Morgunblaðið - 15.07.1980, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 15. JÚLÍ 1980
Sveinn Jónsson,
löggiltur endurskoðandi:
Peningalegur sparnaður
Hér fer á eftir fyrri
hluti erindis, sem Sveinn
Jónsson, löggiltur endur-
skoðandi, flutti á ársfundi
Sambands ísl. sparisjóða á
Laugarvatni fyrir
skömmu:
Inngangur
Ég ætla að ræða við ykkur um
peningalegan sparnað, forsendur
hans og gildi fyrir þjóðarbúið.
Fyrst og fremst mun ég fjalla um
þann þátt hins peningalega sparn-
aðar, sem fram fer með milligöngu
innlánsstofnana, þróun þess
sparnaðar á seinni árum og við-
horf í því efni í dag. I því
sambandi mun ég víkja að ákvæð-
um nýrra skattalaga um skattlega
meðferð innlánsfjár.
I heild er þetta efni svo um-
fangsmikið, að tveggja tíma fyrir-
lestur þyrfti til að gera því
sæmileg skil. En tilgangurinn með
því að taka þetta efni á dagskrá
hér er ekki sá að láta ykkur sofna
undir löngum fræðilegum fyrir-
lestri. Tilgangurinn er sá að
minna á nokkrar staðreyndir um
peningalegan sparnað, staðreynd-
ir sem varða sparisjóðina, vöxt
þeirra og viðgang meira en flest
annað. Þetta eru það mikilvægar
staðreyndir að í raun og veru ætti
aldrei að halda ársfund sparisjóð-
anna án þess að minnt sé á
mikilvægi þeirra. Árleg ávörp á
þessum vettvangi um gildi pen-
ingalegs sparnaðar ættu að vera
stutt og hvetjandi og til þess fallin
að efla samstöðu ykkar um grund-
vallarstefnu á þessu mikilvæga
sviði. Ég lít á hlutverk mitt hér í
dag í þessu ljósi þótt ég geti ekki
lofað því, að spjall mitt nái
tilgangi sínum.
Sparnaður í
formi efnislegra
eigna og peninga-
legur sparnaður
I hagfræðilegum skilningi er
—forsend-
ur hans og
gildi fyrir
þjóðarbúið
Fyrri hluti
sparnaður einfalt hugtak. Sparn-
aður er sá hluti teknanna, sem
ekki er eytt jafnharðan í neyzlu.
Sparnaður leiðir því til eigna-
aukningar.
Áður fyrr voru eignir það sama
og efnisleg verðmæti. Einföld tæki
og vopn hins frumstæða manns
jafngiltu sparnaði hans. Sama er
að segja um matarforða, sem
dreginn var saman til framtíðar-
neyzlu. í þjóðfélagi nútímans er
það vissulega einnig mjög algengt,
að sá sem sparar, verji sparnaði
sínum beint til kaupa á ýmsum
efnislegum verðmætum, hvort
sem það er íbúð, bíll, sjónvarp eða
eitthvað annað. En með tilkomu
peninga og peningaviðskipta í
mannlegu samfélagi opnuðust ný-
ir möguleikar fyrir þann, sem ekki
eyðir öllu aflafé sínu í neyzlu.
Hann er þá ekki lengur bundinn
við að kaupa efnislegar eignir
fyrir það fé sem hann á afgangs
hverju sinni.
Upphaflega voru peningar að
vísu í formi efnislegra hluta, sem
höfðu verðgildi sem slíkir. Og
þegar pappírspeningar komu til
sögunnar, þótti lengi vel nauðsyn-
legt, að á bak við útgáfuna stæðu
áþreifanleg verðmæti til trygg-
ingar á verðgildi peninganna. En
um alllangt skeið hefur peninga-
kerfið grundvallast á pappírnum
einum. Sá sem hefur peningaseðil
í höndunum í dag á ekki kröfu á að
fá honum skipt hjá útgefanda
hans fyrir ákveðið magn af áþreif-
anlegum verðmætum, t.d. gulli.
Þótt pappírspeningar séu ekki
lengur efnisleg verðmæti eða bein
ávísun á slík verðmæti, er ljóst að
pappírspeningar eru eitt það
eignaform, sem nútímamaðurinn
á völ á þegar hann tekur ákvörðun
um hvernig sparnaði skuli varið.
Sá sem leggur fyrir af tekjum
sínum á þann hátt að setja
seðlabunka undir koddann, hann
er að spara í hagfræðilegum
skilningi. Af auðskiljanlegum
ástæðum er slíkur sparnaður kall-
aður peningalegur sparnaður til
aðgreiningar frá þeim tilvikum er
sparandinn kemur sparnaði sínum
fyrir í efnislegum eignum. En
peningalegur sparnaður er til í
öðru formi en peningaseðlum. í
þjóðfélagi nútímans birtist hinn
peningalegi sparnaður fyrst og
fremst í formi ýmiss konar pen-
ingakrafna, sem verða til þegar
lánsviðskipti fara fram.
Með tiikomu lánsviðskipta og
peningakrafna skapaðist smám
saman þörf fyrir tengiliði milli
þeirra, sem höfðu fé afgangs til
útlána og hinna, sem vildu taka fé
að láni. Þar með höfðu skapazt
forsendur fyrir starfsemi spari-
sjóða og annarra innlánsstofnana,
en meginhlutverk þeirra hefur
verið og er enn að annast um
miðlun á lánsfé. í innlánsstofnun-
um og öðrum stofnunum hins
svokallaða lánsfjármarkaðar
mætast þeir sem fé eiga afgangs,
sparendur, og þeir sem þurfa á fé
að halda umfram eigið aflafé til
nytsamlegra fjárfestinga og fram-
kvæmda. í nútímaþjóðfélagi er
lánsfjármarkaðurinn það mikil-
vægur, að hann má telja mikil-
vægasta markaðinn í hagkerfinu.
Efnahagslegar framfarir ráðast
fyrst og fremst af því, að hag-
kvæmustu tækifærin til fjárfest-
inga séu nýtt á hverjum tíma. Til
þess að svo megi verða þurfa þeir
sem fyrir fjárfestingum standa að
hafa aögang að því lánsfjármagni,
sem til þarf og það verður ekki
tryggt á betri hátt en þann, að
lánsfjármarkaðurinn fái að starfa
og þróast með eðlilegum hætti.
Ljóst er, að forsendur þess að
sparnaður birtist í kaupum efnis-
legra verðmæta eru að kaupand-
inn geti gengið út frá því, að
eignarréttur hans haldist óskertu
og að eignirnar skili því notagildi,
sem reiknað var með. Ég er til
dæmis hræddur um að áhugi á því
að kaupa íbúðir dytti alveg niður,
ef það væri almenn reynsla, að á
fyrstu átta árum, eftir að íbúð er
keypt, breyti ósýnileg hönd skrá-
setningu í veðmálabækur á þann
veg að aðeins einn fjórði hluti
íbúðarinnar sé í eigu kaupandans
að þessum átta árum liðnum en
aðrir honum óviðkomandi hafi
öðlast þinglýsta eignarheimild á
þremur fjórðu hlutum íbúðarinn-
ar. Ég er einnig hræddur um að
áhugi á því að spara í því formi að
fylla frystikistu af mat, mundi
detta alveg niður, ef það væri
reynslan, að umtalsverður hluti af
því sem í kistuna fer, reyndist
óneyzluhæfur, þegar til ætti að
taka.
En gildir þá ekki það sama um
peningalegan sparnað að þessu
leyti? Varla fer nokkur heilvita
maður að spara í því formi að
eignast peningalega kröfu, ef telja
má víst, að hann fái aðeins
óverulegan hluta hennar greiddan
til baka.
Hér erum við komnir að mjög
athyglisverðu fyrirbrigði. Við
reiknum ekki með því sem raun-
hæfum möguleika, að ósýnileg
hönd færi eignarheimildir á fast-
eignum samkvæmt veðmálabók-
um frá einum manni til annars og
við reiknum heldur ekki með því
að frystikistur eða aðrir slíkir
hlutir séu settir á markað nema
þeir skili hlutverki sínu eins og til
er ætlazt. En við höfum hins vegar
áratugum saman gengið út frá því
sem nokkuð sjálfsögðum hlut að
peningakerfið hér á landi skili
ekki því, sem til er ætlazt, og við
höfum reiknað með því sem gefn-
um hlut, að ósýnileg hönd verð-
bólgunnar flytji á hverju ári
ótrúlegar fjárhæðir peningalegra
eigna frá réttmætum eigendum til
óréttmætra eigenda. Hið athyglis-
verða er, að peningalegur sparn-
aður skuli ekki við slíkar aðstæður
hafa dottið niður í svo til ekki
neitt.
Hluti af skýringunni liggur í
því, að í vaxandi mæli hefur
myndazt það sem kallaður er
kerfisbundinn, peningalegur
sparnaður við hlið hins frjálsa
peningalega sparnaðar. Hinn
kerfisbundni sparnaður felst með-
al annars í lögbundnum greiðslum
til lífeyrissjóða og einnig er um að
ræða lögþvingaðan skyldusparn-
að. í þessum flokki má einnig telja
skattheimtu, sem varið er til
framlaga til ýmissa lánasjóða í
landinu.
En meginskýringin á því, að
verðbólgan skuli ekki hafa gengið
af peningalega sparnaðinum alveg
dauðum felst í því, að meðan
peningakerfið er enn starfhæft,
meðan verðbólgan hefur ekki
komið okkur aftur á stig vöru-
skipta, þá hlýtur töluverður pen-
ingalegur sparnaður að eiga sér
stað eingöngu vegna þeirrar nauð-
synjar hvers og eins að eiga á
hverjum tíma lausar eða lítt
bundnar peningakröfur til að geta
innt af hendi fyrirsjáanlegar eða
óvæntar greiðslur. Én verðbólgan
hefur þó vissulega leikið hinn
frjálsa peningalega sparnað afar
illa eins og nú skal nánar að vikið.
Þróun og ávöxtun-
arkjör hins frjálsa
peningalega sparn-
aðar hér á landi
Meginhluti hins frjálsa pen-
ingalega sparnaðar hér á landi
hefur verið og er í formi óbund-
Ólafur Björnsson, Keflavík:
Ný fiskveiðistefna
Á að minnka
hagkvæmasta aflann?
Sjávarútvegsráðherra hefir nú
boðað að hafinn sé undirbúningur
að nýrri fiskveiðistefnu, sem taka
skuli gildi um næstu áramót.
Ráðherrann leggur áherslu á að
koma skuli í veg fyrir að mikið sé
veitt af þorski fyrstu 4 mánuði
ársins.
Af umræðu um aukinn afla á
síðustu vertíð mætti ráða að það
hafi aðeins verið bátaflotinn sem
fékk þennan aukna afla. Vissulega
varð afli bátaflotans sunnanlands
og vestan mun skárri en undan-
farin ár, þótt mikið vanti enn á
það sem áður var. Samkvæmt
bráðabirgðatölum jókst afli bát-
anna fyrstu 4 mánuði ársins um
26.771 tonn eða 23% miðað við
síðasta ár. Afli togaranna jókst á
sama tímabili um 19.049 tonn eða
um nær 29%.
í útgerðarstöðum S og SV-lands
hefir um og yfir 80%. af þorskafl-
anum komið á land á vetrarvertíð-
inni. Þorskafli á þessu svæði er
því óverulegur annan tíma ársins.
Á þessu svæði er því ekki um það
að ræða að geyma sér þorskafla til
síðari hluta ársins, því þorskur er
lítið á miðum bátaflotans á öðrum
tíma en vertíðinni.
Þá er þess að gæta að vertíðar-
fiskurinn sem bátaflotinn veiðir
er stærri og afurðameiri en fiskur
veiddur á öðrum tíma. Þessi fiskur
er undirstaða framleiðslu á salt-
fiski og skreið, sem nú er ekki
hægt að anna eftirspurn á, og best
verð fæst fyrir. Þessar fram-
leiðslugreinar taldi sérfræðingur
Framkvæmdastofnunar að leggja
bæri niður fyrir þremur árum eða
svo.
Fiskveiðistefna sem gengur út á
að draga úr vertíðarafla bátaflot-
ans hlyti að draga úr framleiðslu
á saltfiski og skreið, einu afurðun-
um sem hægt væri að selja meira
af en við framleiðum nú.
Hvað varð um
aflaaukninguna?
Ef athugað er hvað framleitt
var úr aflaaukningunni á síðustu
vertíð kemur í ljós að aflaaukning
bátaflotans fór að mestu í saltfisk
og skreið. Það sem ekki er þegar
farið úr landi bíður eftir afskipun,
allt er selt og hefði mátt vera
meira.
Aflaaukning togaranna hefir
hinsvegar að mestu farið í fryst-
ingu eins og togara afli hentar
best til. Þessi framleiðsluaukning
liggur nú í frystigeymslum um
land allt svo þær eru yfir fuliar.
Þótt ekki kæmi annað verra til,
veldur þessi birgðasöfnun því að
frystihúsin munu á næstunni
stöðvast hvert af öðru.
Af þessu er ljóst að með tilliti
til markaðanna ætti að auka
vertíðarafla bátaflotans en ekki
minnka. Við þetta bætist að
kostnaðarminnst er að veiða
þorskinn með netum eftir að hann
er genginn á hrygningarsvæðinu
S- og V-lands.
Einhver kann að halda því fram
að alveg eins megi salta og herða
togarafisk. Það er að hluta til rétt
hvað hersluna varðar en stenst
engann veginn um verkun í salt.
Þar um höfum við fjölda dæmi
sem ekki verða frekar rakin hér.
Topparnir hafa
komið á sumrin
Talað er um að jafna þurfi
veiðar með tilliti til aflatoppa sem
gera vinnslunni erfitt fyrir.
Reynsla undanfarinna ára er sú að
þessir toppar koma fram fyrst og
fremst á sumrin en lítið á vertíð-
inni.
Víða út um land er kominn svo
mikill veiðifloti að unnið er alla
vikuna fram á nætur mest allt
árið þó afli sé ekki nema eðlilegur,
aukist afli fram yfir það eða komi
afli sem er sein-unninn fer allt úr
skorðum á þessum stöðum. Verst
verður ástandið yfir sumarið þeg-
ar minnstir möguleikar eru til
þess að vinna fiskinn í annað en
frost og mikið um óvant fólk.
Þar er enn ein ástæðan til þess
að ekki er vænlegt að draga úr
vetrarafla til þess að auka sumar
afla. Mikið hefur verið rætt um að
jafna aflanum þegar mikið berst
að. Slík jöfnun hefir lengi tíðkast
innan svæða þar sem samgöngur
eru góðar og vegalengdir hóflegar,
þar má þó bæta um því of mikið er
um að tekið er við meiri fiski en
hægt er að vinna sómasamlega,
þótt hægt væri að selja frá sér.
Eigi skipin að færa til löndunar
fjærri heimahöfn koma upp marg-
vísleg vandkvæði. Skipshafnir
eiga sín frí í heimahöfn og fleira
kemur til sem erfitt er að fást við.
Eina raunhæfa leiðin væri að
jafna flotanum betur en gert hefir
verið milli staða. En hver hefir
kjark til þess?
Flotinn er hluti
fiskveiðistefnu
Vart verður fjallað um
fiskveiðistefnu svo ekki sé litið á
fiskiflotann og þróun hans.
Skipulega virðist unnið að því
að leggja niður bátaflotann eftir
því sem hann gengur úr sér. Hins
vegar virðist togaraæðið síður en
svo runnið af mönnum.
Nú er togurum í vaxandi mæli
úthlutað til staða sem útilokað er
að geti unnið aflann sómasamlega.
Ef ætlað er að einn togari haldi
uppi samfelldri vinnu verður fisk-
urinn alltof gamall þegar hann er
unninn, um það höfum við þegar
dýrkeypta reynslu.
Þá hefir reynst erfitt að reka
þessi skip þegar sækja þarf alla þá
fjölbreyttu þjónustu sem þau
þurfa um langan veg. Nú er því
ekki einasta verið að auka þegar
of stóran flota, heldur er í vaxandi
mæli keyptur floti til þess að veiða
til vinnslu, sem þegar hefir nægj-
anlegt hráefni og í ofanálag stefnt
að því að aflinn berist til staða
sem ekki geta unnið hann svo vel
fari.
Úrslitum ræður fram-
kvæmd ekki síður
en mörkuð stefna
Sjávarútvegsráðherra hefir