Morgunblaðið - 26.02.1984, Side 46

94
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 26. FEBRÚAR 1984
— af rússneska kvikmyndaleikstjóranum
André Tarkowsky
André Tarkowsky
André Tarkowsky var
valinn einn af leik-
stjórum ársins af hinu
árlega tímariti, Inter-
national Film Guide, á
síðasta ári. Marcel Martin skrifar
þar um hann og segir Tarkowsky
vera einn fremsta kvikmynda-
gerðarmann í heimi og að sama
skapi lítt þekktan vegna þess m.a.
hve myndir hans eru tormeltar og
því ókunnar almenningi. Hann
hefur aðeins gert sex kvikmyndir í
fullri lengd á tuttugu árum, en
þær nægja til að tryggja hann í
sessi sem einn ágætasta filmara
kvikmyndasögunnar. Flestar
myndanna hafa vakið athygli
vegna þeirra erfiðleika sem þær
hafa lent í á leið sinni fram á sjón-
arsviðið og til Vesturlanda.
Jeanne Vronskaya fjallar um
sovéskar kvikmyndir í IFG frá
1981 og segir á einum stað að eini
nýlegi sovéski listamaðurinn sem
þekktur er um heiminn, André
Tarkowsky, hafi, að því er virðist,
verið af ráðnum hug haldið utan
við meginkvikmyndahátíðir á
Vesturlöndum. Síðast var mynd
eftir hann á kvikmyndahátíðinni í
Gannes 1972, ef frá er talin Nost-
algía, sem var á hátíðinni 1983.
Síðan 1972 hefur hann gert þrjár
myndir, Spegill (1975), Stalker
(1979) og nú Nostalgía.
Áðurnefndur Martin segir
Tarkowsky vera dulan og vilja lít-
ið segja frá meiningu mynda sinna
auk þess sem mjög vítt og flókið
efnissvið þeirra hefur ekki hjálpað
til við að gera þær skiljanlegri.
Það hefur gert það að verkum að
litið hefur verið framhjá honum
af stórum hópum áhorfenda og
jafnvel af upplýstum gagnrýnend-
um.
Tarkowsky kemur nokkuð inná
þetta í viðtali sem breska tímarit-
ið Sight & Sound átti við hann
suður á Italíu þar sem hann var að
vinna að Nostalgíu. „Kvikmyndin
er listform, sem í er mikil spenna,
sem er alloft ekki hægt að henda
reiður á,“ segir hann. „Það er ekki
það að ég vilji ekki að fólk skilji
mig, en ég get ekki, eins og t.d.
Spielberg, gert kvikmynd fyrir all-
an almenning. Ég yrði gramur ef
ég kæmist að því að ég gæti það.
Ef þú vilt ná til alls almennings
verðar þú að gera myndir eins og
Star Wars eða Superman, sem
eiga ekkert skylt við listir. Með
þessu er ég ekki að segja að ég
hugsi um fólk almennt sem
„Sovétmenn láta eins og Tarkowsky sé ekki til.“ Þannig hljóðaði fyrirsögn fréttar í Morgun-
blaðinu fyrir stuttu, og voru þessi orð höfð eftir framkvæmdastjóra Listahátíðar í Reykjavík,
Guðbrandi Gíslasyni, en í fréttinni kom fram að þegar Kvikmyndahátíð Listahátíðar fór fram
á að fá Nostalgíu, nýjustu mynd Tarkowskys, á hátíðina og leikstjórann sem gest hennar,
sinnti kvikmyndadeild menntamálaráðuneytisins í Moskvu hvorugu erindinu og lét eins og
þau hefðu aldrei verið borin upp.
Listahátíð ritaði hinum nýja aðalritara sovéska kommúnistaflokksins, Konstantín Chern-
enko, bréf, þar sem látin eru í Ijós vonbrigði með að sovésk menningaryfirvöld hafi látið eins
og sovéski leikstjórinn André Tarkowski væri ekki til. í samtali við blm. Morgunblaðsins
segir Guðbrandur að samtök listamanna víða um Evrópu hafi mótmælt þeirri þögn sem
sovésk yfirvöld hafa sveipað um Tarkowsky.
heimskingja, en ég legg ekki mikið
á mig til að gera því til geðs.“ Svo
segir hann: „Ég veit ekki af hverju
ég lendi alltaf í varnarstöðu þegar
ég tala við blaðamenn. Ég gæti
þurft á hjálp ykkar að halda ein-
hvern daginn, sérstaklea ef
kvikmyndin (Nostalgía) hlýtur
samskonar dreifingu og Angelop-
oulos.“
í umfjöllun sinni um sovéskar
kvikmyndir eyðir áðurnefnd
Vronskaya meirihluta greinarinn-
ar í IFG, í þann andskota sem
listamenn Sovétríkjanna þurfa sí-
fellt við að eiga, nefnilega ritskoð-
unina. Hún segir: „Vegna þess að
kvikmyndaiðnaðurinn er ríkisrek-
inn hafa leikstjórar alltaf verið
skorðaðir við val sitt á viðfangs-
efni, svo ekki sé minnst á með-
höndlun efnisins frá pólitísku
sjónarmiði. Það er margfallt kerfi
ritskoðunar sem þeir þurfa að
yfirstíga. í fyrsta lagi er það lista-
maðurinn sjálfur sem veit nokk-
urn veginn hvað gengur og hvað
gengur ekki á upptökustað og því
vandar hann valið. Þegar handrit-
ið hefur verið samþykkt eru tökur
teknar og myndin klippt undir eft-
irliti og síðan leggja ritskoðendur
stjórnar kvikmyndafélagsins
blessun sína yfir myndina. Þegar
myndinni er lokið að fullu er hún
loks sett í hendurnar á raunveru-
legum ritskoðendum ríkisins sem
verða að samþykkja hana áður en
hún er sett í dreifingu. Mikilvægi
myndarinnar frá hugmyndafræði-
legu sjónarmiði er m.a. sýnt með
ólíkum launaflokkum leikstjór-
anna og mismunandi mikilli dreif-
ingu á myndunum."
I framhaldi af því talar
Vronskaya um hvernig myndum
er haldið fjarri áhorfendum með
lítilli dreifingu. Hún vitnar í
ádeilu á georgískar kvikmyndir og
kvikmyndagerðarmenn þar sem
FariA yfir atriði. Domiziana Giordano tekur
við leiðbeiningum frá Tarkowsky.
Yuri Bogomolov, kvikmyndagagn-
rýnandi í Moskvu, sagði ástæðuna
fyrir því hve litla aðsókn georgísk-
ar myndir fá í Sovétríkjunum vera
þá að þær séu eingöngu list- og
ljóðrænar og fáist aðeins við
vandamál þjóðarinnar. „Sannleik-
urinn er sá,“ segir Vronskaya, „að
georgískar myndir hafa ekki misst
áhorfendur heldur er áhorfendum
meinað að sjá þær með takmark-
aðri dreifingu á þeim.“
Kvikmyndirnar eru settar í
ákveðna dreifingarflokka og í
byrjun þessa áratugar voru allar
georgískar myndir settar í 14.
flokk eða neðar (15. eða 18.). Séu
myndir í 14. flokki eru gerð af
þeim 460 eintök og séu þær í 18.
flokki eru gerð 54. Að meðaltali
voru því georgískar kvikmyndir
gerðar í 300—250 eintökum. Ef
tekið er mið af því hve stór og
fjölmenn Sovétríkin eru, er auð-
velt að sjá að meirihluti áhorf-
enda fær aldrei að sjá þessar
myndir. Það þarf minnst 60 eintök
af kvikmynd svo dreifingin geti
talist fullnægjandi í Georgíu
einni.
Vegna þessa m.a. segir Vronsk-
aya að fjöldi kvikmyndagerðar-
manna sjái sér einskis annars úr-
kosta en að yfirgefa landið. „Á síð-
ustu árum hef ég hitt langt á
fjórða tug handritahöfunda,
kvikmyndatökumanna, leikstjóra
og leikara, sem hefur eiginlega
verið ýtt úr landi og sem kjósa
heldur að strita erlendis við
frjálsa kvikmyndagerð og losna
við afskipti rfkisins af myndum
sínum."
En snúum okkur aftur að Tark-
owsky. Hann er fæddur í apríl
1932 í Moskvu. Faðir hans, Arseni,
var velþekkt ljóðskáld. Sjálfur
hefur Tarkowsky lýst því á ein-
faldan hátt hvernig hann gerðist
kvikmyndagerðarmaður. „Þegar
ég var í menntaskóla sótti ég tón-
listarskóla og fékkst svolítið við
málaralistina. Árið 1952 tók ég til
við að læra austurlensk tungumál
en ekkert af þessu var fyrir mig.
Þá starfaði ég um tíma í Síberíu
áður en ég lagði stund á kvik-
myndanám við Kvikmyndastofn-
un ríkisins, og lærði þar undir
handleiðslu Mikail Romm. Þar var
ég til 1960.“ Árið eftir gerði Tark-
owsky sína fyrstu kvikmynd í
fullri lengd, Bernska Ivans, og
hlaut hún Gullna ljónið, fyrstu
verðlaun á kvikmyndahátíðinni í
Feneyjum. Myndin var skínandi