Morgunblaðið - 15.03.1985, Blaðsíða 44

44
MORGUNBLAÐID, FÖSTUDAGUR 15. MARZ 1985
Hverjir eiga að ákveða
vexti og gengisskráningu?
eftir Björn Pálsson
I lýðræðisríkjum eru fulltrúar
kosnir á þing til þess að stjórna og
taka ákvarðanir um sameiginleg
málefni viðkomandi þjóðar. Þing-
fulltrúar velja ákveðna menn
(ráðherra) til þess að framkvæma
þær ákvarðanir, sem þingið tekur.
Verði mistök í stjórnsýslunni,
verða þingfulltrúarnir að svara til
saka gagnvart kjósendum. Borgar-
arnir geta eigi snúið sér til ann-
arra. Af þessu leiðir, að feli þing
og stjórn stofnunum eða einstakl-
ingum hluta þess valds, sem þjóð-
in hefur fengið þeim í hendur, þá
bera þeir ábyrgð á því valdaafsali
og verða að svara til saka, ef mis-
tðk verða.
Hér á landi hafa afskipti og út-
þensla ríkisvaldsins farið vaxandi
og kröfur til ríkisins aukist á
flestum sviðum. Ríkið sér um
löggæslu, fræðslumál, heilbrigð-
ismál og margþættar fram-
kvæmdir, en það er ekki nægilegt,
heldur er ríkið með puttana í öll-
um greinum atvinnulífsins og
tæplega er gerður sá kjarasamn-
ingur, að stórnvöld hafi þar eigi
afskipti af. Má vera, að of langt sé
gengið í því efni, en þó svo sé, mun
reynast tafsamt að yinda ofan af
snældunni. Gildur þáttur í stjórn-
sýslukerfinu eru fjármálin. Eigi af
því, að fjármunir auki einhliða
lífshamingju fólksins, heldur hitt,
að peningar eru nauðsynlegir til
þess að hægt sé að standa í skilum
og framkvæma þarflega hluti.
Kröfur til ríkisins fara vaxandi.
Þess er þá ekki ævinlega gætt, að
því meira, sem krafist er af ríkinu,
þeim mun meira þarf ríkið að
heimta af þegnunum. Flestar rík-
isstjórnir hjá okkur hafa þurft að
fást við fjárskort og verðbólgu.
Allar hafa þær ætlað að laga hlut-
ina og án efa viljað það, en árang-
ur orðið misjafn. Erlendar skuldir
hafa aukist og verðbólga vaxið.
Allt á sínar orsakir og því verður
eigi breytt, sem þegar er gert. Af
reynslunni er hægt að læra og
þangað ber að leita til að skilja
orsakir mistakanna.
Seðlabanki íslands var stofnað-
ur að ég ætla 1957. Landsbankinn
hafði annast seðlaútgáfu og önnur
fyrirgreiðslustörf fyrir ríkis-
stjórnina. Vafalítið er að Lands-
bankinn hefði getað annast þau
störf áfram, en mannlegt eðli er
þannig, að þó allt sé í lagi finna
einhverjir upp á að breyta því.
Hliðstætt er þetta með skepnur.
Þó þær séu í góðu haglendi rása
þær um til þess að leita að öðru
betra og verða oft af þeirri ástæðu
afurðarminni. Annars hefi ég
heyrt, að Landsbankinn hafi verið
of litill fyrir þá báða Vilhjálm Þór
og Pétur Benediktsson og það hafi
átt þátt í stofnun Seðlabankans.
Vilhjálmur var gerður að aðal-
bankastjóra Seðlabankans en Pét-
ur var áfram i Landsbankanum.
Völd Seðlabankans hafa farið vax-
andi a.m.k. þar til núverandi
stjórn tók við völdum. Nær 30% af
spariinnlánum viðskiptabankanna
hafa verið bundin í Seðlabankan-
um. Hafi viðskiptabankarnir
neyðst til að fá hluta af því fé
tímabundið aftur, urðu þeir að
greiða refsivexti. Satt að segja
hefi ég undrast auðmýkt og þægð
viðskiptabankanna. Þeir þegja
alltaf.
Viðreisnarstjórnin tók við völd-
um 1959. Eitt af fyrstu verkum
hennar var að lækka gengið þann-
ig, að skráð gengi krónunnar
breyttist úr 16 krónum í 38 krónur
miðað við dollar. Gengislækkun
var óhjákvæmileg því að notast
var við mörg gengi. Bátar fengu
t.d. mikið hærra verð fyrir fisk en
togarar o.s.frv., en gengislækkun
var óhjákvæmileg því að notast
var við mörg gengi. Bátar fengu
t. d. mikið hærra verð fyrir fisk en
togarar o.s.frv., en gengislækkun-
in var óþarflega mikil. 1961 var
gengið lækkað um u.þ.b. 13% að
óþörfu og árin 1967 og 1968 var
gengið lækkað svo mikið, að er-
lendur gjaldeyrir meira en tvö-
faldaðist og dollar hækkaði úr 42
krónum í 88 krónur. Tæpast var
hægt að komast hjá einhverri
gengislækkun, en hún þurfti eigi
að vera svo mikil, því að verðlag
hækkaði fljótlega. A 12 ára valda-
tímabili viðreisnarstjórnarinnar
hækkaði vísitala framfærslu-
kostnaðar að meðaltali um 12% á
ári og verðgildi krónunnar lækk-
aði svipað, og er þá tillit tekið til
þess, að gengið var rangt skráð
1959. Sparifjáreigendur töpuðu
u. þ.b. 3/5 af innistæðufé sínu á
þessu timabili. Það mátti því öll-
um vera ljóst, að verðbólga þróað-
ist í skjóli gengislækkana. Ríkis-
stjórnin reyndi að draga úr áhrif-
um gengisbreytinga með því að af-
nema samband milli vísitölu og
launa, en það tókst eigi til lengdar.
Heildarniðurstaðan varð, að
gengislækkun og verðbólga héld-
ust í hendur.
Ríkisstjórnin beitti sér fyrir
breytingum á lögum um Seðla-
banka Islands á Alþingi veturinn
1959—1960 þannig að Seðlabank-
anum var falið að ákveða vexti hjá
lánastofnunum og skráningu
gengis. Þó skyldi leita samþykkis
ríkisstjórnar um gengisbreyt-
ingar. Miklar deilur urðu um
ráöstafanir ríkisstjórnarinnar í
gengis- og vaxtamálum á þessu
þingi. Má vera að það hafi átt þátt
í, að stjórnin ákvað að færa valdið
til að ákveða vexti og gengi hjá
Alþingi til Seðlabankans. Fleira
gat átt þátt I þeirri ákvörðun. Það
er óvinsælt verk að rýra verðmæti
sparifjár og hækka vexti og vöru-
verð í krúnutölu. Það gat þvl verið
hagkvæmt fyrir stjórnina að losa
sig að einhverju leyti við þær
óvinsældir og nota stjórnendur
Seðlabankans fyrir syndahafra.
Vafalítið hefur stjórnin reiknað
með að hún gæti ráðið þvi sem
hún vildi um þessi mál þrátt fyrir
lagabreytinguna. Má vera, að svo
hafi verið í fyrstu, en það átti eftir
að breytast, þegar stjórnarskipti
urðu tíðari og ráðherrar sjaldnast
valdir þannig að þeir hefðu sér-
stakt vit á þeim hlutum, sem þeir
áttu að stjórna. Hvað sem því líð-
ur, þá hefur það tekist að gera
Seðlabankann óvinsælan. Það sýn-
ir sig í því, að vilji hann eignast
sæmilegt skýli fyrir starfslið sitt
og fjármuni, þá skapast um það
þras og deilur, en varla er á það
minnst þó viðskiptabankar reisi
og starfræki útibú um allan bæ.
Árið 1971 tók ríkisstjórn ólafs
Jóhannessonar við völdum. Gengi
krónunnar breyttist eigi miðað við
dollar á valdatíma þeirrar stjórn-
ar og vextir breyttust Iítið. Fjár-
lög hækkuðu hinsvegar ískyggi-
lega á þriggja ára valdatímabili
þeirrar stjórnar og verðbólga fór
vaxandi. Var 14,4% 1972 en 24,8%
1973. Viðskiptakjör voru hagstæð
þessi tvö ár svo að hægt var að
komast hjá að lækka gengið. Þetta
breyttist árið 1974 og hagur
þrengdist. Við vissum að Seðla-
bankinn vildi hækka vexti, en
ákveðin andstaða var gegn vaxta-
hækkun og gengislækkun hjá
þingliði Framsóknar og Alþýðu-
bandalags, og það hygg ég að hafi
valdið því að gengi krónunnar var
óbreytt á þessu tímabili. Hinsveg-
ar ber að viðurkenna, að fjárlög
hækkuðu mikið. óviturlegir laga-
bálkar voru samþykktir og eyðsl-
an var of mikil.
Eftir þingrofið 1974 fór Seðla-
bankinn að láta meira að sér
kveða. Vextir voru stórhækkaðir
og gengið ýmist lækkað eða látið
siga til þess að minna bæri á
breytingum. Þetta hafði að sjálf-
Björn Pálsson
„Ljóst er aö alþingis-
mennirnir bera ábyrgð á
stjórn efnahagsmála
gagnvart kjósendum.
Þeir hafa falið Seðla-
bankanum að fara með
þessi mál að verulegu
leyti. Tvisvar hafa full-
trúar þjóðarinnar áður
afsalað sér hluta af því
valdi, sem þeir höfðu.
Það var 1262 á Þingvöll-
um og 1662 í Kópa-
vogi.“
sögðu þau áhrif að verðbólgustigið
hækkaði, varð 42% árið 1974 og
50,4% árið 1975, lækkaði í 33%
1976 og í 30% 1977.
Stjórn Geirs Hallgrímssonar
sagði af sér eftir kosningar 1978.
Það ár hækkaði verðbólgustigið í
42% og í 45% árið 1979. Rikis-
stjórn Geirs Hallgrímssonar tók
efnahagsmálin ekki nógu föstum
tökum í byrjun. Ef stjórnin hefði
stöðvað gengislækkanir, lækkað
vexti niður í 10% og tekið kaup-
gjaldsvisitölu að einhverju eða
öllu leyti úr sambandi, gat hún
lækkað verðbólguna í 5—12%.
Hefði stjórnin gert þetta, myndi
þróun efnahagsmála hafa orðið á
annan veg en orðið hefur. Stjórnin
gerði sér eigi grein fyrir orsökum
meinsemdarinnar. Hún ætlaði
hinsvegar, þegar leið að kosning-
um, að hindra hækkanir með laga-
boðum, en það var vitanlega að
smeygja snöru um eigin háls.
Ríkisstjórn Gunnars Thor-
oddsen tók við völdum fyrri hluta
árs 1980. Ákveðið var að skipta um
peninga í ársbyrjun 1981, afhenda
1 nýkrónu fyrir hundrað gamlar,
verðtryggja átti tímabundið
bankainnistæður, ef þess var
óskað og útlán að verulegu leyti,
látið var að því liggja að taka ætti
fyrir frekari gengislækkanir og
tryggja raunvexti. Nokkru áður
hafði þingið samþykkt lagafrum-
varp, sem samið var að mestu í
Seðlabankanum og átti að tryggja
að hægt væri að framkvæma
þessa hluti. Þar var m.a. ákveðið
að taka skyldi 2% af kaupgjalds-
vísitölu í hvert skipti, sem vísit-
öluhækkun launa kæmi til fram-
kvæmda. Peningafurstar okkar
álitu, að þau prósentustig gætu
dregið verulega úr verðbólgu-
hraða. Þegar stjórn Gunnars
Thoroddsen hóf göngu sína, var
dollarinn skráður á kr. 400. Ráða-
menn okkar virtust álíta nauð-
synlegt að auka verðbólguhraðann
árið 1980 til að hægt væri að
stöðva frekari gengislækkanir eft-
ir áramótin. Er það hliöstætt og ef
bílstjóri yki hraðann sem mest áð-
ur en hann ætlaði að stöðva vagn-
inn. Þeir lækkuðu því verðgildi
krónunnar á árinu 1980 þannig að
dollarinn kostaði 625 krónur i
árslok en 6,25 krónur í ársbyrjun
1981. Eftir það gátu eigendur
sparifjár verðtryggt peninga sína,
ef þeir gátu bundið þá til lengri
tíma. Því höfðu eigi allir
tök á. Bundið sparifé hefur því
tæpast orðið meira en % hlutar
sparifjárins.
Stjóm Gunnars Thoroddsen var
við völd í tvö ár og fimm mánuði
eftir að peningaskipti fóru fram.
Á þessu tímabili lækkaði verðgildi
krónunnar þannig, að í ársbyrjun
1981 jafngilti dollar 6,25 krónum
en 25. mai 1983 þurfti að greiða kr.
22,72 fyrir hvern dollar. Verðbólga
óx hliðstætt og vextir nálguðust
100% á verðtryggðu sparifé. í
ársskýrslu Seðlabankans segir
orðrétt: „Frá fyrsta ársfjórðungi
1982 til fyrsta ársfjórðungs 1983
hækkaði verð erlendra gjaldmiðla
um 88%, sem var langt umfram
verðhækkanir á þessu tímabili.
Verð erlendra gjaldmiðla hækkaði
enn um 22% milli fyrsta og an-
nars ársfjóðungs og var þá orðið
111% hærra en árið áður.“ Þetta
eru ekki mín orð heldur vitnis-
burður Seðlabankans um eigin
stjórnsýslu peningamála á þessu
tímabili. í þessari sömu skýrslu er
listi yfir verðbólguhraðann 1982
og 1983. í febrúar 1983 var hækk-
un framleiðslukostnaðar á árs-
grundvelli í febrúar 121%, í
marsmánuði 132%, í apríl 129%
og í maí 112%, en þá tók núver-
andi ríkisstjórn við völdum.
Stjórn Seðlabankans horfði þvi á
þróun þessara mála með ámóta
lítilli sjálfsgagnrýni og Napoleon
yfir rústir Moskvu af múrum
Kremlar árið 1812.
Verðbólgan hefur aldrei verið
jafn mikil og á árabilinu 1980 til
1983. Ástæðan var'gengislækkanir
og hliðstæðar vaxtahækkanir. Því
var haldið fram að lækka þyrfti
gengið vegna sjávarútvegsins. Það
mætti þvi ætla, að efnahagur út-
vegsmanna væri góður, þegar búið
var að lækka verðgildi krónunnar
um 350% á tveimur og hálfu ári.
Svo var þó ekki. Sennilega hafa
útvegsmenn aldrei verið verr á
vegi staddir efnahagslega. Ástæð-
an fyrir því er sú, að þegar vextir,
vinnulaun og öll aðföng hækka
hlutfallslega jafnt og gengið læk-
kar, auðgast útvegsmenn eigi á
gengislækkun. Hins vegar hækka
erlend og innlend lán hliðstætt í
krónutölu, vextir hækka og rekstr-
arfjárskortur eykst. Við þetta
bættist, að ýmsir voru látnir taka
dollaralán til skipakaupa. Nú hef-
ur verðgildi dollarans aukist mið-
að við gull og gjaldmiðla flestra
þjóða, svo vonlaust er að gera út
skip, sem slík lán hvíla á. Þetta
veit Kristján Ragnarsson, formað-
ur LÍÚ, og hefur marglýst því yfir,
að útvegsmenn hagnist eigi á
gengislækkun. Hins vegar mælir
Soffanías Cecilsson, formaður
fiskvinnslustöðva, með gengis-
lækkun, en segir, að það fleyti að-
eins þeim fyrirtækjum, sem
minnst skulda. Nú er það vitað, að
vel reknar og skuldlitlar fisk-
vinnslustöðvar hafa verið reknar
með hagnaði að minnsta kosti
öðru hvoru undanfarin ár. Það
kemur t.d. í ljós nú, þegar farið er
að stofnsetja laxeldisstöðvar í sjó,
að það eru einkum fiskvinnslu-
stöðvarnar, sem hafa efni á því.
Soffanías vill með öðrum orðum
lækka gengið til að auðga ríkustu
fyrirtæki landsins þó þau kunni að
skorta rekstrarfé öðru hvoru, en
úr því ætti að vera hægt að bæta
eftir öðrum leiðum.
Græði einhverjir á gengislækk-
un hljóta aðrir að tapa sem því
svarar, því að fjármunir detta eigi
niður úr skýjunum. Þannig hefur
þetta líka verið. Sparifjáreigendur
voru rændir meðan sparifé var
óverðtryggt, tekið er af launum
fólks, þegar gengið er lækkað, þeg-
ar vísitala er tekin úr sambandi,
en það hefur eigi reynst varanleg
aðgerð. Nú eru þessar forsendur
ekki fyrir hendi lengur. Fyrir 1960
eða áður en Seðlabankinn fór að
ákveða vexti og gengi, voru lán úr
fiskveiðasjóði og jarðræktarsjóði
með 4% vöxtum. Þetta gekk, fiski-
skipin komust af án aðstoðar og
bændur einnig. Ég álít, að spari-
fjáreigendur geti sætt sig við
4—5% raunvexti, þurfi þeir eigi að
greiða skatta af þeim vaxtate-
kjum. Ástæðulaust er hins vegar
fyrir þá að láta ræna sig einsog
gert var á árabilinu 1960—1980 og
Hlýr og litríkur
vetur