Morgunblaðið - 24.04.1985, Síða 33

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 24. APRÍL 1985
33
LJNNI
út: Ég tel baráttu við „þágufalls-
sýki“, „sitthvorn", „læknira" og
annað af því tagi óþarfa, ef ekki
beinlínis skaðlega. Ég sé ekki bet-
ur en hún geti skapað málfarslega
stéttaskiptingu."
Þarna var hraustlega tekið til
orða um málvernd. Raunar grunar
mig að Eiríkur hafi ekki til hlítar
áttað sig á því, hvað hann hefur
þar misst út úr sér. Þótt látið væri
gott heita að segja t.d. „Ég mæli
með báðu, kýrin og kúin,“ þá efast
ég uiii að honum sé ljóst hvað felst
í því sem hann kallar „annað af
því tagi“. Og á öðrum stað í grein-
inni segir hann:
„Það ætti að vera ljóst af fram-
ansögðu að ég vil ekki hafa neinn
dómstól sem geti dæmt eitt rétt en
annað rangt.“
Eftir þvílíka hreinskilni þarf
víst engan að undra, þótt Eiríkur
telji þá aðferð, sem beitt er í Gæt-
um tungunnar, heldur vonda.
Raunar skilur þar svo mjög á
milli, að naumast er nokkur um-
ræðugrundvöllur eftir látinn. Og
þegar þess er gætt, að hér talar
maður, sem kennir kennaraefnum
íslenzku í Háskóla íslands, þá er
kannski varla von á miklum
árangri af málverndarstarfi í
skólum.
Kenninguna um málfarslega
stéttaskiptingu á íslandi kannast
maður við. Stundum virðast for-
mælendur hennar haldnir ein-
hverri misskilinni vinstri-pólitík,
einhverri öfugsnúinni umhyggju
fyrir þeim sem minnst mega sín í
þjóðfélaginu. í stað þess að krefj-
ast þeirra réttinda þeim til handa
framvegis að fá að njóta jafn-
góðrar kennslu og aðrir, er þess
krafizt, að þeir verði vanræktir,
þeim sé aldrei sagt, hvað sé rétt
íslenzka og hvað sé málleysa eða
„barnamál". Ég hef einhvern tíma
reynt að sýna fram á, að vísasta
leiðin til að koma hér upp mál-
farslegri stéttaskiptingu væri ein-
mitt sú að fylgja reiðareksstefn-
unni í stað þess að skólarnir veiti
öllum börnum kost á sama mál-
uppeldi eða svo líku sem verða má.
Reiðareksstefnan hlyti að leiða til
þess, að sum börn fengju gott
hefðbundið máluppeldi í einka-
skólum sem hefðu efni á að ráða
til sín beztu kennarana, en önnur
börn yrðu vanrækt í höndunum á
illa launuðum og lélegum kennur-
um, sem hvorki vildu verða þeim
að liði né gætu það. Skyldu þau
börn ekki fremur en ella verða
vanmetakenndinni að bráð, og síð-
an að líkindum öðru verra?
Nú veit ég vel, að enginn íslend-
ingur vill í alvöru kalla þessa
þróun yfir þjóð sína, að þeim verst
settu verði beinlínis hrundið niður
í göturæsið og þeim sagt að dúsa
þar; en þeim mun hrapallegri er
þessi misskilningur.
Ekki veit ég hvort það er góðs
viti, hve reiðareksmönnum er
gjarnt að slá úr og í. Það er eins og
þeir finni þrátt fyrir allt, hvílíkri
fjarstæðu þeir halda fram og jafn-
vel blygðist sín i aðra röndina
fyrir firrurnar, svo að allt lendir í
mótsögnum. í Skímu-grein sinni
segir Éiríkur Rögnvaldsson á ein-
um stað:
„Hins vegar skiptir það máli að
þjóðin sé læs og skrifandi, og að
málkerfið haldist óbreytt í aðal-
atriðum. Þar er það líklega beyg-
ingakerfið sem við þurfum að
beina athyglinni að.“
Hvernig á nú þessi yfirlýsing að
samrýmast trúarjátningu Eiríks,
sem ég vitnaði tii hér á undan?
Það er eins og hér slái heldur bet-
ur í baksegl, hvað sem veldur. Og
hvernig á beygingakerfið og mál-
kerfið allt að haldast óbreytt,
nema eitt sé kallað öðru réttara?
Öllum er Ijóst, að ýmislegar
breytingar hafa orðið á máli ís-
lendinga á liðnum öldum. Þó gegn-
ir það furðu, hve litlar þær eru,
svo torvelt sem var um varnir. En
nú er aðstaðan öll önnur, þó ekki
sé annað talið en almennt skóla-
kerfi, sem vissulega gæti verið
móðurmálinu það varnarvígi sem
seint yrði unnið, ef dugandi lið
væri þar innan veggja og það hæf-
asta ekki hrakið á brott þaðan
með smánarlaunum.
En það er fleira en beyginga-
kerfið sem skiptir mái, þegar rætt
er um málvernd. Ekki er síður
meginnauðsyn að merkingar orð-
anna fái að vera í friði, að tiltekið
orð eða orðasamband fari ekki að
merkja eitt í dag og annað á morg-
un. Verulegar merkingarbreyt-
ingar yrðu að líkindum fremur en
flest annað til að rjúfa tíma-
samfellu málsins. En reiðarekss-
innar virðast einnig láta sér það í
léttu rúmi liggja. Eiríkur Rögn-
valdsson segir í grein sinni:
„Af hverju má orðið sími fara að
merkja „telefón" í stað „þráður",
en sögnin dingla má ekki fara að
merkja „hringja"? Manni er líka
sagt, að það megi ekki segja líta
við í merkingunni „koma við“ eða
„líta inn“, því að líta við merki
„líta um öxl“; en af hverju má þá
nota koma við í merkingunni „líta
inn“, þó að koma við merki líka
„snerta"?
Víst hefur það gerzt á iiðnum
öldum, að orð hafa fengið nýja
merkingu í stað þeirrar sem fyrir
var. Það verður að sjálfsögðu ekki
aftur tekið. Hins vegar má hrósa
happi yfir því, að ekki urðu að því
mikil brögð. Allir mega sjá,
hvernig þá hefði farið. Sé mönnum
ljóst hvað hlotizt hefði af miklum
merkingarbreytingum, ættu dæm-
in fremur að verða til varnaðar en
eftirbreytni.
Reyndar hef ég áður haidið því
fram, að sá siður að fá orðum, sem
fyrir eru í málinu, nýja merkingu,
sé af hinu illa, enda sprottinn af
ósæmilegu vantrausti til íslenzkr-
ar tungu, sem að vísu á ekki orð
„um allt, sem er hugsað á jörðu“,
en virðist búa yfir sérstakri hæfni
til nýsköpunar og aðlögunar.
Hafi ekki fyrr verið tök á að
sporna gegn merkingarbreyting-
um, þá er það vorkunnarlaust nú,
ef vilji er til. Þar er á fleira að líta
en almennt skólakerfi. Ekki sízt er
þess að minnast, að nú hafa verið
gerðar orðabækur, sem öllum al-
menningi er kleift að eignast eða
eiga greiðan aðgang að. Auðvitað
er engin orðabók gallalaus fremur
en önnur mannaverk. Og alltaf
verður nokkurt álitamál, hvert
hlutverk íslenzkum orðabókum
skal ætlað. Eiga þær t.d. að taka
upp og benda á áleitnar slettur og
önnur óæskileg orð og sambönd?
Það tel ég þó mjög hyggilegt, enda
séu slík málfyrirbæri vel merkt á
viðeigandi hátt. Væntanlega yrði
þar eitthvað um stopul stundar-
fyrirbæri, óvelkomnar dægurflug-
ur, sem kæmu og færu með hverri
nýrri útgáfu bókarinnar. Mikil-
vægast er, að við látum orðabækur
hjálpa okkur eftir föngum að
varðveita merkingar orðanna. Og
við eigum ekki að beita þeim af
gáleysi. Við spurningu Eiríks um
sögnina dingla og líta við og koma
við hygg ég ráðlegast að leita
svara í orðabók Sigfúsar Blöndals
eða Árna Böðvarssonar og láta sér
lynda það sem þar er sagt. Sögnin
dingla i merkingunni hringja fyrir-
finnst hvorki í Sigfúsar-bók né
frumútgáfu orðabókar Árna; og í
nýrri útgáfu þeirrar bókar er bent
á að þetta sé „barnamál". Sam-
bandið líta við í merkingunni koma
við eða líta inn finnst hvergi í orða-
bók; og væri þó e.t.v. tímabært að
benda á það sem málleysu. En ís-
lenzk orðabók ætti að vera til á
hverju íslenzku heimili.
Oft er látið í veðri vaka, að fátt
sé unnt að hafast að til málrækt-
ar, t.d. um framburð, nema áður
hafi fram farið víðtækar rann-
sóknir á nútímamáli íslendinga.
Nú er ekki nema vonlegt, að
fræðimenn langi til að fást við
rannsóknir, og víst er margt óunn-
ið af þarflegum rannsóknum á
þjóðtungunni. En að þær séu skil-
yrði þess, að hafizt verði handa
um brýnustu málræktarstörf, nær
engri átt. Framkvæmdaratriði
þeirrar máistefnu, sem nær allir
þykjast aðhyllast, eru óháð öllum
rannsóknum. Kyndugast er þó að
heyra reiðareksmenn hamra á
þessari rannsóknakröfu. Hvað á
að rannsaka í málræktarskyni og
til hvers, ef engin afskipti má svo
hafa af þróun málsins? Eða hver
ættu þau afskipti að vera, ef ekki
verður við neitt miðað, sem telja
má öðru réttara?
Góðkunningi minn einn í kenn-
arastétt snupraði mig eitt sinn
fyrir að halda því fram, að ágætt
merkti betra en gott. Þetta kvað
hann hafa snúizt við. Hann sagð-
ist hafa orðið þess var í tali ungra
nemenda sinna og þess vegna
kannað hversu útbreitt þetta væri
meðal þeirra. Hafi sú rannsókn
leitt í ljós, að þeir voru fleiri sem
töldu að gott væri betra en ágætt.
Mér varð næst að svara því til, að
honum hefði verið nær að leið-
rétta krakkaskinnin, vitna til
málhefðar og kenna þeim að
spyrja orðabækur um merkingar
orða, heldur en standa í þessari
rannsókn og taka síðan mark á
firrunni sjálfur.
Nú væri fróðlegt að heyra, hvort
og þá að hvaða leyti á að taka mið
af rannsóknum, þegar loks fer að
þykja tími til kominn að fram-
kvæma málstefnu, svo sem um
framburð. Ef það kemur í ljós, að
um það leyti sem nóg þykir rann-
sakað, verði meiri hluti Islendinga
á tilteknu aldursskeiði farinn að
segja „Ég atla til Ustur-Grannlans“,
á þá að gefa út reglugerð um það,
samkvæmt lýðræðishugsjón, að sá
framburður skuli kenndur í skól-
um skýr og greinilegur, enda verði
stafsetningu næst breytt í það
horf? Ef ekki, eftir hverju er þá að
bíða? Skyldi ekki vera þarflegast
að drífa sig í gang undir eins, áður
en ástandið verður enn verra, og
láta svo ráðast, hvenær fræði-
mönnunum tekst að herja út aura
handa sér til að rannsaka fyrir?
Nokkuð hefur borið á því, að
góðviljað fólk og hjartahlýtt hafi
fundið að því við þá sem helzt hafa
að undanförnu fjallað opinberlega
um málfar, einkum í útvarpi, að
þeir tali til almennings í of höst-
um ávítunartón eða háði. Er talið
að slíkt viðmót kunni að hleypa
kergju í landann. Þessu er ég al-
gerlega samþykkur, enda bæði
góðviljaður og hjartahlýr. En
menntað fólk, sem hefur það að
atvinnu að tala daglega til al-
mennings í fjölmiðlum og mis-
þyrmir móðurmálinu af kæruleysi
ef ekki af ráðnum hug, verðskuld-
ar ekki nema hóflegt kjass. Það er
full nauðsyn að almenningur sé
varaður við málfari slíkra spell-
virkja fullum fetum tæpitungu-
laust.
Ekki skil ég hvað vakir fyrir
mönnum sem sí og æ klifa á því,
að málið hljóti að breytast, það sé
ekki aðeins óviðráðanlegt, heldur
jafnvel æskilegt, ef málið eigi að
þróast og vera lifandi. Hvaða til-
gangi þjónar þetta raus? Jafnvel
ágætir málverndarmenn hafa lagt
sér til þennan hlálega kæk, e.t.v.
til þess að sýna háttvirtum laus-
ungarsinnum fram á, að þeir séu í
raun manna frjálslyndastir, skilji
sjálfsagða hluti og séu fyrir
bragðið viðræðuhæfir.
Hvaða flóni dettur í hug, að
málið eigi að standa í stað eða geti
það? Hitt er annað mál að leitast
við að beina þróun þess í æski-
legan farveg. 011 menning er í því
fólgin að hafa á sem flestum svið-
um stjórn á þróuninni. Ég hef
lengi haldið því fram, að íslenzkt
mál eigi að vaxa, vaxa linnulaust,
orðaforði þess eigi sí og æ að
aukast, bæði af orðsmíð og hóf-
legri orðtöku, svo jafnan megi
fjalla á íslenzku um ný viðfangs-
efni á nýjum tímum; en að öðru
leyti sé höfuðnauðsyn að sporna
gegn breytingum málsins af alefli,
svo að íslenzk tunga forn og ný
haldi í lengstu lög áfram að vera
ein órofa heild, lifandi og sívax-
andi heild, sem fjölbreyttri menn-
ingu heimsins sé fengur að. En að
ýta á eftir þeirri skriðu, sem brýn-
ast alls er að tefja eftir föngum, er
að minnsta kosti óþarfi; hún vill
fram og þarf engrar hvatningar
við.
Víst mætti svo virðast sem við-
leitni til málverndar komi fyrir
lítið, ef jafnharðan er beinlínis
unnið gegn henni, jafnvel í sjálf-
um skólum landsins. Þó hygg ég
að flestum sé ljóst, hve mikið
þjóðin á undir því, að henni takist
enn sem fyrr að varðveita tungu
sína, að það er ekki einungis
menningarlegt metnaðarmál,
heldur veigamesti þátturinn í ís-
lenzkri sjálfstæðisbaráttu. 1 allri
umræðu gætir vaxandi skilnings á
þeirri hættu, sem þjóðtungunni
stafar af mjög náinni en nauð-
synlegri samfylgd við gífurlega
áhrifamikið heimsmál. Mönnum
skilst æ betur sú brýna þörf, að
þjóðin sé einhuga í þeirri varnar-
baráttu, sem ekki verður komizt
hjá að heyja á þeim vettvangi, ef
hún vill halda því áfram enn um
sinn að vera íslendingar í fullri
merkingu þess orðs. En íslenzkir
menn, sem ryðja niðurrifsöflum
braut inn í móðurmálið og kapp-
kosta að brjóta niður varnir þess
og viðnámsvilja, jafnvel undir yf-
irskini málverndar, reynast þegar
verst gegnir sú „fimmta herdeild",
sem mest hætta stafar af.
Skemmtigarðurinn
opnaður í Hvera-
gerði innan skamms
HveragerAi 19. aprfl.
FRAMKVÆMDIR vió væntanlegan
tívolígarð í Hverageröi standa nú yf-
ir og miðar verkinu vel. Munu allar
helstu áætlanir þar að lútandi stand-
ast.
Svæði það sem úthlutað var
undir skemmtigarðinn er austar-
lega í þorpinu, beint á móti Eden
og tekur yfir 25.000 fermetra
lands. Þeir sem að þessu fyrirtæki
standa eru Bragi Einarsson í Eden
og Kaupland sf. í Reykjavík.
Framkvæmdir hófust fyrir um 6
vikum og hafa verktakar staðið
vel að verki og unnið fram á næt-
ur. Skipt var um jarðveg í öllu
svæðinu, mold og hrauni ekið
burtu og betra efni sett í staðinn.
Þá var ýtt upp miklum vegg, sem
mun eiga að vera hljóðmúr fyrir
byggðina sem er þarna rétt austan
við. Eftir er að malbika stórt bíla-
plan. Búið er að steypa stóra laug,
þar sem litlir bátar munu sigla, og
ýmis tæki eru komin á staðinn.
Ætlunin er að opna tívolíið
fyrstu dagana í mai og er ekki að
efa að margir bíða með óþreyju.
Sigrún
Byrjað er að setja upp fvrstu tækin í garðinum.