Morgunblaðið - 26.01.1986, Blaðsíða 41

______. MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 26. JANÚAR 1986
Heimspeki á íslensku
Bókmenntir
Guðmundur Heiðar Frímannsson
Platón: Menón,
í skólaþýðingu Sveinbjamar
EgUssonar, með inngangi og
skýringum eftir Eyjólf Kjalar
Emilsson og Gunnar Harðarson.
Á íslenzku er ekki til viðamikil
heimspekihefð en hún er þó lengri
en maður kynni að halda að óat-
huguðu máli, þökk sé athugunum
dr. Gunnars Harðarsonar, annars
aðstandanda þessarar útgáfu á
Menóni Platóns. íslenzka er því
ekki öguð við heimspekilega hugs-
un, svo neinu nemi. I henni er ekki
fastmótaður orðaforði til að nota í
heimspekilegum rannsóknum enn
sem komið er. Hann er þó smám
saman að mótast. Þetta er ekki
sagt til að lasta íslenzka tungu.
Þessu er einfaldlega svona farið.
En af þessari staðreynd er ekki
hægt að draga neinar stórkostlegar
ályktanir. Hún útilokar til að mynda
ekki fágaða heimspekilega iðkun á
íslenzku. En hún krefst þess að
heimspekingar taki á fræðum sín-
um með ögn öðrum hætti en á
öðrum tungum, vegna þess að á
íslenzku er ekki hægt að ganga að
neinum viðteknum skilningi fræði-
orða vísum. Hún krefst þess vegna
meiri fæmi en ella væri í meðferð
tungunnar. Það hvarflar ekki að
neinum íslendingi að sýna því
fræðiorðahröngli virðingu, sem á
erlendum málum gengur stundum
undir nafninu heimspeki, og hefur
stundum verið borið á borð fyrir
hann. Það er engin hefð til að skýla
máttleysi hugsunarinnar, til að gera
mann blindan á andleysi. Skortur á
hefð getur líka verið blessun.
Platón er sennilega merkasti
heimspekingur sögunnar. Hann er
að minnsta kosti i hópi þriggja til
fjögurra, sem teljast merkastir.
Hann var ritfær í besta lagi, eins
og sjá má af þeim bókum sem til
eru eftir hann á íslenzku. En hann
var fyrst og fremst snjall hugsuður,
sem fann hugvitssamlegar lausnir
á ýmsum þeim ráðgátum, sem hann
og samtíðarmenn hans glímdu við.
í Menóni, sem Hið fslenzka bók-
menntafélag gaf út í lærdómsrita-
flokki sínum fyrir jólin, glímir
Sókrates við spuminguna, hvað er
dyggð og einnig hvort hún verði
kennd. í leit að svörum við þessum
spumingum víkur Sókrates að
ýmsu og sett er fram ein frægasta
kenning Platóns, uppriflunarkenn-
ingin, sem kveður á um að allt nám
sé ekki annað en uppriflun á þekk-
ingu, sem sálin hafi öðlast á fyrra
tilvemstigi. Þegar Platón ritaði
þessa samræðu, hafði hann enn
ekki sett fram frægustu kenningu
sína, fmmmyndakenninguna, sem
var viðleitni til að svara svipuðum
spumingum og hann glímir við í
þessari samræðu. Það ber því margt
til að Platón er í hópi merkustu
hugsuða.
Platón og Aristóteles, þessir tveir
höfuðhugsuðir fomaldar, hafa haft
mikil áhrif á hugsun manna síðustu
tvö þúsund árin eða rúmlega það.
Af þvi er löng og flókin saga, sem
ekki verður rakin hér, enda ekki
rúm né ástæða til. En þess má
geta, að Platón mótaði að nokkm
marki hugsun kristinna manna.
Því má sjá spor hans víða í kristnum
hugmyndaarfi. Flestar þær spum-
ingar, sem Platón glímdi við, em
mönnum umhugsunarefni enn í
dag. Það er nú engu síður en á
dögum Platóns deilt um, hvað er
rétt og eftirsóknarverð breytni. Það
verður með engu móti sagt að
VJterkurog
kJ hagkvæmur
auglýsingamióill!
Platón hafi leyst úr þessum spum-
ingum í eitt skipti fyrir öll, en hann
hefur sýnt okkur, hvemig má svara
þeim. Og hann hefur veitt svo snjöll
svör við þeim, að allir eftirkomendur
hans hafa orðið að taka tillit til
þeirra, sem hafa verið að fást við
svipaðar eða sömu spumingar.
Eyjólfur Kjalar segir beinKnis um
þetta atriði í formálanum: „Eins og
hjá Fomgrikkjum era á okkar
dögum fjölmargar starfsstéttir sem
ætla mætti að hefðu sérþekkingu á
sviði dygða og lasta. Erfítt er að
sjá hvemig fóstmr, bama- og
unglingakennarar, uppeldisfræð-
ingar, félagsráðgjafar, sálfræðing-
ar, geðlæknar og prestar eiga að
geta sinnt þeim störfum sem allur
almenningur og stjómvöld ætlast
til og býst við að þeir inni af hendi,
nema þeir kunni eitthvað fyrir sér
í þeirri list að bæta mennina og
viti meira en gengur og gerist um
gott og illt. Svo dæmi sé tekið má
ætla að ástæða þess að fólk úr
þessum stéttum er öðmm fremur
valið til að sitja í bamavemdar-
nefndum og annast eftirlit með
kvikmjmdum sé sú að það er talið
búa yfír einhverri sérþekkingu á
dygðum og löstum, góðu og illu.
Það er engin ástæða að efa að
margt af þessu fólki bæti mennina,
og það vinnur mannbótastörf sín
áreiðanlega oftast í góðri trú. En
Menón sýnir okkur hvemig efast
má um að þakka beri sérþekk-
ingu þess sem í hlut á þegar vel
tekst til.
Ein ástæða þess að Menón á
erindi við okkur nú er það sem þar
er sagt um þessi efíii. Þar er spurt
réttra spuminga sem em ekki síður
brýnar nú á dögum en þá.“
Þýðing Sveinbjamar Egilssonar
er listavel gerð, jafnvel þó hún sé
skólaþýðing. Gunnar Harðarson
segir í formálanum að ýmislegt sé
vitað um kennsluhætti í Bessa-
staðaskóla. „Almennt var það venja
að kennarar þýddu fyrst textann á
íslenzku, skýrðu síðan einstök orð
eða önnur atriði og hlýddu skóla-
sveinum síðan yfír.“ Skólaþýðingar
Sveinbjamar em til komnar vegna
þessarar venju, þar á meðal sú, sem
hér kemur á bók. Yfírleitt var ekki
farið yfir Menón, en veturinn
1829—1830 var gerð undantekning
á því vegna þess að önnur bók var
ekki tiltæk.
Það mætti á ýmsan hátt hafa
Bessastaðaskólann til eftirbreytni í
nútímaskólahaldi. Sérstaklega á
þetta þó við um, hve rík áherzla
var lögð á lestur í klassískum fræð-
um. Það er að vísu rétt, að erfiðið
við að skilja þær bækur kann ekki
að virðast hagnýtt í hversdagsleg-
asta skilningi þeirra orða, en þegar
nánar er að gáð er slík iðkun það
því að síðarmeir getur hún „orðið
uppspretta þess vísdóms er dygðir
og mannkostir best þrífast við“,
eins og Sveinbjöm orðar þetta sjálf-
ur.
Mér virðist þessi útgáfa mjög vel
heppnuð. Ég hef ekki komið auga
á neina prentviliu í bókinni. Hún
er smekklega upp sett eins og aðrar
bækur í þessum flokki. Texti Svein-
bjöms er piýðilegur aflestrar og
formálinn ekki síðri.
Ef þú vilt ekki láta þitt eftir
liggja á markaðinum er gott að
vita af öllum nýjungunum og
samhæfða tölvubúnaðinum hjá
tilteknu þriggja stafa fyrirtæki.