Morgunblaðið - 19.02.1986, Qupperneq 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR19. FEBRÚAR1986
Carmina Burana
Tóniist
Jón Ásgeirsson
Carmina Burana eftir Carl
Orff er án efa eitt frægasta
kórverk tuttugustu aldarinnar.
Verkið var frumflutt árið 1937
og var á þeim tíma reyndar það
nýstárlegasta, sem leyfðist í
Þriðja ríkinu. Texti verksins er
miðaldaljóð, sem varðveitt voru
í klaustri einu í Bæjaralandi.
Þessi ljóð eru ýmist á latínu eða
þýsku og talin vera samstofna
kveðskap svonefndra „Gol-
iarda“, sem voru strokusveinar
úr guðfræðiskólum miðalda.
Þessir „skólapiltar" flökkuðu
um Evrópu, sungu grófan kveð-
skap sinn og voru auk þess
frægir fyrir matgræðgi, svall-
semi og guðlast, eins og eftir-
farandi dæmi vitnar um:
Að deyja & kránni,
verða endalok mín.
Lát varirmínarei skorta vín,
er lífmitt fjarar út.
Englarmunu reka upp vein
ogbiðja meðgleði;
„gef þessum róna, Guð á hæðum,
náð og fyrirgefningu. “
Þrátt fyrir grófheit og jafnvel
grímulaust klám, hefur tónlist Orffs
aflað verkinu fádæma vinsælda.
Carl Orff fæddist 10. júlí 1895 og
voru foreldrar hans aðalbomir
Bæjarar. Árið 1925 stóð hann að
stofnun tónlistarskóla í Múnchen
og kenndi þar í 11 ár. Á þessum
árum kom hann fram með nýja
kennsluaðferð, þar sem lögð var
áhersla á að kenna bömum tónlist
með því að nota einföld hrynhljóð-
færi. Tónstíll þessa kerfís byggist
á einföldum hrynstefjum sem eru
sí og æ endurtekin og hentaði því
sem. aðferð til að virkja leikgleði
nemenda. Þessi síbylju-stíli var
upphaflega ekki sú tónsmíðaaðferð
sem Orff byggði á í tónsköpun
sinni, en þegar hann komst í snért-
ingu við áðumefnd „goliarda“-
kvæði, venti hann sínu „kvæði í
kross" og útfærði skólastíl sinn fyrir
atvinnutónlistarmenn. Þessi „ný-
frumstæða" tónlist byggir á þrá-
steíjum, sem bera sterkari svip af
hrynskipan en lagferli og er endur-
tekning þeirra, nær án undantekn-
inga, ávallt á sama tónstæði og
hljómskipti því mjög fábrotin og
samskipan radda að mestu sam-
stiga. Þessar vinnuaðferðir em
svipaðar því sem Stravinsky notaði
og eiga að nokkm rætur sínar í
„Gamelan“-tónlist, er vakti mikla
athygli er tónlistarhópur frá Java
sýndi listir sínar á Parísar-sýning-
unni árið 1889. Java-menn notuðu
ýmist einföld slaghljóðfæri og tón-
list þeirra samanstóð að miklu leyti
af einfoldum „þrástefjum" og hafði
þessi tónlist mikil áhrif á Debussy
og einnig Stravinsky síðar, en Orff,
eftir því sem hann sjálfur hefur
sagt, lærði þessa aðferð að nokkm
af Stravinsky. Verkið er í þremur
þáttum með inngangi og eftirmála.
Inngangurinn Qallar um fallvalta
hamingju, að sá sem hreykti sér í
einn tíma hátt, steyptist í glötun
en öðmm var lyft til tignar og
metorða. Fyrri hluti fyrsta þáttar
er um vorið og ástina en seinni hluti
hans ber yfírskriftina „í almenn-
ingsgarðinum". Annar þáttur nefn-
ist „Á kránni" og þriðji „Hirð ástar-
innar". Eftirmáli verksins er upp-
hafskórinn. Auk þess sem áður
hefur verið lýst, sakar ekki að geta
þess að stefín í verkinu bera sterk
einkenni miðaldatónferlis og að
því leyti minna sum þeirra mjög á
íslensk þjóðlög af kirkjulegum
uppmna og jafnvel kvæðalög, sem
ef til vill eiga sér lengri sögu en
kirkjuleg tónlist á Islandi. Það sem
lífgar upp þessi einföldu og allt að
því bamalegu stef, er fjömgt hljóð-
fallið og hrynræn skerpan í útfærslu
þeirra. Rétt.er að sýna hér nokkur
dæmi, en aðeins nokkur því segja
má að allt verkið sé ein síbylja af
nýjum steíjum sem nánast ekkert
er unnið úr nema með beinum
endurtekningum, sem í besta falli
em þá útsett með vaxandi hljóm-
styrk og í þykkari hljómskipan.
Fyrsti kór verksins 0 Fortuna
hefst á tignarlegu stefí og eins og
oft hjá Orff, hefst hann formála-
laust með drynjandi djúpum bassa-
tóni en lagið kemur inn á áherslu-
lausum taktlið.
Eftir íjóra takta hefst langur þrá-
stefjakafli, þar sem stefíð er nær
óbreytt á sama tónsæti í 84 takta
en undir það síðasta flutt upp um
áttund og að lokum hljómfyllt.
Kaflanum lýkur á niðurlagsstefi og
löngum endatóni, sem hljómsveitin
vefur með einföldu þrástefí.
fff iffp fppo n
1
Seinni hluti inngangsins, Fortuná
plango vulnera, er samsettur úr
þremur steQum. Fyrst syngja bass-
amir.

Þá tekur kórinn við og syngur í
þríundum stef sem er beinlínis ein-
kennandi fyrir kennslustefín er Orff
notaði áður í söngkennslubókum
sínum.
Auk g-hljómsins sem skiptir setn-
ingum er millistef í hljómsveitinni,
sem einnig er notað sem niðurlag.
Annar þáttur vorsins er lofsöngur
til sólarinnar og ástarinnar og er
sunginn af einsöngs baritón-rödd.
Það sem einkennir undirleikinn er
mjög kyrrstæð hljómskipan í d-moll.
Vorkaflanum lýkur á Ecce gratum.
í þeim kafla eru Ijögur stef sem
reka hvert annað. Þrjú þeirra eru
flutt af kómum en það síðasta notað
sem millispil og niðurlag, leikið af
hljómsveitinni.
Seinnihluti fyrsta þáttar ber yfír-
skriftina í almenningsgarðinum og
hefst hann á hljómsveitarþætti, er
byggist á tveimur aðalstefjum, sem
em ávallt á sama tónsæti en í
mismunandi útfærslum.
Floret silva er sambland af danslagi
og drykkjuvísu. Danslagið er í þjóð-
legum stfl.
Niðurlagsstef kaflans er röð steflík-
inga (sequens) og eins og í fyrri
hluta kaflans (og reyndar oftar í
verkinu) lýkur Orff við kaflann með
sérstöku niðurlagsstefi, er hljóm-
sveitin leikur.

Fyrsti þátturinn heitir Vorið og
hefst hann á lofsöng, Veris leta
facies, sem er einkennandi einfaldur
í gerð. Allur kaflinn er nánast einn
a-moll-hljómur, þar sem setninga-
skil em dregin fram með innskots-
hljómi á g.
Stefín tvö era sungin einrödduð en
röddunum víxlað þannig að bassi
og alt syngja saman fyrra stefíð
en seinna stefíð er sungið af tenór
og sópran.
Að loknum þessum blómadansi
spyija konur hvar elskan sín sé.
Þessu svarar dmkkin tenórrödd
„Hann er riðinn burt.“
og konur syngja síðan „Hver á þá
að elska mig?“
o>
Næsti kafli „Chramer, gip die
varwe mir“ er blautligt kvæði, svip-
að þeim sem heyrðust á virgilvökum
fyrmrn, er stúlkur buðu fram blíðu
sína með ögmnum og mönuðu unga
menn til við sig.
Eftir smá millikafla, sem táknar
dillandi látæði stúlknanna, syngja
þær „Horfðu á mig ungi maður".
Carl Orff
Næsti kafli er hringdans og er þrí-
skiptur. Hann hefst fyrst á seiðandi
hljómsveitarþætti.
Annar hlutinn í hringdansinum er
kraftmikill víxlsöngur á milli karla
og kvenna.
Þar á milli kemur blíðlegur söngur
alt-radda, er karlakór tekur undir.
„Komdu, komdu, félagi minn, ég
bíð þín“.
Þættinum lýkur á kraftmikla víxl-
söngnum. Síðasti þátturinn í þessari
svallhátíð úti í náttúmnni lýkur á
kraftmiklu lagi en niðurlagsorðin
hafa áreiðanlega skemmt þjóðveij-
um vel, því að þau em, svona nærri
því, að „væri öll veröldin mín, frá
hafí til Rínar, gæfí ég allt fyrir það
ef drottning Englands hvíldi í
örmum mínum“.
Annar þáttur verksins heitir Á
kránni og hefst á baritón einsöng,
Estuans interius. Fyrri hluti lagsins
byggist á endurtekningum tveggja
stefja og er a-moll ráðandi hljómur.
Seinni hlutinn er gerður úr tveimur
nýjum stefjum og það fyrra er í
a-moll.
en það seinna bregður sér yfír í
C-dúr og þar er lögð áhersla á
hraðabreytingar.
Annað atriðið á kránni er hinn sér-
kennilegi „svanasöngur", Olim lac-
us colueram, sem á að syngja með
„grátbroslegum sorgarblæ" og er í
raun lofsöngur til matgræðginnar.
Ego sum abbas er tónles drykkju-
rúts, sem kallar sig ábóta, svallara
og Qárhættuspilara og er heldur
svona ókræsileg skopstæling á
kirkjutóni, að ekki sé talað um
boðskapinn, en kórinn tekur undir
með orðinu Wafna, en það er í
samræmi við drykkjusöngva „Gol-
iarda“ að nota merkingarlaus orð
til upphrópana. Kráaratriðinu lýkur
með In tabema quando sumus, sem
er ein allsheijar drykkjulæti með
hrópum og köllum og stefgerðimar
því hamrandi endurtekning á sama
tóni, og eins og í sumum fyrri atrið-
unum er a-moll ráðandi gmnnskip-
an. Auk þessa er lögð áhersla á
snögg styrkleikaskipti og hraða-
breytingar.
Hirð ástarinnar er eins konar
„orgía" og fjallar fyrsta atriði um
óþol unga fólksins. Annað atriði er
skemmtilegt baritón-lag, þar sem
fjallað er um einmanaleikann.
Sópranrödd svarar og bendir honum
á rauðklædda stúlku. Þar eftir
syngur baritóninn um ástarraunir
sínar. Karlakórinn tekur undir.
Stúlkumar syngja ögmnarorð til
karlanna.
Karlakórinn lýsir svo hvað gerist
er piltur og stúlka em ein saman
í herbergi.
í þremur næstu atriðum nær
„orgían" hámarki. Fyrst er Veni,
veni, sem er víxlsöngur, þar sem
fólkið kallast á að koma í leik, og
síðan er sópran söngur, þar sem
kona hugleiðir siðsemi sína en lætur
þó undan löngun sinni. Strax á eftir
heyrist fagnaðarsöngur þar sem
spennan er styrkt með sterkum
áherslum og styrkleikaskiptum en
baritóninn syngur eina af frægustu
tónhendingum verksins, Oh, oh, oh,
lotus floreo, Iam amore virginali
lotus ardeo.
Þessum svallsöng lýkur með því
að sópraninn æpir „Dulcissime", er
hún gefur líkama sinn. Hið eigin-
lega niðurlag verksins er lofsöngur
til ástargyðjanna, en verkinu lýkur
með því að upphafskórinn er endur-
tekinn.
Verkið var fyrst uppfært í Frank-
furt, 8. júní 1937, en það var ekki
fyrr en 1954, sem verkið var fyrst
flutt í Ameríku, þrátt fyrir að það
væri þegar orðið þekkt af nokkmm
hljóðritunum. Það sem er einkar
djarflegt við verkið, er einfaldleik-
inn, sem ekkert er gert til að fela,
einfaldleiki, sem allt eins mætti
kalla „lágkúra". Umfram allt er
þessi „lágkúra" fersk og listilega
framreidd og fer þar saman, eins
og í mörgum góðum tónverkum,
einfaldleiki alþýðulagsins og kunn-
átta. í stómm tónbálkinum fær
þetta allt að njóta sín til fulls.