Morgunblaðið - 19.02.1986, Síða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR19. FEBRÚAR1986
|Wi»r^MínWa^ll>
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoöarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 450 kr. á mánuöi innanlands. i lausasölu 40 kr. eintakiö.
Von um umskipti
Straumhvörf í
lenskum stj órnm;
Isunnudagsblaði Morgun-
blaðsins birtust viðtöl við átj-
án launþega um kjaradeilumar
með sérstakri vísan til tillagna
ríkisstjómarinnar til lausnar á
þeim. Þrennt setur svip á við-
brögð fólksins: 1) Tillögur ríkis-
stjómarinnar horfa til bóta, en
ýmsir óttast, að erfitt verði að
standa við þær. 2) Fólk hefur
ekki afgang af launum sínum
og vill, að þau hækki. 3) Það
græðir enginn á verkföllum og
ná á kjarabótum án þeirra.
Þróun efnahagsmála hefur
verið með þeim hætti síðan
verðbólgu-holskeflan reis fyrir
13 ámm eða svo, að engan þarf
að undra, þótt almenningur efíst
um, að stjómmálamenn geti
staðið við fyrirheit um að beija
hana niður. Fögur loforð hafa
vissulega verið gefín áður.
Kristján Þorgeirsson, trésmið-
ur, segir meðal annars í Morg-
unblaðsviðtalinu: „En ég trúi
því ekki fyrr en ég tek á, að
hún [ríkisstjómin] standi við
þetta. Það er göfugt markmið
að ætla að halda verðbólgunni
í 9% en ég teldi kraftaverk ef
það tækist." Undir þetta geta
vafalaust margir tekið, en hug-
mynd fulltrúa Alþýðusam-
bandsins, sem lögð var fram á
fundi með vinnuveitendum í
fyrrinótt, sýnir, að samninga-
menn launþega hafa trú á, að
nú sé lag til að ná verðbólgu
niður. Þeir segjast meira að
segja vilja ganga lengra á þeirri
braut en ríkisstjómin.
„Mér líst ekkert á þessar til-
lögur [ríkisstjómarinnar] því
mér líst ekki á að launþegar
greiði niður verðbólguna. Kjörin
em orðin það lág að við verðum
öll að fá kauphækkun - ekki síst
konur," segir Jófríður Bjöms-
dóttír, flugfreyja. Vandinn er
auðvitað sá, að geta tryggt
launahækkun, samhliða þvi sem
staðið er gegn þunga verðbólg-
unnar. Mikil hætta er á ferðum,
ef sú skoðun festist í huga
manna, að launþegum sé hagur
af því, að verðbólga haldi áfram.
Hún getur ekki verið annað en
bölvaldur, einkum fyrir launa-
fólk. Fáir halda þeirri skoðun
hærra á loft um þessar mundir
en húsbyggjendur úr hópi laun-
þega.
Asdís Arsælsdóttir, er vinnur
í verslun Sláturfélags Suður-
lands, sagði: „Mér þykir átakan-
legt ef farið verður í verkföll
nú. Maður veit hvað það kostar.
Það nær sér enginn eftir slíkt
því kjarabótin er löngu étin upp
þegar verkföllunum lýkur. Eg
er á móti því að kaupið hækki
til að það fari beint út í verðlag-
ið. Leiðin sem ríkisstjómin
bendir á er betri. Bein kaup-
hækkun er engin lausn." Það
er fráleitt, ef verkalýðsforingjar
halda, að þeir tali fyrir munn
meirihluta umbjóðenda sinna,
þegar þeir hóta með verkfalls-
vopninu. Þeir, sem ætla að beita
því, verða fyrst að svara þeirri
spumingu, hvor beri mestan
skaða af því: sá, sem á vopnið,
eða hinn, sem á að beija með
því. Sú skoðun nýtur almenns
fylgis hér og annars staðar, að
ávinningurinn jafnist ekki á við
tapið, sem af verkföllum leiðir.
Línumar hafa skýrst nægi-
lega í kjaraviðræðunum síðustu
daga og vikur til að þátttakend-
ur í þeim geri sér ljóst, hvaða
niðurstaða næst án þess að
beinlínis sé gengið á gamla
verðbólgu-lagið. Öllum ætti
einnig að vera ljóst, hvaða af-
leiðingar það hefur.
Kosningarnar
ílðju
Um nokkurt árabil hefur
verið um það þegjandi
samkomulag meðal ráðamanna
í verkalýðshreyfíngunni, að ekki
sé efnt til kosninga um stjómir
einstakra verkalýðsfélaga. Þeg-
ar alþýðubandalagsmenn sjá sér
færi ijúfa þeir þó þetta sam-
komulag, eins og dæmin sanna,
nú síðast í Iðju. Hlýtur það að
vera umhugsunareftii fyrir lýð-
ræðissinna, hvort þeir eigi að
una þessum starfsháttum. Sjálf-
stæðisflokkurinn er fjölmenn-
asti flokkur launþega í landinu
eins og Þorsteinn Pálsson, for-
maður hans, hefur sagt. Þessi
staðreynd blasir þó ekki við,
þegar litið er á stjómir verka-
lýðsfélaga.
Þegar kosningabaráttan
hófst voru aðeins um 1.100 fé-
lagsmenn af 3.000 í Iðju með
kosningarétt. Fyrir kjördag
Qölgaði þeim kosningabæmm
félögum í 2.434 eða um 1.300.
Hins vegar greiddu aðeins 937
atkvæði í kosningunum, eða
38,5% kjósenda. Þessar tölur
segja sína sögu um ástandið
innan verkalýðsfélaganna. Þar
er greinilega ekki mikill áhugi
á þátttöku í félagsstörfum, þótt
hart sé barist og ríkt hafí verið
gengið eftir því við fólk, að það
tryggði sér að minnsta kosti
atkvæðisrétt. Þegar tóm gefst
frá kjarabaráttunni, ættu
verkalýðsforingjar að íhuga
þessar tölur úr kosningunum í
Iðju. Þær staðfesta margt af
því, sem hörðustu gagnrýnend-
ur valdamanna í verkalýðsmál-
um hafa haldið fram á undan-
fömum ámm.
eftir Hannes Hólmstein
Gissurarson
Oll er tilveran þrotlaus opinberun
tvennra ólíkra sanninda. Önnur
þessara sanninda eru, hversu naum
náttúran hefur verið á lífsgæði við
okkur mennina. Öll lútum við lög-
máli skortsins, hvort sem okkur lík-
ar betur eða verr. Öll rekum við
okkur einhvem tíma óþyrmilega á
takmarkanir okkar. Hinn harði skóli
lífsins kennir okkur hófsemi og
aðgát. En tilveran opinberar okkur
einnig og ekki síður hið mikla fyrir-
heit, sem { frelsinu er fólgið. Hún
sýnir okkur, svo að ekki verður um
villst, hversu langt einstaklingamir
geta komist, fái þeir að beita hug-
viti sínu og verksviti í friði fyrir
valdsmönnum. Frelsið er það lausn-
arorð, sem opnar þjóðum heimsins
leið úr fátækt í bjargálnir. Það
veitir fólki óteljandi tækifæri til
þess að reyna fyrir sér. Það kemur
öllum til einhvers þroska. Ég hyggst
í þessu stutta erindi um íslensk
stjómmál á líðandi stund reyna að
taka tillit til þessara tvennra sann-
inda tilverunnar — reyna að virða
veruleika skortsins án þess að missa
sjónar á möguleika frelsisins.
Straumurinn liggur
aftur til sjálfstýringar
Öll lútum við lögmáli skortsins,
hvort sem okkur líkar betur eða
verr. Lífsgæðin hrökkva ekki til
þess að fullnægja öllum þörfum
okkar fyrirhafnarlaust, og þau
verður því að skammta með ein-
hveijum hætti. Hagfræðingar upp-
lýsa okkur um það, að þau megi
skammta með tvennum hætti: með
miðstýringu, þar sem einn maður
eða hópur tekur að sér að dreifa
þeim með valdboði, og sjálfstýringu,
þar sem þau dreifast á menn í ftjáls-
um viðskiptum. Sjálfstæðismenn og
aðrir ftjálslyndir menn hafa alltaf
verið hlynntari síðari kostinum, en
enginn fslendingur hefur líklega
skýrt sjálfstýringu betur og skarp-
legar en stofnandi Sjálfstæðis-
flokksins og fyrsti formaður, Jón
Þorláksson forsætisráðherra. Hann
segjr í ritgerð frá 1926, „að þá
muni mest ávinnast til almennings-
heilla, er hver einstaklingur fær
fullt fijálsræði til að nota krafta
sína í viðleitninni til sjálfsbjargar
öðrum að skaðlausu". Og í fyrir-
lestri, sem hann flytur á fundi
Heimdallar í ársbyijun 1929, leiðir
hann frekari rök að þessari hug-
mynd. Jón Þorláksson bendir þar á
það, að í fijálsri samkeppni neyðast
framleiðendur til þess að fullnægja
þörfum neytenda eins vel eða betur
en aðrir, eigi þeir ekki að tapa
viðskiptum. Til þess að græða verða
þeir að framleiða vöru eða veita
þjónustu, sem aðrir vilja kaupa.
Þeir tapa hins vegar, ef þeir taka
rangar ákvarðanir, til dæmis ef
þeir kosta meira til framleiðslunnar
en keppinautar þeirra. Jón Þorláks-
son kemst svo að orði: „í hinni sjálf-
virku vél fijálsra viðskipta er eigin-
hagsmunagæslan sá aflgjafí, sem
knýr hvert einstakt hjól, en afrek
vélarinnar er framleiðsla til full-
nægingar allra þörfum."
Þeir Ólafur Bjömsson prófessor
og Jónas H. Haralz bankastjóri
háfa síðan eflt sjálfstýringarhug-
mynd Jóns Þorlákssonar að rökum.
Þeir hafa sýnt, hvemig verð, sem
myndast á fijálsum markaði, getur
stillt saman framleiðslu og neyslu-
þarfír miklu betur en nokkur mið-
stjóm. En þessi hugmynd var þó
heldur tekin undan að síga, þegar
Jón festi orð sín á blað í ársbyijun
1929. Áætlunarbúskapur hafði víða
verið rekinn á árum heimsstyijald-
arinnar fyrri, og margir héldu, að
þeir gætu með skynsamlegri mið-
stýringu stytt sér leið fram hjá
skorti lífsgæðanna. Þeir gætu jafn-
vel tekið undir sig stökk inn í ríki
allsnægtanna eins og einn vinur og
vopnabróðir Karls Marx taldi.
Sumir voru þeirrar skoðunar, að
sjálfstýring á markaði væri ímynd-
un ein: þeir komu ekki auga á þá
„sjálfvirku vél fijálsra viðskipta",
sem Jón Þorláksson lýsti. Þeir sáu
aðeins „sundurvirkt þjóðfélag", svo
að vitnað sé til Halldórs Laxness,
„þar sem allir kraftar vinna hver á
móti öðmm eins og í vél, þar sem
hvert hjólið snýst á móti öðru“.
Heimskreppan, sem skall á Vestur-
löndum á fjórða áratugnum, var
einnig illa til þess fallin að auka
trú manna á sjálfstýringu. Svo virt-
ist sem hagkerfi séreignar og
samkeppni væri í eðli sínu óstöðugt.
Það gæti ekki stjómað sjálfu sér.
Menn þurftu ekki að vera sann-
færðir sameignarsinnar eða stuðn-
ingsmenn hins „samvirka" hag-
kerfís í austri eins og Halldór til
þess að halda, að skynsamleg hag-
stjóm væri nauðsynleg. Hagkerfíð
yrði að vera „blandað".
Á ámnum 1930-1970 var róður
sjálfstýringarsinna alls staðar held-
ur þungur. En á síðustu tíu ámm
hafa hins vegar orðið straumhvörf.
Tvennt veldur þeim. Fyrst er það,
að hagfræðingar eins og Friedrich
A. von Hayek, Milton Friedman og
George Stigler hafa blásið nýju lífí
í sjálfstýringarhugmyndina með
rökum sínum og rannsóknum.
Hayek hefur hert á þeirri kenningu
Adams Smiths, að menn geti nýtt
sér þekkingu hver annars með
frjálsum viðskiptum á markaði.
Friedman hefur leitt rök að því, að
heimskreppan á fjórða áratugnum
hafí ekki orðið, vegna þess að
markaðskerfíð sé í eðli sínu óstöð-
ugt, heldur megi relqa hana til
misheppnaðra ríkisafskipta. Stigler
hefur sýnt fram á það í rannsóknum
sínum, að samkeppni á markaði sé
í fullu ftöri, en ekki dauð úr öllum
æðum eins og John Kenneth Gal-
braith og aðrir samhyggjumenn
hafa fullyrt. Í annan stað hafa
menn séð, að velferðarríkið hefur
síður en svo náð tilgangi sínum.
Eins og Jónas Haralz skrifar í
einkabréfí, sem hann hefur leyft
mér að vitna í: „Ríkið er klunnalegt
og klaufskt verkfæri, sem aldrei
nær þeim árangri, sem ætlast er
til. Skýringin á þessu er sú, sem
Hayek hefur lýst manna best, að
þekkingin er ekki á einum eða fáum
stöðum, heldur dreifð á milli þús-
unda og milljóna manna. Þess
vegna er það miklu vænlegra að láta
einstaklinga, félög þeirra og marg-
vísleg samtök. styðja menn til
þroska heldur en að láta ríkið, þar
sem ákvarðanir eru ætíð teknar af
fáum mönnum á grundvelli lítillar
þekkingar, gera það.“
Við þessa skýringu Jónasar H.
Haralz má síðan bæta ánnarri.
Velferðarríkið hvílir á þeirri hug-
mynd, að færa megi fé á milli
manna með valdi. En hætt er við
því, að þeir, sem bestan aðgang
hafa að valdi ríkisins, noti tækifærið
til þess að færa fé til sín. Þeir, sem
kunna að láta í sér heyra eða skipu-
leggja sig til sóknar á vettvangi
stjómmálanna, hafa bestan aðgang
að valdi ríkisins. Og rannsóknir
sýna, að þeir, sem hafa hag af
velferðarkerfínu, eru flestir f hópi
þeirra.
Ríkisafskipti, sem áttu að vera
til þess að bæta úr meinum markað-
arins, hafa valdið nýjum og miklu
alvarlegri meinum. Menn hafa
uppgötvað, sumir sér til mikillar
furðu, að miðstýring er ekki lausn-
in, heldur sjálftir vandinn. Því er
það, að kjósendur í Bandaríkjunum
og Bretlandi hafa veitt brautar-
gengi fijáislyndum stjómmála-
mönnum eins og Ronald Reagan
forseta og frú Margréti Thatcher,
en þau hafa heitið því að rejma að
auka sjálfstýringu og minnka mið-
stýringu. Ég hyggst af þessu tilefni
litast um í hinum sérstæða veru-
leika okkar íslendinga og reyna að
meta, að hvaða gagni sjáifstýring-
arhugmyndin geti komið.
Úthlutum seljanlegum
og varanlegum kvótum
Fyrsta málið, sem ég ætla hér
að ræða um, er fyrirkomulag físk-
veiða við ísland. Mér hefur orðið
tíðrætt um lögmál skortsins, en
þetta mikla lögmál gildir auðvitað
eins um fískistofna í sjó og kvik-
fénað á landi og önnur gæði, sem
ekki eru fyrirhafnarlaus eða ókeyp-
is. Við íslendingar höfum komist
að því, sem við hefðum að vísu átt
að vita fyrir, að fískistofnana í sjón-
um verður að skammta með ein-
hveijum hætti. Sú spuming, sem
öllu máli skiptir, er þessi: Hvemig
getum við skammtað þá skynsam-
lega? Kvótakerfí hefur verið tekið
upp til lausnar þessum vanda.
Sumir þingmenn Sjálfstæðisflokks-
ins ólmast gegn þessu kerfí, þar
eð að það feli í sér óþolandi miðstýr-
ingu. En þeir hafa hins vegar ekki
bent á eitthvert annað ráð til þess
að skammta fískistofnana. Ég er
sammála þeim um það, að kvóta-
kerfí getur falið í sér óþolandi
miðstýringu, ef sjávarútvegsráð-
herra úthlutar kvótum að eigin
geðþótta, og gildir þá einu, hvort
ráðherra er sjálfstæðismaður eða
sósfalisti. Allir fijálslyndir menn,
hvar í flokki sem þeir standa, hljóta
því að svipast um eftir öðmm kosti
og hyggilegri. Ég held, að hann
fyrirfínnist. Kvótakerfíð, sem við
búum við, má færa í miklu skyn-
samlegra og fijálslegra horf, eins
og ég held, að Kristján Ragnarson,
formaður Landssambands íslenskra
útvegsmanna, hafí einna fyrstur
áttað sig á. Það, sem ég skal reyna
að skýra hér örfáum orðum, er
hvemig beita má sjálfstýringu til
lausnar vandanum.
Hver er sá vandi, sem við er að
glíma? Hann er í sem fæstum orð-
um, að við höfum litið á fískistofn-
ana sem ókeypis gæði, þótt á þeim
sé skortur, með þeim afleiðingum,
að við höldum úti miklu stærri físki-
skipaflota en við þufum til að draga
aflann að landi. Við veiðum með
öðrum orðum aflann með miklu
meiri tilkostnaði en nauðsjmlegt er.
En hvemig getum við skammtað
fískistofnana? Við getum auðvitað
gert það með miðstýringu, þannig
að ráðherra úthluti £rlega kvótum
til útgerðarmanna með öllu því
reiptogi og ógeðfellda atkvæða-
braski, sem fylgir. En við getum
líka gert það með sjálfstýringu, eins
og dr. Rögnvaldur Hannesson, pró-
fessor í fiskihagfræði í Björgvinjar-
háskóla og okkar eini sérfræðingur
í þeirri grein, hefur bent á. Við
getum leyft því verði, sem myndast
á kvótunum í frjálsum viðskiptum
á markaði, að skammta fískistofn-
ana. Þetta getum við gert með því
að úthluta varanlegum og seljanleg-
um kvótum í eitt skipti fyrir öll til
útgerðarmanna.
Ber mér nú að svara tveimur
spumingum. Hvemig á að úthluta
kvótunum í upphafí? Langeðlileg-
asta svarið er, að kvótunum sé út-
hlutað samkvæmt aflamagni í ein-
hvem tiltekinn tíma á undan. Og
hvað gerist síðan? Þeir, sem veiða
sama afla með minni tilkostnaði en
aðrir, kaupa af þeim kvóta, og
smám saman safnast kvótamir á
hendur þeirra, sem best kunna til
fískveiða, en skipum hinna er lagt
eða þau eru seld úr landi. Smám
saman myndast þannig með fijáls-
um viðskiptum eðlilegt verð á físki-
stofunum. Ef þetta gerist, þá fær