Morgunblaðið - 19.02.1986, Blaðsíða 29

ís-
ilum?
markaðurinn sinnt þeim tveimur
hlutverkum, sem hann getur gegnt
miklu betur en nokkur miðstjóm:
að veita réttar upplýsingar um
skortinn á ólíkum lífsgæðum og
færa fjármagn úr greipum þeirra,
sem ekki kunna með það að fara,
í hendur hinna, sem hagsýnni em.
Tveir meginkostir eru við þetta
fyrirkomulag. Annar er, að ráð-
herra fær ekkert ískyggilegt
skömmtunarvald í sínar hendur.
Kvótamir skammta sig sjálfír, ef
svo má að orði komast. Þeir dreifast
á menn í frjálsum viðskiptum. Ráð-
herra verður enginn alræðisherra,
hann fær ekki að deila eða drottna
yfír útgerðarmönnum og sjómönn-
um. Hann verður að láta sér nægja
að sinna því hlutverki, sem hann
getur gegnt og á að gegna, en það
er að framfylgja þeim almennu leik-
reglum, sem við komum okkur
saman um að setja um fískveiðar.
Hinn kosturinn er, að tilkostnaður-
inn við að draga aflann að landi
getur stórlega lækkað, ef menn fá
réttar upplýsingar um skortinn á
fískistofnunum og ólíka hæfni
manna til að glíma við hann. Offjár-
festing og sóun í sjávarútvegi getur
því minnkað mjög og sú arðsköpun,
sem öllum almenningi kemur að
bestum notum, aukist. Hugsið
ykkur, hvað gera hefði mátt við
allt það fé, sem notað hefur verið
til þess að smfða skip og halda
þeim úti að óþörfu! Hugsið ykkur,
hversu margar virkjanir og menn-
ingarhallir hefði mátt reisa fyrir
allt það fé!
Ekki er þó fýrir það að synja,
að nokkra annmarka má sjá á þessu
fyrirkomulagi. Margir festa senni-
lega sjónir á því, hvemig kvótum
sé úthlutað í upphafi. Er ekki verið
að færa útgerðarmönnum einum
arð, sem landsmönnum öllum ber?
Er ekki verið að veita þeim eignar-
rétt á fiskistofnum? Því er til að
svara, að með sömu rökum ætti að
taka jarðir af bændum. Hafa lands-
menn allir ekki sama tilka.ll til jarð-
anna og bændur? Ég er ekki viss
um, að bændaþingmenn Sjálfstæð-
isflokksins og framsóknarmenn séu
tilbúnir til að hugsa þessa hugsun
til enda. Öðrum verður starsýnt á
ýmsa erfíðleika, sem kunna að vera
á því að skilgreina skjmsamlega
leyfílegan heildarafla hvers árs og
á því að skipta sókn í aflann innan
vertíðar. En þessir erfiðleikar em
tæknilegir og ekki óyfírstíganlegir.
Það fyrirkomulag, sem ég hef hér
lagt til, er miklu betra en núverandi
fyrirkomulag, þótt ekki sé það full-
komið fremur en önnur mannanna
verk. Sjálfstýring kemur í stað
miðstýringar, svo að útgerðarmenn
og sjómenn glata ekki sjálfstæði
sínu í hendur stjómarherra, þeir fá
réttar upplýsingar um skortinn á
fiskistofnunum, sérþekking ein-
staklinganna úti í atvinnulífínu nýt-
ist, fiskistofnamir safnast á hendur
þeirra, sem kunna betur að nýta
þá en aðrir, og þannig lækkar til-
kostnaður í sjvarútvegi stórlega.
Leggjum niður Seðla-
bankann og tökum upp
íslenska mörk
Annað málið, sem ég hyggst
ræða hér um, er skipulag peninga-
mála. Nokkrar umræður urðu um
það í ársbyijun 1986. Ragnar Hall-
dórsson formaður Verzlunarráðs
íslands, mælti í áramótagrein í
Morgunblaðinu með því að leggja
niður krónuna, en taka í staðinn
upp útlendan gjaldmiðil, einn eða
fleiri. Kvað Ragnar krónuna allt að
því ónothæfa vegna langvarandi
misnotkunar seðlaprentunarvalds-
ins. Menn hefðu misst traustið á
þessum gjaldmiðli. Hann benti á,
að allar aðrar smáþjóðir notuðu
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR19. FEBRÚAR 1986
Hannes Hólmsteinn Gissurarson
„Ríkisafskipti, sem áttu
að vera til þess að bæta
úr meinum markaðar-
ins, hafa valdið nýjum
og miklu alvarlegri
meinum. Menn hafa
uppgötvað, sumir sér til
mikillar furðu, að mið-
stýring er ekki lausnin,
heldur sjálfur vand-
inn.“
gjaldmiðla fjölmennari þjóða. Lúx-
emborgarmenn, sem væni þó eitt
hundruð þúsund fleiri en íslending-
ar, notuðu til dæmis belgískan
franka. Spumingin væri, hvort ís-
land væri ekki allt of lítið gjald-
miðiissvæði. Fleiri hafa hrejrft svip-
aðri hugmynd, svo sem Milton Fri-
edman í heimsókn sinni til íslands
haustið 1984, Jónas Kristjánsson
ritstjóri og dr. Sigurður B. Stefáns-
son, einn helsti sérfræðingur okkar
í peningamálum. En þessari hug-
mynd mótmæltu ritstjórar Morgun-
blaðsins í forystugrein nokkrum
dögum síðar. Töluðu þeir þar í nafni
þjóðlegs metnaðar, sögðu að við
mættum ekki taka útlendan gjald-
miðil fram yfir hinn íslenska. Ætt-
um við ekki með sömu rökum að
taka tungu einhverrar grannþjóðar-
innar fram yfír íslenskuna? spurðu
þeir.
Ég er þeirrar skoðunar, að áljöf-
urinn og ritstjóramir hafí haft
margt til síns máls. Þjóðlegur
metnaður er okkur í blóð borinn og
Morgunblaðið ágætt málgagn hans.
En Ragnar hafði hins vegar rétt
fyrir sér, hygg ég, um það, að krón-
an væri ónothæf og ísland ekki
nægilega stórt gjaldmiðilssvæði.
Lítum á málið í ljósi sjálfstýringar-
hugmyndarinnar. Það er nauðsyn-
legt skilyrði fyrir sjálfstýringu á
markaði, að viðskipti séu frjáls.
Neytendur fái að velja um vörar,
en í því felst ekki síst, að þeir fái
að hafna vöra, ef þeir era óánægð-
ir. Kostur þeirra á að hafna vöra
tryggir verð og gæði. Munurinn á
samkeppni og einokun er þannig
sá, að í samkeppni höfum við út-
gönguleið. Ef okkur mislíkar, þá
getum við alltaf snúið okkur eitt-
hvert annað. En öðra máli gegnir
um íslensku krónuna. Við, sem
notum krónuna, neyðumst að nota
hana í viðskiptum, hvort sem okkur
líkar betur eða verr.
Þetta er þó ekki meginmunurinn
á íslensku krónunni og öðram gjald-
miðlum, því að segja má, að þeir,
sem þá nota, neyðist til að nota þá
í viðskiptum, hvort sem þeim líkar
betur eða verr. Sá munur á íslensku
krónunni og öðram gjaldmiðlum,
sem máli skiptir, er, að enginn
markaður er erlendis fyrir krónuna.
Við eigum þess engan kost að hafna
henni. Þessi munur er afdrifaríkari
en margur hyggur. Tökum dæmi.
Ef franskur peningamaður van-
treystir stjóm sinni, þá getur hann
skipt frönkum sínum fyrir aðra
gjaldmiðla. Hann getur fundið
kaupendur að frönkum sínum á
einhveiju verði. Ótti við fall frank-
ans veitir stjóm hans aðhald: ef hún
misnotar seðlaprentunarvaldið, þá
skiptir hann og aðrir borgarar ríkis-
ins seðlum sínum fyrir aðra gjald-
miðla, svo að frankinn fellur í verði.
íslenskur peningamaður er hins
vegar ekki í þessari aðstöðu. Hvaða
kaupendur gæti hann fengið að
krónum sínum, mætti hann selja
þær, sem hann má þó ekki? Ég er
hræddur um, að hann vrði lengi að
leita að þeim. Það aðhald, sem ótt-
inn við verðfall gjaldmiðilsins á
alþjóðlegum peningamarkaði veitir
þrátt fyrir allt annars staðar, vantar
á Islandi. Þess vegna er hættara
við misnotkun seðlaprentunarvalds-
ins hér en annars staðar. Þetta
kann að einhveiju marki að skýra
það, hygg ég, að verðbólga hefur
verið hér miklu meiri og þrálátari
en í nágrannalöndunum: Skorður
við misnotkun seðlaprentunarvalds-
ins era minni.
Ragnar Halldórsson heggur með
tillögti sinni beint að rót vandans.
Ef við notum gjaldmiðil einhverrar
annarrar þjóðar, þá má segja fyrir
um það með nokkurri vissu, að
verðbólga fellur hér niður í það, sem
hún er með þeirri þjóð. Ef við notum
til dæmis bandaríkjadal í viðskipt-
um innanlands, þá fellur verðbólga
á íslandi líklega úr um 40% í um
4%. En tillaga Ragnars rekst hins
vegar á þjóðlegan metnað margra
Islendinga. Greining Ragnars er
rétt, en lausn hans óþjóðleg og
því óheppileg. En er ekki til nein
önnur lausn, þar sem þessi ólíku
sjónarmið era sætt? Getum við ekki
tekið tillit til þjóðlegs metnaðar
okkar án þess að þurfa að fóma
fyrir hann öllu raunsæi? Ég held,
að sem betur fer megi svara þessari
spumingu játandi. Það er deginum
ljósara að við getum ekki gert okkur
vonir um hófsamlega notkun seðla-
prentunarvaldsins nema reistar séu
svipaðar skorður við notkun þess
og annars staðar og að slíkar skorð-
ur verða ekki reistar nema ísland
gerist hluti miklu stærra gjald-
miðilssvæðis. En af því leiðir ekki
sjálfkrafa, að íslendingar verði að
taka upp gjaldmiðil annarrar þjóð-
ar. Við getum notað eigin gjald-
miðil, ef við geram tvennt: leggjum
í fyrsta lagi niður Seðlabankann og
hættum allri sjálfstæðri seðlaprent-
un, en tökum í öðra lagi upp eigin
gjaldmiðil, sem jafngildiur sé ein-
hveijum öðram gjaldmiðli, þannig
að prentun gjaldmiðils okkar ráðist
af prentun þess gjaldmiðils.
Ég leyfí mér því að bera fram
þá tillögu í framhaldi af umræðum
þeirra Ragnars og Morgunblaðsrit-
stjóranna, að íslendingar leggi nið-
ur krónuna (og með henni auðvitað
Seðlabankann f núverandi mynd),
en taki upp fomar einingar íslensk-
ar, mörk og eyri, þannig að ein
mörk sé jafngild einum banda-
ríkjadal og einn eyrir jafngildur einu
senti. Síðan séu jafnmargar fslensk-
ar merkur í umferð og þeir banda-
ríkjadalir, sem liggja í sjóði lands-
manna. Lúxemborgarmenn hafa
ekki ósvipaðan hátt á: þar era tveir
jafgildir gjaldmiðlar löglegir, lúx-
emborgarfranki og belgískur
franki, og ræðst prentun lúxem-
borgarfranka af prentun blegísks
franka.
Samkvæmt þessari hugmynd séu
bandaríkjadalir að öllu jöfnu ekki í
umferð hérlendis, heldur íslenskar
merkur jafngildar þeim: Hins vegar
megi menn auðvitað, ef þeir kæri
sig um, nota bandaríkjadali fremur
en merkur í viðskiptum sínum og
bönkum beri að skipta einum
bandaríkjadal fyrir eina íslenska
mörk. Þetta sé gert til þess; ef
valdsmenn freistist til að bijóta
settar reglur og prenta fleiri merkur
en þeir eigi dali fyrir, að fólk eigi
þá útgönguleið úr mörkinni í dalinn.
Þetta fyrirkomulag peningamála
hefur ýmsa kosti, hygg ég. I fyrsta
lagi fellur verðbólga niður í það,
sem hún er í Bandaríkjunum. Ég
get tæplega lýst því fyrir löndum
mínum, hversu miklu þægilegra og
ódýrara það er að búa við stöðugt
verðlag peninga eins og ég gerði á
námsáram mínum f Bretlandi og
Bandaríkjunum heldur en hina þrá-
látu verðbólgu hér á landi. Við
losnum við þann óskaplega beina
og óbeina kostnað, sem hlýst af
verðbólgunni. í öðra lagi leiðum við
íslenska valdsmenn ekki í þá freistni
að misnota seðlaprentunarvaldið,
því að þetta vald hverfur úr höndum
þeirra. Við frelsum þá frá illu, svo
að orð hinnar helgu bókar séu
notuð. í þriðja lagi spörum við
stórfé með því að leggja niður
Seðlabankann. Við getum fengið
einhveijum þjóðþrifafyrirtækjum
eða menningarstofnunum hið
glæsilega hús, sem bankinn hefur
reist við'Amarhól, og flutt þann
aragrúa fóls, sem í bankanum er,
í eihver arðbærari störf. í fjórða
lagj hljótum við að taka undir það
með Éyjólfi Konráð Jónssyni al-
þingismanni að hin foma eining
mörk er miklu þjóðlegri en króna,
en það orð er ekkert annað en
stytting úr kóróna og táknar því
það konungsvald, sem við höfnuð-
um með lýðveldisstofnuninni hin 17.
júní 1944. Króna er ill danska og
eftir því auðlærð. Er valið um ís-
lenska einingu og danska ekki
auðvelt?
Einhveijir eiga sennilega eftir að
andmæla þessu fyrirkomulagi pen-
ingamála með umhugsunarverðum
rökum. Einkum benda þeir á það,
geri ég ráð fyrir, að seðlaprentunar-
valdið sé með þessu í rauninni flutt
úr landi, svo að svigrúm valds-
manna í peningamálum minnki. En
ég tel það fagnaðarefni, ef svigrúm
valdsmanna minnkar, því að við það
eykst svigrúm einstaklinganna.
Fólk verður ekki eins háð duttlung-
um stjómmálanna og áður og getur
samið áætlanir og skipulagt framtíð
sína í nokkurri vissu um stöðugt
verðlag peninga. Útsölumenn
hreyfa líklega einnig þeirri mót-
bára, að seðlaprentunarvaldið kunni
að vera misnotað í Bandaríkjunum
ekki síður en á íslandi, svo að við
getum aldrei verið viss um, að
bandaríkjadalur haldist í fullu gildi.
Eigum við að leyfa Bandaríkja-
mönnum að flytja sína verðbólgu út
til íslands? Sannleikskjami er auð-
vitað í þessari kenningu. En rök
mín era ekki, að við þetta fyrir-
komulag hverfí hættan á misnotkun
seðlaprentunarvaldsins, heldur að
hún minnki mjög. Það fyrirkomulag
peningamála, sem ég legg til, er
ekki fullkomið, en það er, held ég,
miklu skynsamlegra en núvérandi
fyrirkomulag.
Eflum sjálfstæðar vel-
farðarstofnanir, en
seljum ríkisfyrirtæki
Þriðja og síðasta málið, sem ég
hyggst fara nokkram orðum um,
er fyrirkomulag veiferðarmála.
Tvennt er um það að segja. í fyrsta
lagi rennur margvísleg velferðarað-
stoð á íslandi ekki til lítilsmagnans.
Opinberir sjóðir halda ýmsum út-
gerðarfyrirtækjum á floti, þótt þau
eigi í rauninni ekki fyrir skuldum.
Þessir sjóðir greiða einnig fólki fyrir
að búa á ýmsum stöðum á landinu.
Bankar lána fyrirtækjum fé án þess
að hafa neina von um að endur-
heimta það. Með þessum hætti hafa
hundraðir milljóna króna farið í
súginn. Hvaðan fá þessir sjóðir og
bankar fé? Frá venjulegu fólki,
skattgreiðendum í landinu. Ég sé
satt að segja enga ástæðu til þess
að færa fé frá skattgreiðendum til
útgerðarmanna og bænda. Við eig-
um að leggja þetta velferðarkerfi
fyrirtækjanna niður, og svo vill til,
að við getum gert það með einu
pennastriki. Við þurfum ekki annað
en koma á eðlilegum peningamark-
aði í landinu, leyfa vöxtum að
skammta peninga, en taka skömmt-
unarvald af valdsmönnum. Það,
sem við þurfum með öðram orðum
að gera, er að leggja allt fé ýmissa
opinberra sjóða inn í ríkisbankana
og selja síðan bankana.
Hitt er það, að tiltekin velferðar-
aðstoð kann að vera óhjákvæmileg.
Við hljótum að hjálpa þeim, sem
geta ekki hjálpað sér sjálfir, þótt
það sé að vísu æskilegra, að frjáls
líknarfélög og úölskyldur sinni því
heldur en ríkið með öllu sínu mikla
og ómannlega blekiðjubákni. Mér
fínnst einnig koma til greina að
veita fólki einhveija aðstoð til skóla-
göngu og heilsugæslu. (fyrir utan
það auðvitað að ríkið sjái um bama-
og unglinganám). En ríkið þarf
______________________________29
ekki að reka velferðarstofnanir,
þótt það hlynni að þeim, sem þjón-
ustu þeirra njóta. Með hvaða hætti
ber að veita fólki aðstoð til fram-
haldsnáms og heilsugæslu? Stöldr-
um um stund við þennan vanda.
Ungir sjálfstæðismenn birtu um
jól nokkrar tillögur um lækkun út- *
gjalda til velferðarmála. Þessar til-
lögur voru flestar studdar sterkum
rökum, þótt ýmsir yrðu til þess að
andmæla þeim, sumir forystumenn
Sjálfstæðisflokksins ekki síður en
aðrir. En því miður geta þeir, sem
bera fram slíkar tillögur, ekki gert
sér miklar vonir um árangur. Þeir i
ganga til glímu við þríhöfða þurs, '
ef svo má að orði komast. Eitt ’
höfuðið hafa þeir, sem njóta styrkja
ríkisins og vilja ekki missa þá.
Annað höfuðið hafa embættismenn
og aðrir starfsmenn ríkisins, sem
hafa atvinnu af ríkisafskiptum og
auðvitað engan áhuga á því að
verða atvinnulausir. Þriðja höfuðið
hafa síðan þeir stjómmálamenn,
sem eru önnum kafnir við að gera
góðverk á kostnað annarra og fá
fyrir atkvæði. Ég er hræddur um,
að það sé öllum ofætlun að leggja
þennan þríhöfða þurs að velli, há-
væran og margefldan af almann-
afé. Ungir sjálfstæðismenn geta
stuggað við honum, en þeir geta
ekki fellt hann. Hasla þeir sér ekki
völl, þar sem þeir hljóta að tapa?
Hitt er hyggilegra, held ég, að velja
sér vígvöll, þar sem einhver von er
um sigur. Hvemig fínnum við slíkan
völl? Svarið er, tel ég, að við eigum
ekki að einbeita okkur að einstökum
tillögum um bættan ríkisrekstur.
Það svarar ekki kostnaði. Við bæt-
um ekki ríkisrekstur, svo að um
munar, nema með því að breyta
honum í einkarekstur. Við færam
ekki rekstur velferðarstofhana eins
og Lánasjóðs íslenskra námsmanna,
sjúkrahúsa og tryggingarstofnana
í skynsamlegt horf nema með því
að breyta þeim — fyrst í sjálfstæð
hlutafélög, síðan í einkafyrirtæki.
En hvemig komum við því í
kring? Ég ætla að leyfa mér að
reifa hér tvær róttækar tillögur.
Hin fyrri er, að tvær velferðarstofn-
anir annist þá aðstoð við fólk í
framhaldsnámi og sjúkling, sem
flestir era sammála um: lánasjóður
fyrir námsmenn og sérstakur
sjúkratryggingasjóður. Þessar tvær
velferðarstofnanir séu sjálfseignar-
stofnanir og ekki reknar í gróða
skyni, þótt miðað sé við það, að
endurgreiðslur námslána geti staðið
undir lánasjóðnum og iðgjöld undir
tryggingasjóðnum. Framhaldsskól-
ar og sjúkrahús séu hins vegar
einkafyrirtæki. Námsmenn og
sjúklingar kaupi þjónustu þeirra
fullu verði, svo að þeir og aðrir viti,
hvað hún kostar hveiju sinni, en
haldi ekki eins og nú, að hún sé
ókeypis, af því að aðrir greiða hana
en þeir sjálfír. Hin tiliagan er, að
ríkið breyti nokkram stærstu fyrir-
tækjum sínum í almenningshlutafé-
iög, selji síðan hlutabréfin og leggi
andvirði þeirra til þessara tveggja
velferðarstofnana. Ríkið getur einn-
ig selt ríkisbankana þijá, eins og ég
hef þegar minnst á, Landsbankann,
Búnaðarbankann og Útvegsbank-
ann. Erlendis er það langengast,
að viðskiptabankar séu einkafyrir-
tæki. Ríkið getur einnig selt Lands-
virkjun og leyst upp Áfengis- og
tóbaksverslun ríkisins og selt ein-
stakar útsölur hennar. Ef allt þetta
er gert, þá þurfa þær tvær velferð-
arstofnanir, sem ég legg til, að
reistar séu, ekki að kvíða neinum
stofnijárskorti, en auðvitað hljóta
þær síðan-að standa á eigin fótum.
Það, sem máli skiptir, er að losa
slíkar velferðarstofnanir úr greipum
fyrirgreiðslumanna og reka þær
skynsamlega til þess að tryggja að
þær nái tilgangi sínum. Þótt ég
fagni þeirri fyrirhyggju, sem náms-
menn sýna með því að kaupa verð- i
bréf á háum vöxtum fyrir námslán
sín, fínnst mér ekki réttlátt, að sjó- ' j
maðurinn í Bolungarvík og sauma- .
konan í Breiðholti standi straum
af ijárfestingu apótekaradótturinn- t
ar í háskólanámi til að tryggja
sjálfri sér betri framtíð.
Niður sögnnnar
Frá því segir í fomum bókum,, !
er forfeður okkar tóku sig upp frá |