Morgunblaðið - 19.02.1986, Side 40

40
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR19. FEBRtJAR 198$
Langspilið og sýn-
Jng í Norræna húsinu
eftir Önnu
Þórhallsdóttur
í Norræna húsinu í Reykjavík,
stendur yfir mjög merk sýning er
nefnist „Tónlist á íslandi". Þetta
er jrfirlitssýning á tónlist í landinu
frá fyrri öldum til vorra daga. Þar
má sjá gömlu íslensku tveggja
strengja fiðluna og langspil, sum
—.eru fomleg önnur nýlegri. Þessi
merka fiðla liggur enn í dvala og
bíður þess að vera lífguð við.
Um æfíntýrið mikla, hvemig mér
tókst að endurvekja langspilið
hefi ég sífellt þurft að endurtaka
vegna fyrirspuma. í þessu blaði
hefir áður birst grein um svipað
efni sem ég er þakklát fyrir. Ljóst
er að enn er þörf á að rifja þetta
upp. Að gefnu tilefni tók ég mér
nú penna í hönd, skýringin sést í
lokin.
Það er liðinn aldarflórðungur síð-
an ég kom til íslands frá Danmörku
með vandaðasta langspil sem til er.
Svend Jensen frægur fiðlusmiður í
Kaupmannahöfn, smíðaði það að
- ■ íhinni ósk. Þetta var árið 1961. Fáir
höfðu séð svona hljóðfæri áður
nema á mynd og engir heyrt í því
hljóðin. Það var stórkostlegt að
geta flutt svona vaming heim á
fiaggskipinu „Guilfoss" daginn 19.
júli 1961. Mér fannst ég hefði
sigrað heiminn.
Ég kostaði mig sjálf án styrks í
hálft ár í Kaupmannahöfn við að
grafast fyrir um þetta íslenska
hljóðfæri sem menn þekktu einnig
af bókum og af orðspori. Fullvíst
*þykir mér að meðan ég var að ráða
þessa gátu voru að verki huldir
kraftar, mín innsýn og góðir hjálp-
armenn. Nefni ég fyrst hinn nýlátna
fræðimann, Jón Helgason, prófess-
or. Hann beindi mér á rétta braut.
Þökk sé þessum stórbrotna for-
stjóra Ámasafns. Það var mín
heppni að ég hitti hann á sínum
stað og spurði hann hvort hér væru
nokkur langspil að sjá. Hann svar-
aði: „Hér eru aðeins bækur." Þá
spurði ég: Get ég fengið að sjá
gömul íslensk þjóðlög? Hann hafði
gleraugun uppi á höfðinu sem hann
færði nú niður á nefið, síðan leit
hann rannsakandi á mig og fannst
ég ekkert grunsamleg. Eftir það
opnaði hann vel varin geymsluhólf
og bauð mér inn. Þama sá ég mörg
þjóðlög sem mig fysti að sjá, þar á
meðal bók feðganna séra Olafs á
Söndum í Dýrafírði og Jóns sonar
hans, „Melódíu", pappírshandrit
með tvö hundruð gömlum lögum
frá 1650. Hún er í handritasafni
Rask og úr því safni kemur ekkert
til íslands af þeim dýrmætu bókum.
Um þessa gömlu bók skrifaði ég
eftir heimkomuna í þetta dagblað.
Eftir að hafa kynnst mörgu fróð-
legu í þessu vel varða gamla bóka-
safni, kvaddi ég Jón prófessor með
virktum. Þar sem ég gekk til dyra,
heyrði ég að hann kom á eftir mér
og sagði: „Ég fylgi þér til dyra.“
Hann opnaði dymar og sagði: „Þú
varst að spyija um langspil, ég get
sagt þér hvar þú getur séð það og
í kveri Ara Sæmundsen eru leið-
beiningar um hvemig á að leika á
það. Sá bæklingur er í Konungsbók-
hlöðunni og þú getur séð þtjú lang-
spil í hljóðfærasafni í Breiðgötu."
Ef þessi hjálp hefði ekki borist er
óvíst að langspilið væri lifandi í dag
og hefði kannske legið í dvala til
eilífðamóns.
Á þessari sögu má sjá að ég er
ákafur talsmaður langspilsins. Eftir
að ég hafði fengið leyfi til að smíðað
væri eftir langspili úr hljóðfæra-
safninu sem varðveist hefír í dönsk-
um söfnum frá árinu 1770, byijaði
óttinn og kvíðinn að segja til sín.
Gat það verið að mér tækist ekki
að endurvekja hljóðfærið? Ég varð
sjálf að kosta smíðina og finna út
eftir bók, hvemig átti að leika á
það. Bókin hans Ara var mér hjálp-
leg en ekki fullnægjandi kennslu-
bók. I hana vantar veigamikið at-
riði. Fyrir jólin 1960 kom upphring-
ing frá „Hjortbræðrum", það var
verslun sem seldi fiðlur eingöngu.
Hinn áðumefndi hjálparmaður
minn, Sven Jensen, fiðlusmiður,
sagði að nú lægi langspilið á búðar-
borðinu, og að þetta væri fallegt
hljóðfæri. Eftir stuttan tíma var ég
komin á staðinn, þar var ég í yfir-
heyrslu. Ég var spurð um eftirfar-
andi: Hvemig á að halda á þessu
hljóðfæri? Úr hveiju eru strengim-
ir? Er notað fingraspil á þá eða
beinflís? Hvemig er það stillt? Öllum
spumingunum svaraði ég og þegar
mér var sýndur nokkuð hár reikn-
ingur, sagði þessi góðlegi maðun
„Þér fáið hljóðfærið fyrir hálfvirði
af því við vissum ekki hvemig átti
að fullgera það.“
Eftir að hafa æft mig að leika á
það í fimm mánuði, fékk ég tilboð
frá norska útvarpinu í Osló að
syngja íslensk þjóðlög með lang-
spilsundirleik.
Hinn 4. júlí 1961 söng ég þar inn
á segulband sem útvarpað var síðar
og 15. nóvember sama ár flutti
Utvarp Reykjavík fyrstu útsend-
inguna með langspilsleik. Guð-
mundur G. Hagalín skáld var þá
gagnrýnandi á útvarpið fyrir dag-
blaðið „Vísir". Þann 16. nóvember
ritar hann langa grein um þann
sögulega atburð þegar landsmenn
heyrðu í iangspilinu sem legið hafði
í dvala í meira en hálfa öld. Ég
söng mörg íslensk þjóðlög og lék
með á langspilið.
Grein hans byijar þannig:
„Kvöldvakan í gærkvöldi var
skemmtileg, hún var meira, hún var
kvöldvaka í þjóðlegri og menningar-
legri merkingu þess orðs.“ Síðar í
greininni segir hann: „Anna Þór-
hallsdóttir á djúpan og hreinan
persónulegan tón og syngur auð-
heyrilega og leikur á langspilið af
innilega nærfellt klökkum skilningi
á anda lags og ljóðs og af ást sem
hún gælir við hið gamla hljóðfæri."
Fyrir þessi ummæli hins alþýðlega
stórskálds er ég ákaflega þakklát.
Því næst gríp ég niður í bók séra
Bjama Þorsteinssonar, „Þjóðlegt
sönglíf á íslandi". Sá höfundur er
sem kunnugt er einn þekktasti þjóð-
lagasafnari landsins. Hér tek ég
útdrátt sem vert er að minnast.
„Langspil eru nefnd í mörgum
sóknarlýsingum hjer hjá oss nálægt
1840, og voru þá víða til og þeir
margir er spiluðu á þau.“ Á öðrum
stað: „Fýrir aldamót mun svo gott
sem allstaðar hafa verið hætt að
nota þau og úr því má telja fiðlu
og Iangspil meðal fomgripa vorra.
En merkilegir em þeir fomgripir
vorir eigi siður en aðrir."
tirrTr!S<yf
vr?í .í
* • •• • • «
* . • . . *. ;

MY SEUDinQ AF LISTUM
nú KR. 190 + BURÐARQJALD
YFIR ÍOOO SÍÐUR AF
UÝJUSTU SUMARTÍSKUnm -t
(QULUR OQ FERSKJULITIRMIR) \
BlRIOi OALLAM

3
,-?x
BÚSÁHÖLD
LEIKFÖNG
VERKFÆRI

% L'.. \
\
Anna Þórhallsdóttir
„Hinn sefandi tónn sem
í hljóðfærinu býr er
róandi, hann dregur
hugann inn í fortíðina
og til æðri máttarvalda.
Þetta skynjuðu forfeð-
ur vorir í einangrun og
rósemi fyrri alda.“
Um það hvaða fomgripir em
merkilegastir má deila en ég tel
langspilið bera með sér mesta
fegurðina. Kunnáttumenn í tónlist
geta dregið úr því lífsanda, andblæ
sem ætla má að komi frá miðöld-
um. Það er þýðingarmikið að geta
sungið með þessari fiðlu. Nútíma-
fiðlur hafa ekki i sér undirleiksóm-
inn, því þær hafa ekki undirleiks-
strengi. Kona nokkur háöldmð
sagði eftir að ég lék fyrir hana:
„Þama heyri ég langspilsóminn
sem amma mín talaði oft um. Gömlu
lögin okkar em sem sköpuð við
þetta alþýðuhljóðfæri, það þarf ekki
mikla söngmenn til að syngja með
því, aðeins að sungið sé ófalskt.
Slíkan sönggalla má í mörgum til-
fellum iaga með söngæfingum, sé
hljóðfærið alveg í lagi. Fegursti
þjóðararfur íslendinga, langspilið,
hefir víða í bókum og manna á
meðal mætt andúð vegna þess að
það sé falskt. Er það þessvegna
að menn kæra sig ekki um að læra
að leika á það? Eða vantar nýja
kennslubók, nýjan leiðarvísi að læra
að leika á langspil? í landinu er nú
til mörg hljóðfæri sem smíðuð hafa
verið eftir að ég hóf áróður fyrir
því. Það þýðir iítið að smíða hljóð-
færi ef ekki er áhugi fyrir að læra
að leika á það. Ekki veit ég til að
neinn fagmaður í þessari tónlistar-
grein hafi gefið sig fram, þrátt fyrir
mína hvatningu og ábendingar.
Þangað til að sú persóna, maður
eða kona, sýnir sig, held ég mínum
titli sem heimsmeistari í lang-
spilsleik. Gullverðlaun verða ekki
sýnileg þar sem enga dómara er
að finna.
Það er nokkur sárabót að hljóm-
plata mín „34 íslensk þjóðlög" með
langspilsundirleik sést víða um
heiminn. Hún ber alþjóða hljóm-
plötumerkið „Albatros“ og er gefin
út af frægum þjóðlagasafnara,
Roberto Leydi, í Mílanó, Italíu. Það
er vegna langspilsins að ég fékk
þetta tækifæri.
Á svona heimskringluferð eru
ekki send fölsk hljóðfæri hjá þessu
fyrirtæki. Það sendir gamla tónlist
með þjóðlögum frá ýmsum löndum
ásamt þeim tilheyrandi gömul
hljóðfæri. Góðir Islendingar, hætt-
ið þið að meiða langspilið og lífgjafa
þess.
Gætið að því að það eru mann-
anna verk þegar hljóðfæri eru
fölsk. Hljóðfærasmiðir þurfa að
hafa eftirfarandi í huga: 1) Að gerð
sé nákvæm teikning eftir fyrirsögn
hugvitsmannsins. 2) Að smiðurinn
sé vandvirkur. 3) Að tónborðið, tón-
stiginn og stillingin sé hámákvæmt.
4) Að hljóðfæraleikarinn þekki
hljóðfærið og kunni að leika á það.
Á langspilinu er nótnastokkur sem
samsvarar nútíma hljómborðum. Sé
hann skakkur, er hljóðfærið falskt.
Á þennan stokk er leikið eftir nót-
um. Langspilið er afkomandi
tveggja strengja fiðlunnar en hinn
ónafngreindi hugvitsmaður hefír
endurbætt hana. Frumsmíði lang-
spiisins hefir gerst á miðöldum.
Sú fjarstæða hefir heyrst að árið
1840, hafi tónmenning á íslandi
byijað, að hinn frægi orgelleikari
Dómkirkjunnar í Reykjavík, Pétur
Guðjohnsen, hafi átt heiðurinn af
byijuninni. Hann ruddi brautina
fyrir nútímatónlist um þetta leyti.
Hvað segir okkar fróðasti sér-
fræðingur í gamalli íslenskri tónlist
dr. Hallgrímur Helgason um þessa
speki? Nú á tímum er gömul tónlist
og gömul hljóðfæri í tísku víða um
heiminn. Sjónvarpið okkar hefir
sannað það. Ég hefi að minnsta
kosti boðið fram fjórum sinnum
söngskrá með langspilsundirleik
síðan stofnunin byijaði. Þessu boði
hefir að vísu ekki verið hafnað en
mér sagt að mikið efni lægi fyrir
og ég beðin að bíða. Þetta segi ég
til að fólk viti að ég hefí reynt að
útbreiða hljóðfærið eins og frekast
hefir verið kostur. í seinni tíð hefi
ég hægt á mér en ef þessi grein
verður til þess að auk skilning á
þessu tuttugu og fimm ára starfi
þá er takmarkinu náð. Hver tekur
við af mér að vera talsmaður þessa
viðkvæma miðaldahljóðfæris sem
notað var af alþýðu manna, í heima-
húsum og í torfkirkjunum í aldarað-
ir. Mörg Passíusálmalögin hljóma
afar vel við það. Hún er fögur gamla
munnmælasagan um að þar sem
leikið er á langspil, komi englar
himinsins aðvífandi. Hinn sefandi
tónn sem í hljóðfærinu býr er ró-
andi, hann dregur hugann inn í
fortíðina, og til æðri máttarvalda.
Þetta skynjuðu forfeður vorir í
einangrun og rósemi fyrra alda.
Sunnudaginn 12. janúarsl. fórég
á sýninguna „Tónlist á íslandi", sem
áður er nefnd. Forráðamenn Nor-
ræna hússins hafa boðið til fyrir-
lestra og skemmtanahalds í tengsl-
um við sýninguna. Mikill mannfjöldi
var í hinum stóra samkomusal húss-
ins. Hæstvirtur forseti íslands var
viðstaddur og margir fyrirmenn úr
Háskóla íslands og Ámasafni. Við
vorum komin til að hlýða á tvo
þingeyska heiðursmenn leika á
heimasmíðaðar gamlar fiðlur og
fræðast um þróun tónlistar í Þing-
eyjarsýslu síðastliðin áttatíu ár.
Þetta er fróðleg og ánægjuleg
skemmtun og menn klöppuðu lof í
lófa.
Fyrri ræðumaður flutti nokkrar
setningar sem stungu mig í hjarta-
stað. Engin andmæli komu gegn
staðhæfingum hans hvorki frá forr-
áðamönnum hússins né frá fyrirlið-
um tónlistarinnar. Engir ieiðréttu
misskilninginn. Þeir sem viðstadd-
ir voru og vissu ekki betur gengu
úr salnum með eftirfarandi fróðleik:
„Langspil em týnd, fiðlumar
úttýmdu þeim, enda vom þau fölsk
og þar af leiðandi lítil eftirsjá að
þeim.“ Ennfremur sagði hann að
Grallarinn væri týndur og af
orðum hans mátti heyra að gott
hefði verið að hann fór sömu leið.
Þama nefndi hann fyrstu sálma-
söngbók íslendinga sem notuð var
við messugerð og við biblíulestur í
heimahúsum í 207 ár. Bókin er til
og mörg falleg sálmalög lifa enn á
vömm þjóðarinnar t.d. þau sem
sungin em við Passíusálmana.
Engin skýring var gefin á þessu
tapi. Þó ummæli þessi séu kuldaleg
og hafi mnnið mér til rifja, þá ber
ég ekki kala til þessa góðlega Þing-
eyings heldur vil ég skella skuldinni
á sjónvarpið sem er áhrifamesti
fjölmiðillinn. Sú stofnun flytur ekki
nóg af þjóðlegum fróðleik og menn-
ingu, þrátt fyrir loforð yfirmanna í
áramótaræðum. Ríkisútvarpið sem
mér finnst vænt um sökum þess
að þar hefí ég komið fram árlega
í 57 ár eða frá því ég söng f tilrauna-
stöð þess árið 1929, ætti vinsam-
lega að huga að útbreiðslu lang-
spilsins, þar liggja segulbönd með
því og þjóðlagaplatan mín víðförala.
Reykjavík, 6. febrúar 1986.
Höfundur ersöngkona oglang-
spUsleikari.