Morgunblaðið - 27.05.1986, Page 15

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 27. MAÍ 1986
15
Allsherj araðfer ð
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Jón Viðar Jónsson: Leikrit á bók.
Um iestur og greiningn leik-
bókmennta. Bókmenntafræði-
stofnun Háskóla íslands 1985.
Jón Viðar Jónsson, leiklistarstjóri
hljóðvarps og fyrrverandi leiklistar-
gagnfynandi, hefur sett saman bók
að beiðni Bókmenntafræðistofnun-
ar Háskóla íslands. Bókinni, sem
nefnist Leikrit á bók, er „einkum
ætlað að veita háskólastúdentum
og öðrum námsmönnum stuðning
við lestur og greiningu leikrita".
Ekki vill Jón Viðar kalla Leikrit
á bók kennslubók í hefðbundnum
skilningi. Hann skýrir þetta nánar
í formála: „Ástæðan er sú að höf-
undur kann enga allsherjaraðferð
til að ljúka upp leyndardómum
dramatískra bókmennta og van-
treystir þeim sem telja sig geta
kennt slíkar aðferðir. Markmið bók-
arinnar er ekki annað en kynna þau
hugtök sem mest erU notuð í grein-
ingu leikrita og gagnrýni; gefa
lesendum hugmynd um það sem í
þeim kann að felast. Engar óve-
Steinar Siguijónsson
Hafið er til
TENINGUR
Vettvangur fyrir listir og bók-
menntir
2. hefti apríl 1986
Ritstjórn: Eggert Pétursson,
Guðmundur Andri Thorsson,
Gunnar Harðarson, Hallgrímur
Helgason, Páll Valsson og Stein-
grímur Eyfjörð Kristmundsson.
í öðru hefti Tenings, hins nýja
tímarits um listir og bókmenntir,
er haldið áfram að birta prósaþætti
Steinars Siguijónssonar, en í fyrsta
hefti voru nokkur sýnishorn þeirra.
Þrír þættir Steinars nefnast Eftir
en<iilöngu steingólfinu, Salt og Hár
í heilt líf. Lesendur eiga stundum
í erfiðleikum með að átta sig á
Steinari, en að þessu sinni er hann
með skiljanlegra móti. Og það sem
er meira um vert, þetta eru prýði-
lega skrifaðir þættir, vel upp dregn-
ar myndir úr lífinu, samtölin lifandi
og hrynjandi prósans áleitin, stund-
um í ætt við ljóðið. í þessum þáttum
er spurt spurninga eins og hver
saltaði hafið, en þó er meira um
fögnuð andartaksins sem birtist
m.a. í staðreynd eins og þeirri að
hafið er til. Þessir þættir eru
ávinningur fyrir Steinar Sigutjóns-
son og forvitnilegt að vita hvort
hann á ekki fleiri slíka í fórum sín-
um, kannski efni í heila bók?
Ánnað sagnaefni sem mikla at-
hygli vekur í Teningi að þessu sinni
eru tvær smásögur eftir frönsku
skáldkonuna Marguerite Yourcen-
ar: Maríukirkja svalanna og Hvern-
ig Wang-Fo varð hólpinn. Þetta eru
snilldarlega skrifaðar sögur, taka
mið af fortíðinni til að lýsa betur
samtímanum eins og Guðrún Eyj-
ólfsdóttir bendir á í grein um skáld-
konuna. Fyrri sagan gerist á Grikk-
landi, hin síðari í Kína. Minni þess-
ara sagna eru gamalkunn, en end-
urvakin af skáldlegum þrótti og
með aðferðum sem aðeins hinir
bestu sagnamenn hafa á valdi sínu.
Tilraun til að miðla miklum er-
lendum skáldskap eru líka þýðingar
Sigfúsar Bjartmarssonar á fjórum
ljóðum eftir argentínska skáldið
Jorge Luis Borges. Þetta er virðing-
arverð tilraun og hlýtur að vekja
áhuga lesenda á að kynna sér
Borges, en orðaval þýðandans ein-
um of þunglamalegt, fágun skortir
til að ljóðrænir yfirburðir Borgesar
njóti sín. Besta þýðingin er Þú, en
það ljóð er prósaískara en hin Ijóðin:
„Það hefur aðeins einn maður
fæðst, aðeins einn dáið á þessari
jörð./Að halda öðru fram er ekki
annað en talnaspeki, ýkjur sem
ekki fá staðist."
Teningur sinnir vel ungum mynd-
listarmönnum: Tuma Magnússyni,
Guðrúnu Tryggvadóttur, Brynhildi
Þorgeirsdóttur. Auk þess er í ritinu
yfirlit um myndlistarsýningar í
Reykjavík 1985 eftir Eggert Pét-
ursson og Kristin G. Harðarson.
ítarlegust er kynningin á Tuma
Magnússyni, en hún verður fremur
óformlegt spjall en úttekt. Þátttak-
endur í spjallinu eru fjórir auk lista-
mannsins. Dæmi um útkomuna:
Ingólfur: Oft finnst mér þetta
nálgast það sem mætti kalla bara
einfalda upplifun á hlutunum, eins
og það sé verið að leika sér, án
þess að það sé kannski saga eða
brandari.
Tumi: Mér finnst það ekki endi-
lega þurfa að vera saga, eða ég
hugsa það ekki þannig. Ég byija
yfírleitt bara á einhveijum einum
hlut og yfirleitt verður hann eitt-
hvað öðruvísi en svoleiðis hlutir eru
yfirleitt, af einhveijum ástæðum.
Mér finnst erfitt að láta svona hlut
standa einan, en ég byija yfirleitt
einhvern veginn svoleiðis, teikna
þarna einn hlut en svo spinn ég
eitthvað í kringum það.
Gunnar: Vinnan umskapar hlut-
inn?
Tumi: Ha?
Myndirnar af listaverkum Tuma
Magnússonar segja í raun meira
en spjallið, en af þeim má ráða að
Tumi hafi notfært sér ýmislegt úr
súrrealisma og næfisma þegar hann
fór að spinna kringum hlutina.
Þetta eru myndir sem segja sögur,
litir í stað orða eins og Gunnar
Harðarson drepur á í lok spjallsins.
Ljóðin í Teningi eftir Vigdísi
Grímsdóttur, Ólaf Sveinsson, Óskar
Árna Óskarsson og Stefán Snævarr
eru öll til marks um að það er engin
kyrrstaða í ljóðlistinni. Hallgrímur
Helgason er meira í stælingum og
ádeilu og niðurstaðan ekki
óskemmtileg.
Teningur vill vitna um það sem
er nýjast og ferskast í list og bók-
menntum og er það vel. Eitt skal
bent á að lokum. Þýðingar þeirra
Hallfríðar Jakobsdóttur og Guð-
rúnar Eyjólfsdóttur á sögum
Marguerite Yourcenar skyldi ekki
lasta, það er margt gott um þær
að segja, en meiri fágun hefði ekki
sakað. Ástkæra málið er kröfuhait.
ekki til
fengjanlegar skilgreiningar eru til
á þessum hugtökum og fullvíst að
skilningur á þeim fæst ekki nema
í ljósi þess sem bókmenntimar hafa
gefið okkur sjálfum."
Maður andar léttar eftir þessa
yfírlýsingu Jóns Viðars, einkum
hvað allsheijaraðferðina varðar, en
óneitanlega væri forvitnilegt að
hitta fyrir mann sem getur lokið
upp leyndardómum dramatískra
bókmennta.
Jón Viðar gerir sitt besta til að
skýra og skilgreina leikrit. Kafla-
heitin eru til marks um það: Hvers
vegna skyldum við lesa leikrit, Hvað
er drama, Sagan á sviðinu, Persón-
urnar, Umhverfi og samfélag, Mál-
ið, Myndin, Klassísk leikritun og
nútímaleg, Dramað í nýjum miðlum.
Jón Viðar víkur að því sem kallað
hefur verið „dauði harmleiksins í
nútímanum og hvers vegna þetta
háleita listform dafni ekki nú eða
eigi sér jafn víðtæka skírskotun og
löngum áður“. Hann telur hugsan-
lega skýringu guðsafneitun nútíma-
mannsins sé eitthvað hæft í því að
„harmleikurinn verði til í átökum
trúarvissu og efasemda". Hann
minnist á leikrit Strindbergs, Til
Damaskus, sem spratt úr sálar-
kreppu skáldsins og segir að leikrit-
ið miðli „mjög sterkt þeirri kennd
að vera tjáning huglægrar reynslu,
en ekki eftirlíking ytri atburða".
Og í framhaldi af þessu lesum við
eftirfarandi ályktun: „Þar með bylti
Strindberg grundvelli dramans á
róttækari hátt en nokkur annar
höfundur fyrr og síðar."
I umQöllun um draumleiki
Jón Viðar Jónsson
Strindbergs segir Jón Viðar það
kannski mikilsverðast „að með for-
dæmi sínu minnti Strindberg á rétt
listamannsins til að kjósa sér sína
eigin leið, hafna ölum hefðum og
venjubundnum aðferðum sem þjóna
ekki skáldþörf hans“. Að þessu leyti
telur Jón Viðar að „tvö snjöllustu
leikskáld aldarinnar, Bertolt Brecht
og Samuel Beckett" minni mjög á
Strindberg.
Með þetta í huga er vissulega
skiljanlegt að Jón Viðar hafi ekki
á takteinum allsheijaraðferðina
sem hann skrifar um í formálanum.
Mikil skáld búa sér til sína aðferð,
bylta og breyta hvað sem öllum
kenningum líður.
En að hvaða gagni kemur þá að
kenna leikritun eins og sums staðar
er gert, einkum í Bandaríkjunum,
og hvaða gitdi hefur þá rit eins og
Leikrit á bók?
Svarið getur verið að nauðsyn-
legt sé að spyija spurninga um
eðli leikritunar, rifja upp aðferðir
höfunda og velta fyrir sér tengslum
gamallar og nýrrar leikritunar.
Þetta virðist mér Jóni Viðari
takast ágætlega, ekki síst þegar
hann bendir á ýmis einkenni drama-
tískra verka eins og Antígónu Só-
fóklesar, harmleikja Shakespeares
og Fjalla Eyvindar Jóhanns Sigur-
jónssonar. Af íslenskum verkum
sem hann íjallar um svo að ávinn-
ingur verður að teljast eru leikrit .
eftir Jóhann Siguijónsson, Guð-
mund Kamban, Halldór Laxness,
Jökul Jakobsson og Odd Bjömsson.
Þrátt fyrir miklar tilraunir í leik-
ritagerð hefúr dramanu ekki verið
nitt úr vegi að dómi Jóns Viðars.
í lokakafla bókarinnar er stuttlega
rætt um útvarps- og sjónvarpsleik-
rit og því haldið fram að hafi þessi
gerð leikritunar „bætt nýjum vídd-
um við dramað felist þær einmitt í
áherslunni á personulega skynjun
og tjáningu einstaklingsins, hin
óræða og orðlausa í reynslu hans“.
Bent er á eintal sálarinnar sem
eitt helsta einkenni útvarpsleikrita.
Eins og við vitum hefur gerð
útvarpsleikrita náð þroska víða um
lönd, ekki síst í Þýskalandi þar sem
góð skáld hafa lagt sitt af mörkum,-
það væri ofsögum sagt að segja að
frambærileg útvarpsleikrit eftir ís-
lenska höfunda hafi ekki heyrst í
hljóðvarpinu okkar. En þrátt fyrir
merkar undantekningar hefur þessi
grein leikritagerðar verið heldur
daufleg hér á landi. Úr því hlýtur
að rætast.
Leikrit á bók er læsilegt rit og
býður upp á margt til fróðleiks og
umþenkingar.
Utborgun
11.740,
5.000,
á mánudi.
Dubli
Dublin sófasettið er bólstrað í krómsútað, gegnumlitað nautsleður
á beykigrind sem er sterk og fjaðurmögnuð.
húsgagna*höllin
BÍLDSHÖFÐA 20-112 REYKJAVÍK 91-681199 og 681410