Morgunblaðið - 16.12.1986, Síða 76

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 16. DESEMBER 1986
76
I nafni ví sindanna
í*
eftir Sigurþór
Þorgilsson
í tilefni ummæla Jakobs Bjöms-
sonar orkumálastjóra og Hauks
Tómassonar forstjóra Vatnsorku-
deildar.
Tveir af ráðamönnum Orkustofn-
unar, þeir Jakob Bjömsson forstjóri
stofnunarinnar og síðar Haukur
Tómasson forstjóri vatnsorkudeild-
ar, gefa í viðtali og grein í Morgun-
I blaðinu tilefni til að dregnar séu
fram nokkrar staðreyndir um vatns-
töku Atlantslax hf. fyrir laxeldis-
stöð sína í landi Staðar á
Reykjanesi, vatnsbúskapinn þar al-
mennt og afskipti Orkustofnunar
af honum.
Ennþá hafa engin rök komið
fram sem mæla á móti vatnstöku
á Reykjanesi svo ríkulegt sem
svæðið er allt af vatni. Okkur þyk-
ir að stofnunin taki sér í þessu
máli fullmikið vald í hendur og setji
tilefnislaust atvinnustarfsemi stól-
inn fyrir dymar, ráðskist með rétt
manna til vatnstöku að geðþótta
og staðhæfi hluti sem hún getur
ekki staðið við.
• Tengsl hennar við ríkisvaldið
hefur fram til þessa veitt henni eins
konar einokunaraðstöðu í málum
er varðar jarðhita, sem hún nú sjálf
vill með öllum ráðum færa yfir á
ferskt vatn sjálfri sér til framdrátt-
ar. Á meðan enginn af notendum
vatns á Reykjanesi sér merkjanlega
heildarlækkun á yfírborði vatns við
vatnstöku sína, á enginn að hafa
leyfi til að banna sjálfsögð réttindi
að nýta vatnið. Það er hreint í and-
stöðu við yfírlýsta stefnu stjóm-
í valda um stuðning við nýjar
atvinnugreinar að stofnun undir
þeirra verndarvæng skuli viðhafa
þessi vinnubrögð. Að Orkustofnun
sé hlutlaus umsagnaraðili, sem hafí
engra hagsmuna að gæta er hér
með vísað á bug. Það lítur sakleysis-
lega út fyrir augum og eyrum allra,
sem ekki hafa tök á að kynna sér
málin, að heyra og sjá slíkar yfírlýs-
ingar, en staðreyndimar eru allt
aðrar.
Það er einnig í hæsta máta óvís-
indalegt og geðþóttaákvörðun af
stofnun sem telur sig vinna vísinda-
lega, að ráðleggja ráðherra að
takmarka vatnsnotkun meðan eng-
ar staðreyndir liggja fyrir um
tofnotkun vatns og vitað er að vatn
flæðir til sjávar ómælt og ónotað á
80 km strandlengju hringinn í
kringum Reykjanes.
Hvar hefur vatnstakan valdið
vandræðum? Allar yfírlýsingar
stofnunarinnar bera að sama
brunni. Þeir ræða um orð eins og
„vatnstökuþol" og tala um tak-
markaða þekkingu manna á fyrir-
bærinu. Þeir hafa verið einir um
hituna varðandi rannsóknir í vatna-
fræðilegum efnum yfírleitt. Þegar
svo þrengir að verkefnalega hjá
þeim sjálfum er öllum ráðum beitt,
jafnvel yfírlýsingum á móti betri
vitund. Fengju þeir sínu framgengt
rynni vatn til sjávar á Reykjanesi
*um aldir, engum til gagns. — Á
þeim takmarkaða hluta Reykja-
nessins þar sem úrkomumælingar
hafa verið viðhafðar, 4 staðir vest-
ast á skaganum, er ársúrkoman
staðfest 1052 mm meðaltal
(Reykjanesviti). Sennilega er úr-
koman allt að þrefóld í hálendis-
hryggnum, sem liggur eftir
Reykjanesinu endilöngu og mæld
fjórföld í Bláfjöllum. Sprungukerfíð
liggur allt í vestur og suðvestur.
Vatnsstrauminn má sjá á nokkrum
stöðum í sprungum eftir sprungu-
kerfínu endilöngu þannig að
höfuðstraumurinn liggur vestur á
nesið en minna norður og suður af.
Það er ekki fráleitt að álykta að
úrkoma austan á skaganum komi
vatnsbúskapnum vestar til góða
eins og sprungukerfíð liggur.
Við, sem ferðumst mikið um
^Reykjanes, veitum oft vatnsborði
stendur árum saman hátt og um
annan tíma lágt. Þessum mun veld-
ur hvorki uppgufun eða munur flóðs
og flöru, heldur langtíma sveiflur í
úrkomunni. Sama gildir að sjálf-
sögðu á landinu í heild. Vatnstaka
þeirra fáu er nýta vatn á Reykja-
nesi í dag er enginn orsakavaldur
þótt grunnvatnsstaðan breyttist,
heldur sveiflur sem gegnum tíðina
hafa reynst koma endrum og eins
2—3 ár samfelld minni úrkoma og
önnur 2—3 ár meiri úrkoma.
Gerist það einhvem tímann að
vatnsborð lækkaði vegna minnk-
andi úrkomu iim tíma hefur ráðið
verið gegnum aldir í öllum löndum
að taka vatnið neðar meðan ástand-
ið varir, en taka það aftur ofar,
þegar sveiflan er á hinn veginn.
Island er engin undantekning frá
þessari vatnstökureglu. Það er
hreint áróðursbragð og langsótt
skýring á tilbúnu hættuástandi að
halda því fram að sé vatni dælt upp
komi sjór á eftir og sé sjó dælt upp
hverfí vatnið. Og að líkja notkun
vatns á Reykjanesi við byttu, sem
tappi er tekinn úr og tæmist að
lokum eða fyllist af sjó er hrein
móðgun við dómgreind manna. Þeir
hefðu þakkað fyrir, bæði í Sædýra-
safninu og hjá Vogalandi, hefði
brot af þessari speki gilt er þeir
reyndu að ná í sjó hvor um sig í
landi sínu með borunum. Það var
sama þótt þeir boruðu svo utarlega
í flæðarmálinu sem komist var þá
lánaðist ekki að fá hreinan sjó,
bara ferskt vatn.
Þá mætti einnig álykta að sá sem
dældi vatni ótæpilega við ströndina
og fengi sjó upp léti sér það að
kenningu verða og sú viðvörun
væri honum nóg.
Við þykjumst vita að það sé frá
Orkustofnun komið, sem ráðgefandi
ráðherra, að inn í samning Atlants-
Sigurþór Þorgilsson
„Allt of lengi hefur
Orkustofnun verið
dragbítur á fram-
kvæmdir bæði einstakl-
inga og sveitarfélaga
vegna hins háa verð-
lags á þjónustu sinni.
Það er einnig illt ef
menn f inna sig knúða
til að láta framkvæma
fjárfrekar rannsóknir
aðeins til þess að
tryggja það að mál
þeirra nái fram að
ganga.“
isstöðvar sínar á þessu svæði?
Á Reykjanesi er úrkoman ríku-
leg. Vatn er í stöðugri endumýjun
árið út og árið inn með úrkomunni
og verður sú hringrás naumast
stöðvuð. Menn eiga engan keppi-
naut um vatnið eins og gerist víða
meðal annarra þjóðlanda, þar sem
bæði heitt loftslag og brennheitur
jarðvegur breyta úrkomunni jafn
harðan í gufu. Á Reykjanesi er
gróðurinn fátæklegur. Hann tekur
svo sannarlega sinn toll þar sem
hann er.
Á Reykjanesi er ekkert svokallað
yfírborðsvatn vegna hinna gljúpu
gosefna. Allt vatnið er því neðan-
jarðar og safnast þar fyrir í 50—60
m þykkt ferskvatnslag, sem síðan
streymir með talsverðum þunga
eftir endilöngum skaganum og út
til stranda alla vegu og er víða um
10—15 m þykkt við strendumar.
Undir ferskvatnslaginu öllu flæðir
sjór ómældur, tær, hreinn og súr-
efnisríkur út við ströndina, en
blandast kemiskum efnum þegar
dýpra kemur í jarðlögin og eða
hann nálgast háhitasvæðin. Vegna
hinna ákjósanlegu hraunlaga, sem
bæði vatn og sjór flæðir í gegnum,
er hvort tveggja nánast dauðhreins-
að.
Telja má víst að nýtanlegur hiti
sé undir öllu Reykjanesi en mis-
djúpt. Einnig em líkur á að sums
staðar á nesinu, á ákveðnu dýpi,
megi fínna heitan sjó, lausan við
efnamengun.
Oll þessi skilyrði gera Reykjanes
að einstæðu svæði fyrir hvers konar
eldi á sjávar- og vatnsdýrum, svo
að vart mun annað svæði í heimin-
um sameina svo marga kosti til
þeirra hluta. Við það bætist að sjór-
inn flæðir tiltölulega hlýr inn í
hraunlögin og lofthiti er jafn og
sveiflulítill og hefur lítil áhrif.
að styðja alla viðleitni til fískeldis
hvar sem væri á landinu og vera
mönnum til trausts og halds, sem
þjónustuaðili með holla ráðgjöf.
Annað hefur svo sannarlega
komið í ljós. Stofnunin hefur frá
fyrstu hendi haft þau markmið í
fyrirrúmi að afla sjálfri sér verkefna
og tekna, ef svo skyldi nú fara að
menn bitu á agnið og sæju sér hag
í slíkri uppbyggingu. Gegnum for-
ræði það sem hún fékk á silfurfati
á sínum tíma frá ríkisvaldinu í
málum jarðhita og hitaveitna, sáu
ráðamenn stofnunarinnar að hún
gæti haft nokkuð í hendi sér tekjur
í formi rannsókna og borana og að
svæðið Reykjanes gæti orðið tekju-
lind á ýmsa grein. Tilgangurinn var
síðan látinn helga meðalið. Má segja
að svo sé nú komið að allir hinir
stærri í fískeldinu fínni sig knúða
til þess að biðja stofnunina um eins
konar rannsókn á svæðum sínum
svo að mál þeirra nái fram að
ganga. Fyrst og fremst vegna sér-
stöðu þeirra og einkaréttar í
ríkisapparatinu og svo þess búnaðar
og tækja, sem aðrir hafa ekki haft
hingað til. Slíkt „aðstöðugjald" get-
ur stofnunin ekki lagt á beint og
verður því að viðhafa rannsóknir í
einhverju formi og verðleggja þær.
íslandslax og Atlantslax eru báð-
ir í leigulandi Staðar sem er ríkis-
jörð. Vegna moldviðrisins sem
Orkustofnun hefur þyrlað upp um
yfírvofandi vatnsskort á Reykjanesi
treystir umboðsmaður eiganda jarð-
arinnar, landbúnaðarráðherra, sér
ekki til þess að ákvarða sjálfur, svo
sem hann á rétt á, vatnstöku fyrir
þessa tvo nýju ábúendur. Vatnsmál-
unum er því vísað til Orkustofnunar
til umsagnar og þá um leið ákvörð-
unar eins og þeir höfðu vonað. Þeir
hjá Orkustofnun segja brosandi að
þetta sé ráðgjöf og að þeir séu að-
eins umsagnaraðili.
í skjóli boðskapar vatnsleysis og
stórhættu á ofnotkun vatns hefur
svo ríkisstofnunin reynt að knýja
fram heildarrannsókn sér til handa
á vatnsbúskapnum á Reykjanesi.
Það bar því vel í veiði, að það
skyldi vera ríkisjörð og um vatns-
búskap þar, sem málið snerist.
Gengið var til samninga við fyrri
aðilann, íslandslax. Málið fór þann-
ig að Orkustofnun var beðin um
að rannsaka leigulandið vatna-
fræðilega á kostnað félagsins.
Utkoman úr þeirri rannsókn var sú,
að nóg vatn væri til. Stofnunin „ráð-
lagði" að íslandslax fengi 400
sekúndulítra vatns, sem nægir þeim
um sinn og þeim var nauðsynlegt
að fá. Rannsóknin eða „aðstöðu-
gjaldið" kostaði íslandslax milljónir.
Sveitarfélagið og almenningur á
svæðinu brugðust ókvæða við þess-
ari ráðstöfun. Nokkrum árum áður
hafði Orkustofnun gefið út hina
svokölluðu „Svörtu skýrslu" þar
sem kvað við neyðaróp vegna yfír-
vofandi vatnsskorts. Samkvæmt
henni áttu byggðimar allar og þá
trúlega einnig Hitaveita Suðumesja
að verða vatnslaus innan örfárra
ára. Hefur svo sannarlega mörgum
brugðið af minna tilefni. Það var
því íbúunum óskiljanlegt hvemig
þessir sömu menn gætu eftir allt
hættuhjalið leikið svo tungum tveim
og vegið svo að byggðinni að fram-
undan yrði nánast neyðarástand.
Töldu sumir að Orkustofnun hefði
líklega ekki fengið neinu um þetta
ráðið. Landbúnaðarráðherra, Jón
Helgason, fékk meiri partinn af
ákúrunum, því menn töldu eins víst
að hann einn hefði tekið þessa
ákvörðun, svo nátengdur sem hann
væri SÍS, einum eiganda íslandslax,
og að þetta væru pólitísk tengsl.
Hafí svo verið var það ekki nema
hálfur sannleikurinn.
Orkustofnun vissi ætíð að vatnið
var nægt og að ekki sæi högg á
vatni þótt fjöldi slíkra fiskeldis-
stöðva risu á skaganum. Stofnunin
hafði náð tilgangi sínum að fá
„verk“ upp á tugi milljóna. Vegna
hagsmuna, sem í húfí vom, varð
vatnsleysiskenningin að víkja í bili.
Heilindi og staðfesta, þegar um eig-
in hagsmuni er að ræða, er ekki
þessara manna sterka hlið. Þessi
orð „að fara varlega" í vatnstöku
gilda þegar þeim hentar. Með þenn-
an rétt manna, sem vatnið er, á
enginn að fá að versla. Það em
lax við ráðuneytið hefur verið sett
ákvæði um takmörkun á sjótöku
við ströndina fyrir fískeldið. Hvað
er þar að óttast? Menn veigra sér
við að spyija vísindamennina hvort
Atlantshafið sé í hættu. Nú hefur
stjóm Atlantslax marg lýst því yfír
að félagið væri fúst til að láta af
vatnstöku sinni ef sá tími kæmi að
byggð ból á svæðinu liðu fyrir
vatnsskort. Þetta hefur verið endur-
tekið og ítrekað á fundum, með
bréfum og viðtölum. Á þetta hefur
ekki verið hlustað. Ráðherra var
ráðlagt að heimila aðeins einn þriðja
af þörfinni.
Ekki dugði heldur þótt Orku-
stofnun og ráðuneytið væm upplýst
um að mest af því vatni, sem laxeld-
isstöðin notar væri óhæft til
drykkjar. Það yrði tekið 200—400
m frá fjömborðinu og væri því
blandað 3—15% seltu. í augum
þeirra hjá Orkustofnun heitir allt
ferskt vatn, sem er innan við 10
prósent að seltu.
Enginn af nágrönnum Atlantslax
á svæðinu hefur látið í ljós and-
stöðu eða ótta við þessa vatnstöku
eða nábýli, ef þá á að nefna nálægð-
verið að sælast beint í bæjarlækinn
hjá þeim. Hitaveita Suðumesja er
í u.þ.b. 15 km fjarlægð með vatns-
töku sína og að sögn ráðamanna
þar ber ekki á ofnotkun vatns. Sam-
vinna við það fyrirtæki hefur verið
góð og þeir sjá fram á þjónustu við
Atlantslax með sölu á raforku, um
það bil 1 megawatti, ef þá fæst
eitthvað til þess að dæla.
fslandslax, sem átti heldur ekki
að fá nægilegt vatn til notkunar er
í um 4 km fjarlægð, tekur vatn úr
Lambagjá. Orkustofnun er vel
kunnugt um stöðu vatnsborðs þar,
sem að sögn við fjórfalda dælingu
á við vatnstökuheimild Atlantslax
lækkaði strax um nokkra senti-
metra og síðan ekki söguna meir.
Sjóefnavinnslan er í um 3 km
fjarlægð með borholur sínar við
Sýrfell. Þar getur varla talist meiri
notkun vatns en sem svarar til
heimilisnota og þvotta hjá meðal-
stóru heimili.
Eru þá upp taldir allir þeir, sem
Atlantslax gæti „eyðilagt" vatns-
búskapinn hjá á þessum hluta
Reykjanessins.
En hvers vegna eru menn að
nÍK-Þaðc ei» ekkf “^^sælgast^efrir að setja niðurífiskeld-
Allt þetta vissu þeir Orkustofn-
unarmenn þegar þeir boðuðu til
almenns fundar um nýtingu hita,
vatns og sjávar í þágu fískeldis á
Reykjanesi. Fundurinn var haldinn
á Hótel Loftleiðum 6. desember
1983. Gerð hafði verið vegleg áætl-
un um matfiskastöð við Kistu.
Áætlunin var ítarleg og trúverðug
miðað við það sem vitað var þá um
hinar ýmsu forsendur. Skyldi hún
vera dæmi um hvað hægt væri að
gera á Reykjanesi sérstaklega og
svo á hinum ýmsu svæðum há- og
lághita á landinu. Höfðu sjáanlega
unnið verkið vandvirknir menn.
Enginn hinna mörgu, sem framsögu
höfðu á fundinum, nefndu einu orði
vatnsskort eða hættu á ofnotkun
vatns á Reykjanesi. Þvert á móti
var tekið skýrt fram að æskileg
jarðfræðileg skilyrði til öflunar
ferskvatns væru hrauna- og grá-
grýtissvæðin svo sem á Reykjanesi.
Á fundinn mættu svo margir sem
salurinn rúmaði eða 120 manns
komnir víða að af landinu. Engum,
sem þarna var staddur, hefur kom-
ið til hugar annað en að þarna
fylgdi hugur máli og að það væri
• emlægur- ásetningurrstofnunarinnar
!