Morgunblaðið - 06.04.1988, Síða 65

eðlisfræðirannsóknum Háskólans
og hefur verið forsenda þess að
mögulegt hefur verið að ráðast í
ýmis hinna stærri verkefna.
í upphaflegri verkefnaskrá rann-
sóknastofunnar var skipuleg rann-
sókn á grunnvatnskerfi landsins
með tvívetnis- og þrívetnismæling-
um efst á blaði. Vegna kostnaðar
við tækjakaup varð að fresta þessu
mikilvæga verkefni. 1960 fékk Eðl-
isfræðistofnun rausnarlegan er-
lendan styrk til tækjakaupanna og
varð þetta til að efla stórlega starf-
semi hennar. Aukið húsnæði fékkst
í gömlu loftskeytastöðinni við Suð-
urgötu og nýir sérfræðingar og
aðstoðarfólk kom til starfa. Auk
þess dró Þorbjöm hóp stúdenta að
rannsóknunum í sumarvinnu, en
vinna þeirra var dijúg viðbót auk
þess sem þetta var stúdentunum
lærdómsríkur skóli.
1961 var Þorbjöm skipaður
formaður nefndar sem skyldi fjalla
um eflingu rannsókna í raunvísind-
um við Háskólann. Tillögur nefnd-
arinnar urðu grundvöllur að stofnun
Raunvísindastofnunar og Þorbjörn
var skipaður formaður bygginga-
nefndar hinnar nýju stofnunar.
Þegar Raunvísindastofnun var risin
fluttust verkefni Eðlisfræðistofnun-
ar til Raunvísindastofnunar og Þor-
bjöm varð forstöðumaður Eðlis-
fræðistofu.
Þessi þróun frá nærri tækjalausu
þröngu húsnæði 1958 til nýrrar
reisulegrar byggingar Raunvísinda-
stofnunar 1966, sem fylltist á
næstu ámm af nýtískulegum rann-
sóknatælq'um, gekk svo hratt og
þó undra átakalaust að við, sem
unnum að rannsóknum, skynjuðum
vart þá miklu byltingu, sem gekk
þama yfir. Hinsvegar duldist það
okkur ekki hve mikinn þátt Þor-
bjöm átti í þessu brautryðjenda-
starfi, enda þótt hann segði ávallt
sjálfur, að hann hefði aðeins verið
svo heppinn að lenda í fijóu sam-
starfi við ýmsa innan og utan skól-
ans, sem vildu efla þar rannsóknir
í raunvísindum. Hlut Þorbjöms
sáum við daglega, sem unnum und-
ir stjóm hans. Hann var ávallt vak-
andi fyrir nýjum möguleikum,
studdi og örvaði alla þá, sem með
honum unnu, og sjálfur vann hann
tvöfalt verk, oft við hin erfiðustu
skilyrði. Hinn góði árangur náðist
m.a. af því hve fundvís hann var á
einfaldar lausnir, og vegna þolin-
mæði hans, þrautseigju og ósér-
hlífni. Aldrei heyrðist hann kvarta
undan aðstöðuleysi heldur snéri
hann sér ótrauður að því að leysa
hvem vanda, en með lausninni lagði
hann jafnframt grundvöll að bættri
aðstöðu.
Þorbjöm lagði gmndvöll að rann-
sóknum í eðlisfræði og jarðeðlis-
fræði við Háskólann, en þessar
rannsóknir urðu síðan hvatning til
að efla fleiri greinar raunvísinda
við Háskólann. Sá hópur er orðinn
stór, sem nú nýtur þessa brautryðj-
endastarfs Þorbjöms beint og
óbeint. Af þessum hópi á ég trúlega
Þorbimi mest að þakka. Nærri fjór-
ir áratugir em liðnir frá því ég
heimsótti Þorbjöm og Þórdísi í lítið
hús þeirra í Sogamýrinni. Ég hafði
þá nýlokið fyrrihlutaprófi í verk-
fræði, en síðasta námsárið hafði
hugur minn hneigst æ meira að
eðlisfræði og nú vildi ég leita ráða
hjá Þorbimi. Eftir heimsóknina var
ég ekki í vafa. Átta ámm síðar
réðst ég til nýstofnaðrar rannsókn-
arstofu undir stjóm Þorbjöms. Það
var ómetanleg reynsla að starfa
þar. Þorbjöm hafði sívakandi áhuga
fyrir hveiju verkefni og lausn fékkst
á mörgum vandamálum við að ræða
þau við hann. Þá em mér minnis-
stæð árleg ferðalög starfsmanna
stofnunarinnar þar sem Þorbjörn,
Þórdís og drengir þeirra áttu mikinn
þátt í að gera ferðalögin svo
skemmtileg að ávallt var hlakkað
til þeirra.
Eg kveð Þorbjörn með djúpum
söknuði og þakklæti fyrir langt
samstarf og votta Þórdísi konu
hans, sonum hans, móður og öðrum
aðstandendum samúð mína og hlut-
tekningu.
Páll Theodórsson
Það gætir tómleika þegar menn
eins og Þorbjöm hverfa af sjónar-
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 6. APRÍL 1988
65
sviðinu. Til hans var leitað þegar
niðurstöður tilrauna virtust bijóta
í bága við náttúrulögmálin og menn
vom hættir að botna í eigin hugsun-
um. Þorbjöm tók slíkum vandræð-
um með hægð og glettni, hlustaði
vel og spurði hnitmiðaðra spum-
inga. I flestum tilvikum þurfti ekki
mörg orð til að greiða úr þokunni
og koma málum á réttan kjöl.
Þorbjöm fór hægt að sínu, forð-
aðist sviðsljós og var lítið uppnæm-
ur fyrir fréttnæmu efni. Ég kynnt-
ist honum best kringum gosin í
Surtsey 1963—1967 og Heimaey
1973.1 báðum tilvikum lét Þorbjörn
sér fátt um fínnast í upphafi, með-
an aðrir þeyttust um loft og lög.
Þegar á leið og mestur vindur var
úr öðmm fór Þorbjöm að tygja sig
til mælinga og fylgja eftir þeim
málum, sem honum var forvitni á.
Þar sýndi hann fádæma seiglu og
úthald sem engum öðmm var lagin.
Sú staðfesta og þijóska í baráttu
við hraunið í Heimaey, sem Þor-
björn er nú einna þekktastur fyrir,
var einmitt dæmigerð um vinnu-
brögð hans. Þar var í engu gefið
eftir fyrr en sest var í kaldan gíginn
í júlímánuði 1973. Reyndar lauk
glímu Þorbjamar við Eldfellsmóra
ekki með þessari byltu, heldur var
fylgt á eftir með virkjun hraun-
hitans allt fram á þennan dag. Þar
nutu hugkvæmni og seigla Þor-
bjamar sér vel í samvinnu við
snjalla heimamenn.
Þorbjöm var lítið gefinn fyrir
stjómsýslu og varð því feginn, ef
aðrir léttu slíkum byrðum af honum.
Hins vegar var hann hollráður og
tillögugóður, og orð hans réðu
miklu hvert skyldi stefnt. Háskólinn
hefur tekið miklum stakkaskiptum
á þeim 30 ámm sem Þorbjörn starf-
aði þar. Margir hafa staðið að þeirri
framsókn raunvísinda, sem ein-
kennt hefur þetta tímabil, en þar
verður farsæl vinna Þorbjarnar
ætíð talin þung á metunum. Hann
fitjaði upp á flestum þeim þáttum
sem hæst hefur borið í starfsemi
eðlisfræði ogjarðeðlisfræði, en fékk
þá öðmm í hendur jafnskjótt og
hann taldi mál vera í ömggri höfn.
Lærisveinamir standa nú með fullar
hendur verkefna, en kenna þó tóm-
leika því lærimeistarinn er fjarri.
Sveinbjöm Björnsson
grein fyrir að vísindin gætu glímt
við höfuðskepnurnar og þannig
hugsaði hann hina djörfu áætlun
um að hefta framrás hraunflóðs á
Heimaey með vatni. í huga almenn-
ings er sá þáttur sögu Þorbjörns
minnisstæðastur og eykur kynngi-
magn goðsagnarinnar um hann.
Ef rannsóknasaga Þorbjörns er
skoðuð kemur í ljós að hugmyndir
hans um stillingu náttúmkraftanna
í Eyjum vom byggðar á margra ára
athugunum á ýmsum sviðum.
Þorbjörn hafði sig ekki í frammi
en var úrræðagóður þegar ráða
hans var leitað. Á fyrsta fundinum
sem ég sat á eðlisfræðistofu Raun-
vísindastofnunar hafði ég enn ekki
kynnst Þorbirni náið. Eg fylgdist
með honum þar sem hann studdi
hönd undir kinn og hlýddi þögull
á. Erfitt mál var til umræðu og
sýndist sitt hveijum. Nær allan
fundinn hlustaði Þorbjörn íhugull.
Nærri lokum fundarins kvaddi hann
sér hljóðs. Hafði þaulhugsað erindi
sitt og bar þá fram- tillögu um úr-
lausn sem var samþykkt samhljóða
og án mikilla umræðna. Þessi at-
burðarás átti eftir að endurtaka sig
oft síðar, en einmitt hér komu eigin-
leikar Þorbjörns skýrt í ljós.
Saga Þorbjöms er mögnuð og
dulúðug eins og persónan sjálf. Líf
hans með vísindunum var fjöl-
breytt. Einn dag var unnið við út-
reikninga langtímum saman án
þess að unna sér hvfldar; annan dag
flogið í einshreyfils flugvél til segul-
mælinga yfír landinu. Þorbjöm var
fámáll um sögu sína en á síðari
ámm fékkst hann til að rifja upp
ýmis atriði úr henni, eins og til
dæmis tímabilið í Kaupmannahöfn
við upphaf styijaldarinnar þegar
hann var fluttur með leynd til
Svíþjóðar. Sú saga er nú skráð í
grein Guðmundar Arnlaugssonar í
afmælisriti Menningarsjóðs og Eðl-
isfræðifélagsins, „I hlutarins eðli“.
Það er mikið happ íslenskri þjóð
og Háskóla íslands að hafa notið
krafta slíks manns. Ég vil votta
eftirlifandi konu hans og sonum
samúð við fráfall hans. Nú þegar
Þorbjöm Sigurgeirsson er allur set-
ur okkur hljóð. Ef glöggt er hlustað
hygg ég að einnig hljóðni helgar
vættir þessa lands í virðingu við
þennan fágæta mann.
Þorsteinn 1. Sigfússon
Vísindamönnum við Háskóla ís-
lands verður Þorbjörn Sigurgeirs-
son ætíð minnisstæður. Hann var
óumdeilanlega einn virtasti vísinda-
maður stofnunarinnar, sterkur í
fræðunum, víðfeðmur í þekkingu
sinni og bjó yfir afar fijóu hug-
myndaflugi við tilraunirnar. Hann
var mentor, fyrirmynd í vísinda-
legri aðferðafræði, lifandi goðsögn-
in um afburðamann. Vönduð per-
sóna hans og látlaus framkoma
átti ekki minnstan þátt í sterkum
áhrifum hans meðal þeirra er nutu
samfylgdar hans.
Þegar Þorbjöm er kvaddur hér
er aðeins rúm fyrir örfá spegilbrot
sem ef til vill lýsa í nokkm afstöðu
ungu kynslóðarinnar til Þorbjöms.
Ég mun alveg sérstaklega standa
í þakkarskuld við Þorbjörn fýrir
hvatningar hans þegar hann fylgd-
ist með rannsóknum og uppbygg-
ingu rannsóknaaðstöðu í eðlisfræði
þéttefnis. Hann var sífellt spyijandi
spuminga og fylgdist mjög vel með
í vísindum allt fram á síðustu daga,
las sér til og íhugaði. Spurningar
hans höfðu oftast að markmiði að
fræða þann sem spurður var og þær
kröfðust þess jafnan að vel ígmnd-
að svar væri gefið.
Áhugaverð rannsóknaverkefni
gátu gagntekið huga hans og
brennandi áhugi fylgdi honum fram
á síðustu daga. Sama einbeitnin
einkenndi til dæmis ötult starf hans
að skógræktarmálum síðustu ár
ævinnar. Stuttu eftir uppgötvun
nýju háhita ofurleiðaranna kom
hann t.d. sérstaklega að finna mig.
Augun leiftmðu af áhuga og í bros-
inu birtist hin djúpa hrifning hans
af náttúmnni. Ef til vill kom ekk-
ert nema brostin heilsa hans í veg
fyrir að hann færi á áttræðisaldri
að vinna við þetta nýja áhugasvið.
ísland og rannsóknasvið í jarðeðl-
isfræði tengd landinu vom Þorbirni
einkar hugleikin. Hann gerði sér
Þorbjöm Sigurgeirsson var án
efa einn fremsti vísindamaður sem
ísland hefur átt. Það er mikil eftir-
sjá að slíkum manni, ekki aðeins
fyrir þá sem þekktu hann persónu-
lega og störfuðu við hlið hans. Ég
hygg að það hafi verið dr. Trausti
Einarsson sem kom mér í kynni við
Þorbjörn fyrir meira en þremur ára-
tugum. Þorbjörn var þá fram-
kvæmdastjóri Rannsóknaráðs ríkis-
ins og hafði nýlega komið á fót
segulmælingastöð í Leirvogi í Mos-
fellssveit. I dagbók stöðvarinnar,
sem varðveitt er, hefur Þorbjöm
ritað að hann hafi sýnt mér stöðina
2. september 1957 þegar stöðin var
rétt mánaðargömul. Varla hefur
það hvarflað að mér þá að rekstur
þessarar stöðvar ætti eftir að verða
eitt helsta viðfangsefni mitt. Fimm
ámm síðar, þegar ég kom frá námi
erlendis, réðst ég til starfa hjá Þor-
bimi sem þá hafði komið á fót nýrri
stofnun, Eðlisfræðistofnun Háskól-
ans. Húsakynni hinnar litlu stofn-
unar vom þröng en það lýsir Þor-
birni vel að hann bauð mér til af-
Blóma- og
W skreytingaþjónusta w
*' hvert sem tilefnið er.
GLÆsSIBLÓMIÐ
GLÆSIBÆ,
Álftieimum 74. simi 84200
nota skrifstofu sína sem var í
íþróttahúsi háskólans. Þóttist hann
ekki þurfa á skrifstofu að halda og
lét öll mótmæli sem vind um eyru
þjóta.
Segulmælingastöðin var ein
framkvæmd af mörgum, sem Þor-
bjöm átti fmmkvæði að. Hann var
sannur brautryðjandi, fullur af hug-
myndum og áhuga á Qölmörgum
sviðum, röskur til athafna og
sístarfandi. Hann var óvenjulega
fær sem vísindamaður, bæði á
fræðilegu sviði og verklegu, en
þetta tvennt fer ekki alltaf saman.
Lengi vel taldi ég að þessi fjölhæfni
Þorbjöms og dugnaðurinn væri
skýringin á því hversu langt hann
hefði náð í starfi sínu. Seinna varð
mér þó ljóst, að það var annað sem
skipti fullt eins miklu máli; alþýð-
leiki mannsins og létt lund sem
gerði honum fært að starfa með
nánast hveijum sem var og hrífa
aðra með sér. Ég hef sjaldan kynnst
manni sem var jafn laus við allt
yfirlæti. Hið vingjamlega og föður-
lega viðmót varð til þess að menn
leituðu til Þorbjarnar með hvers
kyns vandamál sem upp koma í
sambandi við starfið; hann tók öll-
um vel og var jafnan úrræðagóður
og fús til að veita aðstoð sína.
Þegar Raunvísindastofnun Há-
skólans leysti Eðlisfræðistofnunina
af hólmi árið 1966 gerðist Þorbjöm
forstöðumaður einnar af fjórum
rannsóknarstofum stofnunarinnar
og gegndi því starfi næstu tíu árin.
Allan þann tíma fannst mér sem
hann væri yfirmaður stofnunarinn-
ar allrar í vísindalegum efnum þótt
hvergi væri sú staða formlega skráð
og hann myndi aldrei hafa viður-
kennt það sjálfur.
Ég ætla ekki að gera tilraun til
þess hér að rekja störf Þorbjarnar
í þágu vísindanna og háskólans.
Bestar upplýsingar um þetta er að
finna í bókinni „I hlutarins eðli“ sem
gefin var út á síðasta ári til heiðurs
Þorbirni sjötugum.
Eftir að fregnin barst um fráfall
Þorbjamar hafa sótt á huga minn
minningar frá liðnum samveru-
stundum. Sérstaklega minnist ég
mælingaferða sem við fómm saman
til ýmissa staða á landinu, þar á
meðal til Surtseyjar, en Þorbjörn
gekk ötullega fram við rannsóknir
þar meðan á gosinu stóð. Þá verður
mér hugsað til flugferða með Þor-
bimi, því að við áttum sameiginlegt
áhugamál þar sem flugið var. Þor-
björn var áræðinn og lét sér ekki
allt fyrir bijósti brenna. Sannaðist
þetta oft á ferðalögum, hvort sem
var í lofti, á láði eða legi. Skal ég
játa að mér þótti dirfska Þorbjarnar
stundum jaðra við glannaskap og
óttaðist að illa færi. En Þorbjöm
slapp heill úr hverri raun.
Ég veit að ég á eftir að sakna
þess mjög að geta ekki framar
rætt við Þorbjöm um ný og gömul
viðfangsefni, geta ekki leitað hjá
honum ráða eða notið reynslu hans
og þekkingar. Hér eftir verður
minningin að nægja mér og öðmm
sem era svo lánsamir að hafa átt
hann að samferðamanni. Þórdísi
konu hans og sonum þeirra hjóna
votta ég samúð mína á þessari sorg-
arstundu.
Þorsteinn Sæmundsson
Kveðja frá eðlisfræðistofu
Raunvisindastofnunar
I dag er til moldar borinn Þor-
björn Sigurgeirsson, fyrsti grófess-
or í eðlisfræði við Háskóla Islands.
Þar er genginn einn fremsti vísinda-
maður sem landið hefur alið. Ef.ir
glæsilegan námsferil erlendis kom
hann heim og gerðist skjótt um-
svifamikill í rannsóknum á eðli
iandsins. Sem framkvæmdastjóri
rannsóknarráðs tók hann jafnframt
þátt í mótun rannsóknarstarfsemi
hér á landi eftir seinni heimsstyij-
öldina.
Þorbjörn var í eðli sínu framkvöð-
ull. Hann sá oftast lengra en aðrir
og hafði næman skilning á hvað
gerlegt væri hveiju sinni. En hann
var einnig drífandi framkvæmda-
maður og einstaklega ósérhlífinn.
Það fór því ekki hjá því að skipun
hans í embætti prófessors í eðlis-
fræði við Háskóla íslands árið 1957
yrði sem hvati, ekki aðeins á þróun
rannsókna í eðlis- og jarðeðlisfræði
heldur engu að síður á raungreinar
í heild. Þar um vitna Eðlisfræði-
stofnun Háskólans og síðar arftaki
hennar, Raunvísindastofnun Há-
skólans, en þessar stofnanir era á
óijúfanlegan hátt tengdar nafni
hans og framkvæði. Þorbjörg stýrði
eðlisfræðistofu Raunvísindastofn-
unar frá stofnun hennar 1966 til
1975. I því starfí sem öðra hafði
hann einstakt lag á að örva menn
til dáða. Með djúpstæðum spuming-
um og ábendingum opnaði hann
augu samstarfsmanna og nemenda
á mikilvægum viðfangsefnum.
Síðan máttu menn spreyta sig en
ætíð var hann fús að leggja málinu
lið ef þurfa þætti. Á þennan hátt
náðu áhrif hans á rannsóknir langt
út fyrir þau verkefni, sem hann
sjálfur vann að og era ærin að vöxt-
um. Samstarfsmenn hans á eðlis-
fræðistofu eiga margar góðar og
skemmtilegar minningar frá starfi
með Þorbimi. Hann var mikilúðleg-
ur en kátur og hlýr. Meðan heilsu
naut við var líkamlegu atgervi hans
einnig viðbrugðið og hann hinn
mesti víkingur. Gilti einu hvort
þreyta þyrfti löng og erfið segul-
mælingaflug, klífa fjöll til sýnatöku
eða beijast við hraunelfiir. Við
slíkar aðstæður var hann hvað kát-
astur og hafði gaman af að gefa
stráknum í sér lausan tauminn. En
aldrei missti hann þó sjónar á meg-
inmarkmiðinu og strangar vísinda-
legar athuganir og mælingar skil-
uðu sér ætíð. Um þetta ber hið
umfangsmikla rannsóknarstarf
Þorbjöms órækt vitni. Fýrir hönd
samstarfsmanna Þorbjöms á eðlis-
fræðistofu Raunvísindastofnunar
Háskólans færi ég Þórdísi, eigin-
konu hans, sonum og öðra skyld-
fólki hugheilar samúðarkveðjur.
Öm Helgason, forstöðu-
maður eðlisfræðistofu
Raunvísindastofnunar Há-
skólans.
+
Innilegar þakkir fyrir auösýnda samúð og hlýhug við andlát og
útför foreldra okkar og tengdaforeldra,
SÓLVEIGAR SIGURÐARDÓTTUR
HALLGRÍMS GUÐMUNDSSONAR
Háholti 25, Akranesi.
Gunnar L. Jónsson,
Inga Lóa Hallgrímsdóttir,
Sigurður H. Hallgrímsson, Guðrún Jakobsdóttir,
Guðmundur J. Hallgrímsson, Áslaug Rafnsdóttir,
Hallgrímur Þór Hallgrímsson, Ingibjörg Sigurðardóttir,
Jónas B. Hallgrímsson, Guðný Aðalgeirsdóttir,
PéturS. Hallgrímsson.
Lregsteinar
MARGAR GERÐIR
Mmm/Gmii
Steinefnaverksmiðjan
Helluhrauni 14, sími 54034,
222 Hafnarfjörður