Morgunblaðið - 04.06.1988, Page 48

48
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 4. JÚNf 1988

Landakirkja. Mynd tekín 1955.
Landakirkja
í Vestmannaejjuni
l..;
’• V*'“A'• ''**<*< f >. /jfo/Í If
./ y /á mvvm
„Grunn- og framhliðarteikning af þeirri nýju grunnmúruðu kirkju
sem byggjast skal i Vestmannaeyjum á íslandi með sínum innanhúss
innréttingum. Kaimmannahöfn þann 22. april 1773. G.D. Anthon.“
— Þjóðskjalasafn íslands.
eftir Guðmund
Gunnarsson
Síðustu misseri hefur mikill
áhugi vaknað hér á landi á endur-
byggingu steinhúsanna frá 18. öld.
Þessi hús voni reisuleg eftir því sem
þá gerðist á íslandi og sætti stórtíð-
indum sú ákvörðun að byggja húsin
úr steini. Frumkvæðið um byggingu
húsanna kom að mestu frá Islend-
ingum sjálfum. Hirðhúsameistarar
konungs teiknuðu húsin og voru
þau reist á tímabilinu 1753—1796.
Tilgangurinn með byggingu hús-
anna var meðal annars sá að ryðja
nýtískulegri húsagerð til rúms á
íslandi og kenna íslendingum hand-
bragðið. Reynt var að senda eins
fáa handverksmenn frá Danmörku
og unnt var, en blanda landsmönn-
um sjálfum sem mest í starfsemina
og ala þá upp sem handverksmenn.
Tilgangurinn var góður en mistókst
því miður.
Reykjavíkurborg stendur nú fyrir
myndarlegri endurbyggingu á Við-
eyjarstofu og Viðeyjarkirkju. Verið
er að endurbyggja Hóiadómkirkju.
Endurbyggingu Nesstofu er að
mestu lokið og endurbyggingu
Dómkirkjunnar er lokið. Hafnar eru
framkvæmdir við breytingar og
endurbyggingu á Bessastaðastofu.
Reynt er að vanda sem best til verka
og tekið er tillit til upprunalegs
byggingarstíls húsanna. Húsin eru
hluti af menningararfi okkar og við
viljum því varðveita þau í sem upp-
runalegustu mynd.
Manni þykir því skjóta skökku
við að sjá þær hugmyndir um safn-
aðarheimili við Landakirkju í Vest-
mannaeyjum, sem skýrt var frá í
Morgunblaðinu þann 19. maí. Hér
þykir mér þessari merku kirkju
ekki nægur sómi sýndur. Lögun og
form nýbyggingarinnar er svo til-
finningalaust gagnvart gömlu kirlq-
unni að betur væri að nýbyggingin
væri að öllu niðurgrafin. Sá hluti
safnaðarheimilisins, sem gert er ráð
fyrir að verði ofanjarðar minnir
meira á bifreiðaverkstæði en sam-
komustað safnaðar.
Landakirkja á sér Ianga og
merka sögu og ■ er eitt af elstu
mannvirkjum þessa lands og vekur
það því athygli að hana er ekki að
fínna á skrá yfir friðaðar byggingar
á Islandi.
Árið 1746 skrifaði rentukamm-
ersstjórinn til Hins íslenska verslun-
arfélags og krafðist þess að félagið
lagfærði kirkjuna í Vestmannaeyj-
um því að í henni væri ekki lengur
messufært. í bréfi sínu vitnar rentu-
kammersstjórinn til leigusamnings
konungs og Verslunarfélagsins.
Þessi kirkja sem hér um ræðir var
byggð samkvæmt konungs úrskurði
árið 1722 og var því aðeins 24 ára
gömul. Vegna smæðar safnaðarins
hrukku kirkjugjöld ekki fyrir við-
haldi kirkjunnar. Verslunarfélagið
skrifaði stjóminni í Kaupmanna-
höfn kurteislegt bréf, þar sem bent
var á að í einkaréttindasamningi
væri ekki orð um viðhald kirkjunn-
ar, heldur væri einungis á það
minnst að Verslunarfélagið skuli sjá
til að kirkjugripir séu í sómasam-
Iegu lagi. Stjómin kyngir þessu
svari og samkvæmt konungs úr-
skurði 1748 er ákveðið að rífa kirkj-
una og byggja nýja og var hún
fullbyggð 1749.
Árið 1771 steðja vandræðin aftur
að. Þá tilkynnir fulltrúi íslenska
verslunarfélagsins í Vestmannaeyj-
um, Hans Klog kaupmaður, Thodal
stiftamtmanni að kirkjan sé mjög
af sér gengin, bæði þakið og fót-
stykkin.
Thodal stiftamtmaður leggur til
að réttast sé að binda enda á það
vandræðaástand að þurfa að byggja
nýja kirkju á tuttugu ára fresti,
með því að reisa kirkju úr steini. I
ágústmánuði 1772 er kirkjan tekin
út og samin úttektargerð á íslensku.
Einnig er gerð kostnaðaráætlun um
hvað ný steinkirkja komi til með
að kosta og hversu mikið eftii þurfi
að flytja frá Danmörku.
„Landakirkja á sér
langa og merka sögn
og er eitt af elstu mann-
virkjum þessa lands og
vekur það því athygli
að hana er ekki að finna
á skrá yfir friðaðar
byggingar á íslandi."
Stóra vandamálið við fram-
kvæmdina var vinnuaflið. í fámenn-
inu í Vestmannaeyjum voru ekki
nógu margir húsmenn til að bijóta
allt það gijót, sem til kirkjubygg-
ingarinnar þurfti. Stiftamtmaður
hugsaði sér að leysa þennan vanda
með því að láta tugthúslimina í
Reykjavík vinna við að bijóta og
höggva gijótið. Yfirgripsmikil
skýrsla stiftamtmanns ásamt fylgi-
skjölum var síðan send með síðasta
skipi frá íslandi haustið 1772.
Rentu- og yfírtollkammerið
reyndust vera sammála um að
byggja steinkirkju. Vorið 1773 var
hirðhúsmeistari G.D. Anthon tilbú-
inn með teikningar og lýsingu
ásamt vandlega unninni kostnað-
aráætlun. Til vara hafði hann einn-
ig gert teikningar af timburkirkju.
Teikningar og kostnaðaráætlun
var samþykkt af konungi í nóvemb-
er 1773 og voru 2735 rdl. veittir
úr konungssjóði til verksins.
Kirkjan skar sig úr íslensku 18.
aldar byggingum að því leyti að hún
var í rókokkóstfl. Kirkjan er þó
ekki byggð nákvæmlega eins og
arkitektinn hafði hugsað sér.
Fíngert upphleypt verk á langveggj-
um hefur ekki verið hægt að vinna
í þann grófgerða stein sem var til-
tækur. I verklýsingu Anthons kem-
ur fram að veggi átti að múrhúða
bæði utan og innan. Hún er ein um
þetta meðal íslensku steinhúsanna,
öll hin voru upphaflega með stein-
veggina bera. A gólfi var gert ráð
fyrir 11.000 Flensborgarsteinum,
reistum á rönd.
í maí 1774 gerði Anthon samning
við Christopher Berger múrara-
meistara um að taka sér far með
fyrsta skipi ásamt konu og fjórum
bömum og sveini eða hjálpar-
manni. Timbur í þakið átti hins
vegar ekki að senda fyrr en árið
eftir. Stiftamtmaður fékk konung-
lega skipun um að leggja að bænd-
um og almúgafólki að vinna skyldu-
vinnu við kirlqubygginguna og eftir
því sem þyrfti flytja „vinnufæra
tugthúslimi af karlkyni" til Vest-
mannaeyja, með því skilyrði þó, að
þeir verði hafðir undir „tilhlýðilegu
eftirliti og aga“.
Verkinu miðaði vel samkvæmt
áætlun og þann 30. mars 1776 gat
Thodal stiftamtmaður tilkynnt að
múrverki væri lokið. Þakefni vant-
aði enn og það er svo ekki fyrr en
í júlí 1776 að leiguskip kemur með
þakviði og efni. Með skipinu komu
tveir trésmíðasveinar. Erfiðlega
gekk að koma efninu á byggingar-
stað og það tók það nær mánað-
artíma. Sveinamir urðu því að hafa
vetursetu á íslandi, því útilokað var
að ljúka verkinu áður en síðasta
skip fór til Kaupmannahafnar þá
um haustið.
Þegar hér er komið sögu vekja
menn máls á því að réttast væri
að fá nýjar innréttingar í kirkjuna
því þær gömlu voru illa famar og
orðnar óhijálegar, einkum prédik-
unarstóllinn. Samþykki fékkst frá
Kaupmannahöfn og var stiftamt-
manni falið að meta ástand innrétt-
inga og kirkjumuna og taka ákvarð-
anir um hvaða hluti úr gömlu kirkj-
unni væri hægt að nýta sér. Hann
átti síðan að selja viði gömlu kirkj-
unnar og þá gripi sem ónothæfir
voru taidir á uppboði. Flest bendir
til að allt nýtt, sem smíðað var inn-
an í kirkjuna, hafi verið gert hér á
landi, því að hvergi er getið um
flutninga innréttinga frá Kaup-
mannahöfn. Kirkjubyggingunni var
lokið í ágúst 1778 eftir 4ra ára
strit og stríð.
Landakirkja hefur tekið umtals-
verðum breytingum á þessum 210
ámm. Árið 1856 fékk kirkjan beina
stafna í stað hálfvalma og um leið
var settur á hana áttstrendur þak-
tum. Þá var kirkjunni mikið breytt
að innan. Árið 1955 var þaktuminn
tekinn ofan en í hans stað byggður
fyrirferðarmikill ferstrendur tum
úr steinsteypu á vesturstafni. Sú
breyting var af mörgum talin slæm
en hún er þó hátíð miðað við þær
hugmyndir sem nú eru uppi og
framkvæmdir þegar hafnar við.
Óskandi væri að söfnuður Landa-
kirkju endurskoðaði hugmyndimar
um nýbygginguna og stöðvaði
framkvæmdir áður en lengra er
haldið og forðaði þannig slysi.
Heimdildir: Steinhúsin gömlu & ts-
landi, eftir Helge Finsen og Es-
bjöm Hiort. Íslensk þýðing dr.
Kristján F.ldjárn. B&kaútgáfan Ið-
unn, 1978.
Höfundur er arkitekt FAÍ.
Gömul ljósmynd af Landakirkju, sennilega frá lokum 19. aldar. Búið er að setja áttstrendan þakturn
á kirkjuna, gera stafnana beina upp úr í staðinn fyrir hálfsneiðinga, og setja galvaníserað járn á þak-
ið. Auðséð er að á þessum tíma hafa verið tréhlerar fyrir gluggum. — Þjóðminjasafn Dana í Kaup-
mannahöfn.