Morgunblaðið - 13.08.1988, Síða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 13. ÁGÚST 1988
Getur þátttaka kvenna í stjóramál-
um haft áhríf á réttarstöðu baraa?
eftir Sólveigv
Pétursdóttur
Hér fer á eftir erindi, sem
Sólveig Pétursdóttir flutti á
fundi hægri kvenna í Osló hinn
2. ágúst sl.:
Þessari spumingu svara ég ját-
andi. Ég tel að þátttaka kvenna í
stjómmálum hafi haft og hafí enn
áhrif á réttarstöðu bama og mun
ég leitast við að rökstyðja svar
mitt hér á eftir. Að vísu er „opp-
vekstmiljö“ nokkuð víðtækt hug-
tak og tekur yfír fleira en réttar-
stöðu bama, sem ég mun þó einkum
ræða um. Þar er mest stuðst við
lagalegan rétt. Þar sem þetta efni
er mjög viðamikið verður að tak-
marka það, og mun ég aðallega
ijalla um áhrif kvenna á þessari öld
í íslensku samfélagi. Það er ekki
að ástæðulausu, þar sem íslenskar
konur fengu ekki kosningarétt til
sveitarstjóma fyrr en 1908 og til
Alþingis 1915.
Ég hef heldur ekki tækifæri til
þess hér að fara í gegnum öll þau
mál er snerta réttarstöðu bama.
Ég mun þó ieitast við að gera
nokkra grein fyrir þeim málum sem
konur börðust sérstaklega fyrir á
fyrri helmingi þessarar aldar, bæði
í stjómmálum og eins í gegnum
samtök eins og Kvenréttindafélag
íslands. Þá mun ég vitna til starfa
kvenna á seinni helmingi þessarar
aldar, og þá einkum í Sjálfstæðis-
flokknum, sem mér er að sjálfsögðu
nærtækastur.
Sá flokkur er stofnaður 1929 og
margar konur hafa byrjað stjóm-
málaafskipti sín á hans vettvangi
og haft þar mikil áhrif. Enda þótt
hér sé um hægri flokk að ræða þá
virðist stefna hans stundum hafa
einkennst meira af félagshyggju en
annarra hægri flokka á Norðurlönd-
um, enda er félagsleg vemd einn
af homsteinum sjálfstæðisstefn-
unnar. Sjálfstæðisflokkurinn á
einnig rót sína að rekja til sjálfstæð-
isbaráttu íslendinga, sem virðist
tengjast svo aftur kvennréttinda-
baráttunni og baráttunni fyrir-
bættri réttarstöðu bama. Ég mun
nú byija á því að gera nokkra grein
fyrir því hvemig réttarstöðu kvenna
og bama sérstaklega var háttað,
allt ffam á 20. öld.
Valdhafar höfðu ekki
áhuga á réttarstöðu
kvenna eða barna!
Nú má auðvitað segja sem svo
að þátttaka kvenna í stjómmálum
hafí byijað löngu áður en þær fengu
kosningarétt, því þær hafa auðvitað
haft sínar skoðanir og tekið afstöðu
og haft þannig óbein áhrif.
Konur í hópi landnámsmanna og
á þjóðveldisöid skipa ríkan sess í
okkar sögum og þær virðast hafa
stjómað sínum málum af röggsemi
og festu ásamt því að hafa áhrif á
gang mála í samfélaginu. En konur
og böm vom þó alltaf sett skör
lægra en karlar, bæði hvað snerti
hjúskap, eignarétt, erfðir o.fl. Þetta
kemur m.a. glöggt fram f gömlum
lagaákvæðum en þess má geta að
enn eru í gildi sum ákvæði Jóns-
bókar, sem er lögbók frá 13. öld. Á
þeirri öld gengum við undir vald
Noregskonungs.
Á 17. öld koma dönsk lög og
norsk og áfram eftir 18. öld kon-
ungsbréf og tilskipanir, sem aðal-
lega flalla um málefni kirkjunnar
og skattheimtu þeirra konunga sem
þá réðu ríkjum á íslandi. Hér er
aldrei rætt um stöðu kvenna eða
bama, þó fann ég eina tilskipun frá
1771, þar sem heimaskím var leyfð
ef heilsu bamsins var hætta búin
ef farið yrði til kirkju, en presturinn
gat þó neitað að koma.
Síðan kemur tilskipun frá 1847
um réttindi prestsekkju eða erfíngja
hans. í kjölfar þess, eða 1855, er
kveðið á um skyldu embættismanna
til að sjá ekkjum sínum borgið.
Lögin virðast þannig endurspegla
þjóðfélagsþróunina.
Réttarstaða barna
fram á 20. öld
Allt fram á 20. öld kom fram í
löggjöf takmarkaður áhugi á því,
hvemig foreldrar fæm með böm
sín, og hin eina lagavemd, sem
böm höfðu gegn misþyrmingum
foreldranna, var í refsilöggjöfínni.
Samkvæmt norskum lögum (1687)
var bömum aftur á móti refsað með
arfsmissi og þrælkunarvinnu, ef
þau töluðu ótilhlýðilega til foreldra
sinna eða bölvuðu þeim. Ef böm
réðust á foreldra sína áttu þau
dauðarefsingu á hættu. Það er ekki
lengra síðan en 1836, að hæstirétt-
ur Noregs dæmdi 2 böm í lífstíðar
þrælkunarvinnu fyrir að tala ótil-
hlýðilega við móður sína. í tilskipun
um húsaga 3. júní 1746, 8. gr., er
foreldrum heimilað að leggja hend-
ur á böm sín og refsa þeim með
hrís, og í dönskum lögum 6-5-6 er
hjónum heimilað að refsa bömum
sfnum fyrir óhlýðni. Aftur á móti
var tekið ákaflega léttilega á því,
að foreldrar misþyrmdu bömum
sínum.
Það má því segja að böm hafí
verið nær réttindalaus í samfélag-
inu allt fram á þessa öld. Það má
í þessu sambandi nefna það, að í
vetur er fram fóru á Alþingi umræð-
ur um sérstakan umboðsmann
bama, þá lét ég þess m.a. getið að
vid lagadeild Háskóla íslands væri
kenndur sérstakur bamaréttur og
höfðu þingmenn sumir hveijir aldr-
ei heyrt þess getið.
Lög um barnavernd
Mikil breyting verður á réttar-
stöðu bama þegar sett eru lög um
bamavemd, því þá er foreldravald
skert til muna. Fýrstu bamavemd-
arlögin á Norðurlöndum voru
norsku lögin frá 1896. í Svíþjóð
voru fyrst sett bamavemdarlög árið
1902, en árið 1905 í Danmörku.
Á íslandi varð það hinsvegar
ekki fyrr en 1930 sem dómsmála-
ráðuneytið skpaði 3ja manna nefnd
til að: 1) gera tillögur um löggjöf,
er styðji heimilin við uppeldi van-
gæfra bama og 2) að gera tillögur
um aðrar aðgerðir, svo sem fíjálsan
félagsskap til vemdar siðferði bama
ogunglinga.
í nefndinni átti ein kona sæti,
Guðrún Lárusdóttir, þáverandi
þingmaður Sjálfstæðisflokksins en
hún hafði þá einnig setið í bæjar-
stjóm í mörg ár. Það sem ein-
kenndi hennar stjómmálaþátttöku
var baráttan fyrir réttindum þeirra
sem minna máttu sín í þjóðfélaginu.
Það er reyndar athyglisvert að
við fráfall Guðrúnar 1938, þá
minntist Ólafur Thors, þáverandi
formaður Sjálfstæðisflokksins,
hennar á þann hátt, að barátta
hennar ætti að vera sjálfstæðis-
mönnum til eftirbreytni og hvatning
til að halda áfram á sömu braut.
Eftir tillögum þessarar nefndar
voru síðan fyrstu heildarlögin um
bamavemd sett árið 1932.
Kvenréttindabaráttan og
stofnun Kvenréttinda-
félags íslands.
Það má segja að formleg kven-
réttindabarátta hafí byijað á íslandi
rétt fyrir aldamótin er konur byij-
uðu að tala á stjómmálafundum,
skrifa í blöð og flytja erindi um
réttindi kvenna, ekki síst um
menntun þeirra.
Baráttan hefst þó fyrir alvöru
árið 1907 er Kvenréttindafélag ís-
Sólveig Pétursdóttir
„í nefndinni átti ein
kona sæti, Guðrún Lár-
usdóttir, þáverandi
þingmaður Sjálfstæðis-
flokksins en hún hafði
þá einnig setið í bæjar-
stjórn í mörg ár. Það
sem einkenndi hennar
stjórnmálaþátttöku var
baráttan fyrir réttind-
um þeirra sem minna
máttu sín í þjóðfélag-
inu. Það er reyndar at-
hyglisvert að við fráfall
Guðrúnar 1938, þá
minntist Ólafur Thors,
þáverandi formaður
Sjálfstæðisflokksins,
hennar á þann hátt, að
barátta hennar ætti að
vera sjálfstæðismönn-
um til eftirbreytni og
h vatning til að halda
áfram á sömu braut.“
lands er stofnað af merkiskonum,
sem margar áttu eftir að láta mikið
að sér kveða í íslenskum stjóm-
málum. Konur í stjómmálum hafa
reyndar alla tíð verið mjög nátengd-
ar starfsemi félagsins. Kvenfrelsis-
baráttan var nátengd baráttu ís-
lendinga fyrir sjálfstæði landsins,
og skilningur Álþingis á kröfum
kvenna um aukið frelsi var næmari
en ella mundi hafa verið, vegna
þess að frelsishugtakið var þá haft
í hávegum vegna bráttu lands-
manna við erlent vald.
Mestu réttarbætumar, sem unn-
ust á þessum ámm fyrir forgöngu
kvenréttindafélagsins, aðrar en
kosningarétturinn, voru réttur til
allra skóla, námsstyrlqa og emb-
ætta með sömu skilyrðum og karl-
menn, sem varð að lögum 1911.
Þetta snertir að sjálfsögðu réttar-
stöðu bama, þar sem stúlkur fá
sama rétt og drengir.
Kvenréttindabaráttan og
baráttan fyrir bættri
réttarstöðu barna
Kvenréttindabaráttan var
þannig ekki bara nátengd bar-
áttu Islendinga fyrir sjálfstæði,
heldur var hún líka nátengd bar-
áttunni fyrir bættri réttarstöðu
bama. Það er því líklega ekki til-
viljun að fyrsta stórmálið, sem
kvenréttindafélagið tók upp baráttu
fyrir, var krafan um réttarbætur
til handa óskilgetnum bömum.
Þessa tillögu bar Guðrún Péturs-
dóttir upp, þegar á fyrsta fundi
eftir að félagið hafði verið stofnað,
en hún var móðir Bjama Benedikts-
sonar, er síðar varð leiðtogi Sjálf-
stæðisflokksins.
Var máli þessu oft hreyft og
gerðar um það kröfur til Alþingis
og haldinn almennur kvennafrmdur
árið 1917 um endurbætta sifjalög-
gjöf. Varð þetta til þess að sam-
þykkt var þingsályktun á Alþingi
1917 í samræmi við þessar kröfur
og 1919 lagði ríkisstjómin fram á
Alþingi fmmvarps til nýrra sifja-
laga: Um stofnun og slit hjóna-
bands; Um aðstöðu foreldra til skil-
getinna bama og; Um aðstöðu for-
eldra til óskilgetinna bama.
Lögin um réttindi óskilgetinna
bama gengu í gildi 1. janúar 1921
og voru stórkostleg réttarbót. Vafa-
laust hafa þau orðið til þess að
draga úr barnadauðanum, sem var
miklu hærri hjá óskilgetnum böm-
um en skilgetnum.
Kvennalisti og áhrif kvenna
í bæjarstjórn Reykjavíkur
Um leið og konur höfðu fengið
almennan kosningarátt og kjör-
gengi í bæjarmálum, árið 1908, var
byijað að sæta þeim réttindum.
Fyrst var leitað eftir samvinnu við
karlmenn sem brást, og síðan settur
upp kvennalisti. Komust þannig 4
landsbyggðinni
eftir Jóhönnu Á.
Steingrímsdóttur
Nú skín sól á heiðum himni og
hitinn er eins og á sólarströndum,
enda spáðu veðurfræðingamir
þessu í gær, vaskurinn á Veður-
stofunni hefur því fengið hvfld
þennan daginn, stundum verður
hann samt að taka við ýmsu, enda
væri lítið varið í tilveruna ef ekk-
ert kæmi manni á óvart og allt
væri hægt að reikna út í köldum
staðreyndum.
Hér á Norðurlandi skiptir oft
skarpt um veður, þ.e.a.s. stórar
sveiflur geta verið á hitastigi jafn-
vel í júlímánuði. Það fengum við
Norðlendingar að reyna síðast-
liðna viku, þá var eitt það mesta
vatnsveður sem menn muna, hit-
inn var tvö til fjögur sig dag eftir
dag, þoka lá yfír fjöllum og heið-
um, en ef rofaði til svo að sást
til fjalla vom þau hvft niður á
miðjar hlíðar.
En það flæðir fleira en vatns-
veður yfír landsbyggðina á sumr-
in, þá leysa nefnilega atvinnu-
menn í skemmtanaiðnaði land-
festar og leita sér fjár vítt um
land, ég segi ekki eins og sagt
var til foma: — Leita sér flár og
frama — því ég get ekki séð að
það sé neitt alhliða sjónarmið að
vanda vinnu sína á þeim vett-
vangi.
Ég hef heyrt mann sem hafði
atvinnu af því að spila í svokall-
aðri hljómsveit segja að menn
þyrftu ekki að kunna að spila á
hljóðfæri til að vera fullgildir
hljómsveitarmeðlimir.
Það má kannski spyija sem
svo: — Hversvegna er tekið á
móti undirmálsmönnum til
skemmtana í félagsheimilin? —
Því er til að svara að félags-
heimilin taka við flestu sem í boði
er vegna rekstrarerfíðleika, þau
beijast í bökkum flest og sjá fjár-
von í hveiju balli þó misjafnlega
reynist.
Ekki væri sánngjamt að flokka
þessa förumenn undir einn hatt
því stundum koma góðar hljóm-
sveitir sem vanda tii verka og
stöku sinnum skemmtikraftar
sem koma bröndurum upp fyrir
mitti.
Þeir sern hafa á boðstólum gott
efni eru vel þegnir gestir og vel-
komnir. Höfð er eftir konu nokk-
urri þessi gullvæga setning: —
Misskilingur er hreint sá versti
skilningur sem til er. — Eins
mætti segja að sjálfskaparvíti
væru verstu víti sem til væru og
auðvitað er varla hægt að flokka
það undir annað en sjálfskap-
arvíti að vera ekki kröfuharðari
með það sem tekið er inn í félags-
heimilin, þar þyrfti auðvitað að
gera einhveijar lágmarkskröfur,
svo sem að gæta þess að virt
væru ákvæði um takmörkun há-
vaðaframleiðslu þó ekki væri nú
meira.
Nú er verslunarmannahelgi
nýliðin með þeim ósköpum sem
henni fylgja.
Aldrei hefí ég skilið hversvegna
svo til öll þjóðin þarf að leggja
niður vinnu þó að verslunarfólk
hafi helgað sér einn frídag.
Hversvegna mega þeir ekki
hafa hann í friði?
Ég hef heldur aldrei getað skil-
ið hvers vegna þessari helgi þurfa
að fylgja þessi dómadagslæti, það
er hreint eins og allt ætli af göfl-
unum að ganga.
Unglingar sleppa gjörsamlega
fram af sér beislinu og virðast
forráðamenn þeirra láta sig það
litlu skipta. Eftirtektarvert þótti
mér þegar unglingsstúlka sagði í
viðtali við sjónvarpsmenn í vetur
að unglingar þyrftu og vildu
meiri afskipti og aðhald frá for-
eldrum sínum. Eg held að ástæða
væri til að leggja eyru við þeirri
rödd.
En snúum aftur að verslunar-
mannahelgi, helginni þegar allir
verslunarmenn eiga að taka sér
frí; hún er orðin ein mesta verslun-
arhelgi ársins, það er örtröð í öll-
um sjoppum og þar er selt allt
mögulegt og það er keypt og
keypt svo að líklega er um fæstar
helgar keypt eins mikið.
Nær því öll þjóðin í fríi og það
er verslað og verslað á frídegi
verslunarmanna. Það er ekki
lengur mismæli sem hægt er að
brosa að sem maður einn sagði:
Hann var staddur í kaupstað á
frídegi verslunarmanna, það var
fáum árum eftir að sá dagur var
tileinkaður verslunarfólki, auðvit-
að voru búðir lokaðar, ferðamann
viku sér að manninum og spurðu
hvers vegna engin búð væri opin.
Maðurinn varð undrandi á þessari
fávisku og svaraði af bragði: —
Hvað er þetta maður, veistu ekki
að það er verslunardagur
frímanna?
Nú eru þessi orð staðreynd og
sannleikur, fyrsti mánudagur í
ágúst • er verslunardagur
frímanna.
Jóhanna Á. Steingrímsdóttir