Morgunblaðið - 13.08.1988, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 1-3. ÁGÚST 1988
21
Vandinn mikli
eftir dr. Benjamín
H. J. Eiríksson
••
Onnur grein
Undanfarið hefur dr. Magni Guð-
mundsson skrifað talsvert um pen-
ingamál. Þessi skrif hefi ég reynt
að leiða hjá mér, þar sem flókin
skrif hans um mjög svo alvarleg
mál eru lítið annað en margtugginn
misskilningur hans og þráhyggja,
sem fáir eða engir hagfræðingar
taka undir, sem vonlegt er.
Fyrir hálfu fjórða ári birtist grein
eftir hann í Tímanum (8.2. 1985),
sem ég fann mig knúinn til að svara
(Mbl. 16.3. 1985). Einhvem veginn
fannst mér að ég gæti með góðri
samvizku leitt seinni skrif hans hjá
mér. Ég hafði sagt mína skoðun á
viðhorfum hans. En nú sé ég að
Framsóknarflokkurinn, og þá fyrst
og fremst formaður hans,
Steingrímur Hermannsson utanrík-
isráðherra, virðist hafa tekið kenn-
ingar dr. Magna upp á arma sína,
og boðar misskilning hans, og mér
liggur við að segja mgl, jafnvel
hreinar blekkingar, sem einhvers-
konar frelsunarhagfræði fyrir þjóð-
ina, í raun og vem fyrir SÍS. En
ég held að hinn umbúðalausi kjami
þessa máls sé einfaldur: SÍS á bágt.
Samvinna bændanna um verzlun,
um kaup og sölu, hefir tekið fer-
legri myndbreytingu. Hún er orðin
að forstjórasamvinnu, sem er stór-
veldisdraumar ábyrgðarlítilla
manna og tilheyrandi valdabrask.
Undirstaðan er lítið skilvirkt verzl-
unarfyrirkomulag, embættis-
mannarekstur kaupfélaganna, sem
getur vel gengið innan síns ramma,
vegna hins bundna sambands með-
lima kaupfélaganna, sem þýðir ör-
ugga viðskiptavini með takmarkað-
ar kröfur. Samkeppnin er oft lítil
eða engin. Úti í hinum stóra heimi
stóru forstjóranna, þar þolir þessi
embættismannarekstur ekki hinn
harða aga samkeppninnar. Þama
ríkir ekki samvinna heldur sam-
keppni. Og eftir því sem verzlun
landsmanna hefir orðið frjálsari, og
minna þurft að sækja til skrifstofa
með pólitískar ieyfisveitingai', eftir
því hafa kaupfélögin þurft að búa
við örar vaxandi samkeppni nær
og fjær.
Eins og nú er komið gengur þetta
ekki nógu vel hjá SÍS. Það er nú
þegar farið að tala um hugsanlegt
gjaldþrot, manna á meðal. Sú ósk
er því áleitin, að komið verði að
nýju á því ástandi að SÍS fái að
endurgreiða hveija krónu tekna að
láni með 50 aurum. Þetta virðist
vera hinn óskemmtilegt sannleikur
í málinu. Tilsýndar sýnist þetta að
vera á bak við fum Steingríms.
Þannig verður skiljanlegt að for-
ingjum Framsóknarflokksins finnist
boðskapur dr. Magna hreint af-
bragð, fyrst og fremst afnám verð-
tryggingarinnar. En ég vara menn
við kenningum hans. Satt að segja
er það furðulegt, að menn, sem
ættu að muna liðna tíð, skuli hlusta
á kenningar dr. Magna.
Ég ætla að byija á því að taka
dæmi um rökfærslu dr. Magna. í
grein sinni Lánskjaravísitala og
verðlagsþróun (Mbl. 10.2. 1988)
segir hann að lánskjaravísitalan sé
stórvirkari verðbólguhvati en kaup-
gjaldsvísitalan. Hann segir: „Hækk-
un kaupgjaldsvísitölu veitir honum
(launþeganum) kjarabót, en hækk-
un lánskjaravísitölu um sömu pró-
sentustig getur aukið húsnæðis-
kostnað hans um meira en kjarabót-
inni nemur."
Fyrst er nú það að uppbót sam-
kvæmt vísitölu kemur á allt kaup-
gjaldið, útgjöld samkvæmt láns-
kjaravísitölu aðeins á þann hluta
þess sem fer til endurgreiðslu á
lánum.
Sfðan tekur dr. Magni dæmi.
Þrátt fyrir skilvísar greiðslur hefur
veðlán — meðalveðskuld af íbúð
þessa áratugar — segir dr. Magni,
hækkað í 35% verðbólgu, úr 1.800
í 6.860 þúsund krónur á fimm árum.
Lántakinn hefir greitt í vexti og
afborganir 1.854 þúsund krónur.
Samt hefir lánsupphæðin meir en
þrefaldast á þessum fimm árum,
að nafninu til, má bæta við, því að
krónumar fara smækkandi.
í þessa frásögn vantar ekkert
nema botninn. En væri hann með,
myndi málstaður dr. Magna gufa
upp og allur hans háværi málflutn-
ingur með. Það vantar sem sé að
segja frá hinni hliðinni, kaupgjald-
inu, tekjunum sem eiga að standa
undir gjeiðslunum. Hvað líður þeim
í 35% verðbólgu og kaupgreiðslu
samkvæmt vísitölu? Eftir fyrsta
árið hefir kaupið hækkað úr 100 í
135, og þannig áfram. Eftir 5 ár
hefír kaup skuldarans hækkað nok-
umveginn 4,5 sinnum. Skuldin
hafði rúmlega þrefaldast í krónum
talið, sísmækkandi krónum. Ástæð-
an til þess að hún hefir aðeins rúm-
lega þrefaldast, þótt kaupgjald
skuldarans samkvæmt vísitölu hafi
margfaldast með fjórum og hálfum,
er sú, að hann hefir greitt vexti og
afborganir í 5 ár. Staða skuldarans
stefnir í vonleysi, segir dr. Magni.
Staða hans er nokkumveginn eins
og hún var, óbreytt að mestu, segi
ég, nema hvað hann skuldar minna.
Það ætti ekki að saka að geta þess
í leiðinni, að þeir sem eru með lán
frá Húsnæðisstofnun ríkisins þiggja
milljarða í gjafír frá skattgreiðend-
um í gegnum þá stofnun, þar sem
öll hennar lán em með gjafaskilmál-
um.
Allt þetta hefir gerzt á eðlilegan
hátt, að svo miklu leyti sem svona
viðskipti geta verið eðlileg í mikilli
verðbólgu. Satt að segja held ég
að þessi útkoma sé ákaflega fáum
undrunarefni, nema dr. Magna.
Þetta eru heilbrigð viðskipti við
óheilbrigt peningakerfi.
Á hvem hátt er peningakerfið
óheilbrigt? Það er óheilbrigt að því
leyti að krónan gegnir ekki þeim
hlutverkum tveimur sem hún á að
gera, og gerir undir venjulegum
kringumstæðum, heibrigðum kring-
umstæðum, sem við svo köllum.
Það er heilbrigður myntfótur að
peningarnir séu í senn verðmælir,
verðstuðull hagkerfisins og gjald-
miðill. Hið fyrra er það, að ákveðin
upphæð svarar til sömu verðmæta
á mismunandi tímum, ef frá er tal-
in sú hægfara breyting sem stafar
af uppgötvunum eða álíka fram-
förum sem breyta, venjulegast
auka, framleiðnina. Peningarnir
hafa ákveðið, nokkumveginn fast,
verðgjldi, sem miða má við og
reikna með. Einkum gildir þetta um
hin skemmri tímabil viðskiptalífs-
ins.
Hið síðara er það, að peningam-
ir séu teknir gildir í öllum greiðsl-
um, séu lögeyrir. En þá er ekkert
sagt um verðgildi þeirra. Þá er
krónan aðeins króna. Við mikla
hækkun verðlagsins missir krónan
hluta af verðgildi sínu, en reiknast
eftir sem áður króna í öllum við-
skiptum, þangað til verðtrygging
kann að taka við. Hve langan tíma
það getur tekið er ómögulegt að
segja til um. Hér á landi tók það
áratugi. Mönnum var mörgum sárt
um þetta tákn íslenzks sjálfstæðis,
krónuna, fullgilda krónu.
Verðlagið er aðeins ranghverfan
á verðmæti peninganna. Þar sem
viðskipti eru yfírleitt skipti á verð-
mætum, þá er augljóst að króna
sem gildir eitt í dag og annað á
morgun missir hlutverk sitt sem
verðstuðull viðskiptalífsins. Það
verður að meta hana sjálfa á ein-
hvem gildan mælikvarða eins og
önnur verðmæti, og hann blasir við
í ranghverfu krónunnar sjálfrar,
verðlaginu. Það má taka meðaltal
verðlagsins, vísitölu. Menn taka að
meta fjárhæðir til verðmætis með
vísitölu, vísitölu verðlags, oftast
smásöluverðlags. Þegar menn fara
að blanda þessa visitölu, til dæmis
með byggingarvísitölu, þá er strax
kominn grundvöllur fyrir deilur
deilusjúkra manna, í rauninni um
mál sem skiptir oftast ekki svo
miklu.
Fræðimenn sem fást við þessi
mál hafa auðvitað séð og skilið
þetta fyrir löngu, og þarf ekki
fræðimenn til. Það er leitt að dr.
Magni skuli ekki enn farinn að
skilja þetta, svo ótrúlegt sem það
er. Þetta er svona nokkumveginn
eins og hin lífseiga deila um pró-
sentustigin. Meinlokur geta staðið
býsna djúpum rótum.
Ég vona að lesandinn átti sig á
því, að öll hin mikla gagnrýni dr.
Magna, sem hann byggir á hug-
myndum sínum um hlutverk láns-
kjaravísitölunnar, svífur í lausu
lofti, þar sem hún er grundvölluð á
botnfastri meinloku hans um áhrif
hennar á einn þátt útgjalda laun-
þegans. Hann skrifar eins og allar
tekjur launþegans fæm í greiðslur
af lánum, og að hann fái engar
launahækkanir.
Sálarástand dr. Magna sést
kannski skýrast af því, að hann
kallar verðtrygginguna „lævíst
kerfi" til þess að tryggja spariíjár-
eigendur. Hið lævísa við kerfið virð-
ist samkvæmt hans skoðun vera
það, að kaupsýslumenn verðtryggi
á þennan hátt, til þess að varðveita
verðmæti eigna sinna, í æðandi
verðbóigu, eins og aðrir. Hann virð-
ist eiga við vömlán sem þeir veiti
og þessháttar. En að því er varðar
sjóði þeirra, þá hélt ég að það væri
ekki svo auðvelt fyrir þá, þar sem
peningar á skammtímareikningum
bankanna væm ekki verðtryggðir.
Fullyrðing dr. Magna um það að
lánskjaravísitalan hafi alið verð-
bólguna er að mínu áliti röng, í
versta falli óhóflegar ýkjur. Og að
því er varðar andbragð (feed-back)
framfærsluvísitölunnar, þá bentum
við Ólafur Bjömsson prófessor á
það fyrirbrigði fyrir tæpum 40
ámm. Settum viðeigandi lagfær-
ingu í gengislækkunarfrumvarpið
1950, sem Alþingi síðan samþykkti.
Ég hefi áður talið að lánskjara-
vísitalan væri ekki að öllu leyti
heppilega saman sett. Af pólitískum
ástaeðum væri hyggilegra að hafa
sömu verðlagsvísitöluna fyrir láns-
kjörin eins og fyrir aðrar launa- og
verðlagsviðmiðanir, fyrst og fremst
til að losna við þras. Það virðist
útbreidd skoðun, að verðtrygging
og lánskjaravísitala sé eitt og hið
sama. Menn hafa oftar en einu sinni
athugað með að breyta til, en ekki
orðið af, af vel skiljanlegum ástæð-
um. Þeim hefír ekki þótt taka því.
Hvar hundurínn liggur grafinn
sást glöggt 1983, þegar kaup-
greiðsla samkvæmt kaupgjaldsvfsi-
tölu var afnumin. Á mjög skömmum
tíma gufaði mest af verðbólgunni
upp. Það var engin lánslq'aravísitala
stöðvuð, það er einfaldlega kaup-
Dr. Benjamín H. J. Eiríksson
„Það er stundum jarm-
að um það, að verð-
bólgan hafi á sínum
tíma náðst niður á
kostnað launþega. Hún
fyllist seint sálin lýð-
skrumaranna. Þegar
kaupgjaldið hefir verið
keyrt langt upp fyrir
það sem atvinnuvegirn-
ir þola, er þá ekki rétt
leiðrétting, að færa það
niður aftur? Af hverju
þarf að draga annað í
rauninni óviðkomandi
inn í myndina?“
gjaldið, höfrungahlaupið, sem var
stöðvað. Þessi sannleikur er í fullu
gildi í dag. Talið um lánskjaravísi-
töluna sem hinn mikla verðbólgu-
vald, er að mestu skynjunar- og
skynsemisvilla.
Hitt er svo annað mál, að verð-
bólguberserkimir fóru að kunna illa
við sig, I ástandi sem var farið að
líkjast heilbrigðu ástandi þjóðfé-
lagsins. Sannleikurinn var öllum of
augljós til þess að hægt væri að
ganga beint framan að honum. En
þeim tókst að smygla vísitölu-
greiðslunum inn um bakdymar. Það
varð að koma í veg fyrir að verðlag-
ið lagaði sig eftir kaupgjaldinu.
Þetta tókst þeim með hinum svo-
kölluðu rauðu strikum. Það sótti
því fljótt í gamla horfið, og þar
emm vér nú.
Dr. Magni talar um það, að með
því að afnema lánskjaravisitöluna
opnist möguleiki á því að ná endan-
lega tökum á verðbólgunni. Skelfi-
lega finnst mér þetta bamalegt tal.
Veit hann ekki, að með einu verk-
falli er hægt að kollvarpa öllum
fallegum og rétt hugsuðum fyrir-
ætlunum yfirvalda, hægt að koll-
varpa hvaða paradfsarástandi efna-
hagsmálanna sem væri í þessu litla
þjóðfélagi, svo eitthvað sé nefnt.
Þótt sjómenn eða hafnarverkamenn
geri verkfall á vesturströnd Banda-
ríkjanna, þá veit þjóð þeirra varla
af því. Geri sömu aðilar verkfall á
voru landi setur ótta að allri þjóð-
inni. Hún veit að svo mikið er í
húfi. Eitt verkfall nægir til að
stöðva aðdrætti þessarar eyþjóðar,
svo að eitthvað sé nefnt. Hefir dr.
Magni ekki minnsta hugboð um það
hversvegna atvinnurekendur, ríkis-
stjóm og Alþingi haga sér eins og
þau gera? Veit hann ekki að þessir
aðilar, sem bera þunga ábyrgð, em
í nær samfelldri úlfakreppu, vegna
ófullkomins stjómskipulags, sem
gefur niðurrifsöflunum ótrúleg
tækifæri og ótrúleg völd, oss öllum
til stórtjóns?
Væm launþegar og foringjar
þeirra, verðbólguberserkimir, að
hugsa um þjóðarhag — og sam-
kvæmt minni persónulegu sannfær-
ingu um hina raunvemlegu hags-
muni verkalýðsins — þá myndi
fyrsta stóra skrefið til heilbrigðara
atvinnulífs, heilbrigðara þjóðlífs,
vera lækkun alls kaupgjalds. Eini
maðurinn sem ég hefí séð að hafí
þorað að minnast á lækkun kaup-
gjaldsins er Guðmundur Magnússon
prófessor. Eins og nú er komið
væri lækkun miklu hollari lækning
en enn ein gengislækkunin, sem
annars verður að sjálfsögðu óum-
flýjanleg fyrr eða síðar. Veizlan og
óráðsíufylliríið er búið að sinni.
Hækkun kaupgjaldsins í kjölfar
nýrrar gengislækkunar væri enn
eitt gönuhlaupið.
Það er stundum jarmað um það,
að verðbólgan hafi á sínum tíma
náðst niður á kostnað launþega.
Hún fyllist seint sálin lýðskmmar-
anna. Þegar kaupgjaldið hefir verið
keyrt langt upp fyrir það sem at-
vinnuvegimir þola, er þá ekki rétt
leiðrétting, að færa það niður aft-
ur? Af hveiju þarf að draga annað
í rauninni óviðkomandi inn í mynd-
ina? En auðvitað myndi margt
lækka sjálfkrafa með almennri
lækkun launanna, þótt þær lækkan-
ir gætu tekið nokkum tíma.
Hve mikið? Það myndi fara eftir
hinum raunvemlega tilgangi. í
rauninni skiptir það ekki öllu máli,
hve mikið. Trúlega myndi 15% vera
mikil lækning og sennilega nægja
útflutningsatvinnuvegunum, eink-
um þar sem óhjákvæmilegt er að
lækka fiskverð að minnsta kosti í
takt við kaupgjaldið í landi. Mikið
yrði þetta þjóðinni hollara sálarbað
en ný gengislækkun. Hver vill taka
verðbólguberserkina réttu taki? Og
hver vili lækka kórsöng hinna sefa-
sjúku í dagblöðunum og skriffinn-
um Þjóðviljans? Hver vill hengja
bjölluna á köttinn?
Höfundur varáður um árabil
ráðunautur ríkisstjómarinnar í
efnahagsmálum ogsiðar banka-
sljóri Framkvæmdabanka íslands.
Jón Óskar
„ Allar greinar með og
mótí hugmyndinni um
eyðileggingu þessa
tjarnarsvæðis með stór-
byggingu hljóta að vera
til í Borgarskjalasafni.“
Ósvífni og lygi
eftirJón Óskar
Furðulegur „annáll" um bygg-
ingu ráðhúss í Reykjavík birtist í
Morgunblaðinu 8. júlí sl. Mér barst
ekki ljósrit af þessum „annáli" fyrr
en f byijun ágúst (eða fyrir þrem
dögum) og hef þvf ekki fyrr getað
hrakið lygina, en í inngangsorðum
að þessum svokallaða annáli stend-
ur eftirfarandi:
„Athygli vekur að í júní 1984 er
hugmynd að ráðhúsi á Bámlóð fyrst
kynnt í dagblöðunum en fyrsta dag-
blaðsgrein gegn ráðhúsi birtist 17.
júlí árið 1987."
Þetta er lygi. Og ég kalla það
sínu rétta nafni, því allar greinar
með og móti hugmyndinni um eyði-
leggingu þessa tjamarsvæðis með
stórbyggingu hljóta að vera til í
Borgarskjalasafni. Annað væri
ósvinna.
Grein eftir mig gegn fyrrnefndri
staðsetningu ráðhúss birtist í Þjóð-
viljanum sama dag og sfðustu borg-
arstjómarkosningar fóm fram, og
allir vita að það var ekki 17.júlí
1987, en yfirskriftin var „Perla
Reykjavíkur". Greinina hafði ég
áður sent dagblaðinu, „DV“, en þar
var henni stungið undir stól. Þann-
ig var virðingin fyrir málfrelsinu
þar á bæ, og þess vegna sendi ég
Þjóðviljanum greinina, þ.e.a.s. ég
varð að endurvinna hana eftir uppk-
asti, því ég hafði trúað svo blint á
mál- og ritfrelsið á íslandi að mér
datt f fyrstu ekki annað í hug en
greinin yrði birt í „óháða“ dag-
blaðinu.
Aðrar blekkingar f þessum
dæmalausa „annáli“ hef ég ekki tök
á að gera athugasemdir við, stadd-
ur erlendis, en mér sýnist þar allt
í samræmi við það sem hér hefur
verið um getið og falla vel að því
siðferði sem einkennt hefur þær
aðferðir sem notaðar hafa verið
gegn borgumm Reykjavíkur í þessu
máli, þar sem að blasa við náttúm-
spjöllin, og hæfir yfirskriftin:
Osvífni og lýgi.
París 6. ágúst 1988.
Höfundur er rithöfundur.