Morgunblaðið - 27.08.1988, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 27. ÁGÚST 1988
I ÞINGHLÉI
STEFÁIM FRIÐBJARNARSON
Niðurfærslan
1959
Eftirköst fyrstu vinstri stjórnar
lýöveldisins
son.
Rauði þráðurinn i skýrslu
ráðg'efandi nefndar um efna-
hagsmál til ríkisstjórnarinnar
er af tvennum toga. Annars-
vegar svokölluð niðurfærsla
kaupgjalds og verðlags. Hins-
vegar að rifa segl í ríkisbú-
skapnum: draga verulega úr
rikisumsvifum og rikisútgjöld-
um. Tilgangurinn sýnist sá að
halda þjóðareyðslu innan
ramma þjóðartekna, stemma
stígu við verðbólgu, viðskipta-
halla og erlendri skuldasöfnun,
og skapa undirstöðugreinum í
þjóðarbúskapnum starfsskil-
yrði.
Ef til vill má skilgreina
skýrslu ráðgjafamefndarinnar
svo að hún leggi vissa áherzlu
á niðurfærsluleið, en geri sér
jafnframt grein fyrir vankönt-
um hennar. Þetta má lesa út
úr varlegu orðalagi skýrslunn-
ar. Nefndin er hinsvegar bein-
skeyttari í tillögum sinum um
sparnað í rikisbúskapnum og
eiginfjármyndun í atvinnu-
rekstri.
Minnihlutastjóra F.mils Jóns-
sonar fór niðurfærsluleið i
verðbólguvanda ársins 1959.
Hér verður ekki að ráði fjallað
um efnisatriði né framkvæmd
niðurfærslunnar þá. Hinsvegar
verður litillega rakinn pólitisk-
ur aðdragandi hennar. Rikis-
stjórn Emils Jónssonar var und-
anfari viðreisnarstj órnarinnar,
sem sat að völdum i tæp tólf
ár, 1959-1971.
I
Hver var pólitískur aðdragandi
verðbólguvama ársins 1959, nið-
urfærslunnar svokölluðu, sem
minnihiutastjóm Alþýðuflokksins
stóð að?
Kosningaárið 1956 efndu Al-
þýðuflokkur ogFramsóknarflokk-
ur til svokallaðs „hræðslubanda-
lags“. Flokkamir buðu ekki fram
hver gegn öðrum í ýmsum kjör-
dæmum, en kjördæmin vóru fleiri
og smærri þá en nú. Framsóknar-
menn studdu frambjóðendur Al-
þýðuflokks í 11 kjördæmum (en
buðu þar ekki fram sjálfír). Jafn-
aðarmenn studdu frambjóðendur
Framsóknarflokks í 17 iq'ördæm-
um (en stóðu þar ekki að framboð-
um sjálfir).
„Hræðslubandalagið" stefndi
að þingmeirihluta en fékk ekki.
Þrátt fyrir yfirlýsingar Haraldar
Guðmundssonar, þá formanns
Alþýðuflokksins, fyrir kosning-
amar, þess efnis, að ekki yrði
gengið til stjómarmyndunar með
Alþýðubandalagi að kosningum
loknum, varð þó raunin sú. Að
kosningum loknum myndaði Her-
mann Jónasson, formaður Fram-
sóknarflokksins, ríkisstjóm flokks
síns, Alþýðuflokks og Alþýðu-
bandalags, fyrstu vinstri stjóra-
ina á lýðveldistímanum.
„Ég átti kost á því að vera með
í þessari ríkisstjóm en afþakkaði
það,“ segir Emil Jónsson, síðar
formaður Alþýðuflokksins, í
minningaþáttum sínum.
Árferði var gott þau tvö og
hálft ár sem þessi ríkisstjóm sat
að völdum: uppsveifla í sjávarút-
vegi og viðskiptakjör við um-
heiminn hagstaeð. Verðbólga óx
hinsvegar með ólíkindum.
Víxlhækkanir verðlags og launa
stuðluðu að mikilli dýrtíð. Efna-
hagsvandi hlóðst upp, m.a. rekstr-
arvandi atvinnugreina.
Þar kom að verðbólgan knúði
Hermann Jónasson, forsætisráð-
herra, til að leita „ásjár" þings
Alþýðusambands íslands síðla árs
1958. Hann sótti heim þing ASÍ
og bar fram beiðni um frestun á
greiðslu visutöluhækkunar á laun
í landinu meðan ríkisstjómin væri
að ganga frá endanlegum tillög-
um sínum um lausn á efnahags-
vandanum. Alþýðusambandið
synjaði beiðninni. Hermann Jón-
asson baðst þá lausnar fyrir sig
og ráðuneyti sitt.
Þessi fyrsta vinstri stjóm lýð-
veldisins, ávöxtur hræðslubanda-
lagsins svokallaða, sem kallaði
sjálfa sig „stjóm hinna vinnandi
stétta", var í raun kistulögð á
þinp Alþýðusambands íslands.
Það er athyglisverð sagnfræðileg
staðreynd.
n
Ólafur Thors reyndi fyrstur
stjómarmyndun eftir uppgjöf
vinstri stjómarinnar um áramótin
1958/59. Síðan Emil Jónsson,
Alþýðuflokki. Ekki tókst að
mynda meirihlutastjóm. Niður-
staðan varð minnihlutastjóm Al-
þýðuflokks, sem Sjálfstæðisflokk-
ur varði vantrausti. Meginverk-
efni stjómarinnar vóm tvö. I
fyrsta lagi að breyta ranglátri
kjördæmaskipan. í annan stað að
gera ráðstafanir til að stöðva vöxt
dýrtíðarinnar.
Stjómin valdi niðurfærsluleið,
sem ekki hefur verið farin síðan,
en er viðrað í áliti ráðgafamefnd-
ar ríkisstjómarinnar á dögunum,
eins og fyrr segir. Laun og verð-
lag vóru sum sé færð niður með
stjómvaldsaðgerðum. Emil Jóns-
son segir þar um í æviminningum
sínum:
„Með þessum aðgerðum tókst
að halda þróun verðlagsmála,
bæði framfærslukostnaði og
kaupgjaidi, stöðugu alit árið 1959
— og raunar nokkuð fram á árið
1960. Vísitala framfærslukostn-
aðar hækkaði ekki um eitt einasta
stig í eitt ár, frá marz 1959 til
marz 1960. Þannig var víxlhækk-
un verðlags og launa algerlega
stöðvuð árið 1959 — um sinn.“
Árið 1959 laut þjóðarbúskapur
okkar miðstýringu í verulega
ríkari mæli en nú er. Höftin héldu
enn velli. Öll atvinnustarfsemi var
meira og minna í stjómvalds-
strengjum. Þessvegna var „auð-
veldara" þá (en nú yrði) að beita
niðurfærslu.
Meira máli skiptir máske, þegar
horft er til efnahagsaðgerða árs-
ins 1959 og þróunar í þjóðarbú-
skapnum næstu misseri og ár, að
niðurfærslunni var fylgt eftir með
nýjum efnahagsaðgerðum við-
reisnarstjómar (1959-71). Sú
langlífa og happasæla ríkisstjóm
færði þjóðarbúskapinn langa vegu
í frjálsræðisátt.
Viðreisnarstjóminni tókst allvel
að hemja verðbólguna, þó hún
væri að vísu nokkra meiri hér en
í grannríkjum. Verðbólga var inn-
an við 10% að meðaltali á ári -
og stundum vel innan þeirra
marka — öll viðreisnarárin, tæp
tólf talsins. Það var ekki fyrr en
með nýrri vinstri stjóm, 1971-74,
að verðbólgan tók umtalsverðan
vaxtarkipp, sem raunar hefur
íþyngt atvinnulífi og efnahags-
búskap okkar allar götur síðan.
m
Það er í sjálfu sér ekki óeðiilegt
að nú sé hugað að niðurfærslu,
þar eð aðrar leiðir úr vandanum:
uppfærsla (gengislækkun) og
millifærsla (hækkun skatta og
færsla ijármuna milli atvinnu-
greina), era margreyndar — og
með misjöfnum árangri. Fram-
kvæmdin yrði hinsvegar erfiðari
nú en 1959, m.a. vegna þess að
stjómvöld hafa ekki „sömu tök“
á atvinnulífinu, verðlaginu og
launaþróuninni og þá.
Ekki er hægt að tryggja — við
núverandi aðstæður — að „niður-
færsla launa“ komi jafnt við alla
iaunþega. Hún gæti jafnvel aukið
á launamisrétti. Niðurfærsla verð-
lags væri og erfíðleikum bundin.
Erfítt er að „færa niður" verð
innfluttrar vöra, nema helzt með
lækkun skattheimtu í vöruverði
(tollar/vörugj ald/söluskattur).
Semja mætti að vísu um lækkun
verzlunarálagningar, en þolir
stijálbýlisverzlun, svo dæmi sé
tekið, minni álagningu? Og hvað
um áhrif erlendra skulda á orku-
verð í landinu?
Á hinn bóginn er og vprt að
hafa í huga að aðrar hugsanlegar
„lausnir" á vandanum hafa einnig
sína galia, suma ósmáa. Það er
enginn sársaukalaus kostur fyrir
hendi. Mergurinn málsins er
máske sá að standa saman um
þá leið sem valin verður. Samátak
skiptir máske meira máli en lækn-
isaðferðin sjáif.
Það er áreiðanlega rétt sem
Morgunblaðið hefur eftir Þorsteini
Pálssyni, forsætisráðherra, síðast-
liðinn miðvikudag, að „niður-
færsluleið sé þess eðlis að um
hana þurfi þjóðarsátt til þess að
hún heppnist". Af þeim sökum
hefur þingflokkur sjálfstæðis-
manna bundið stuðning sinn við
aðgerðina i samráði við aðila
vinnumarkaðarins.
í efnahagsstöðunni sýnasttveir
kostir fyrir hendi — og hvoragur
góður niðurfærsla eða gengis-
lækkun með einhveijum hliðar-
ráðstöfunum. Báðar leiðir fela í
sér einhverja kjaraskerðingu sem
og samdrátt (spamað) í ríkis- og
þjóðarbúskapnum. Hafni aðilar
vinnumarkaðarins, til dæmis Al-
þýðusambandið, alfarið niður-
færslunni, er það þá ekki „krefj-
ast“ gengislækkunar ef grannt
er gáð? Annað er vandséð. Sá
hefur kvölina sem á völina.
Hvar er allt draslið?
Undan skiln-
ingstrjenu
Egill Egilsson
Undirritaður staddur í norð-
lenskum sveitum, lítur þær loks
eftir langan dag. Suðumesjabúi þar
staddur snýr sér að mér:
„Það sem ég sakna mest hjá
þeim er allt draslið. Hvað gera
þeir eiginlega við allt draslið," spyr
vinnuþræliinn úr Hraununum.
„Henda því,“ svara ég.
„Hvar,“ spyr hann.
„Fyrir sunnan," segi ég.
Maðurinn ók leiðar sinnar. Sjálf-
ur sat ég eftir með þá skrýtnu
kennd að vita ekki hvort mér eða
honum hafi verið alvara. Hélt svo
áfi-am að alhæfa út frá alvöruhlið
þessa máJs:
Getur verið að f þessu landi búi
tvær þjóðir, önnur sé nægjusöm,
hirðusöm, tekjulág, vinni ekki
meira en góðu hófi gegnir, nýti það
sem gengnar kynslóðir hafi lagt
henni í hendur, mótist af ábúð sinni
á landinu, f stað þess að móta
landið af vild sinni.
Hin sé eiðarlaus, óeirin, vinnu-
söm, tekjuhá, slitin úr tengslum
við upprana sinn efnislega, móti
landið að vild sinni sem sannir herr-
ar jarðarinnar og umgangist hana
eins og þeir eigi alls kostar við
hana.
Ég læt téð samtal skýra út hvar
þessar tvær þjóðir búa á landinu.
Eg þarf tæplega að taka fram að
ég er ranninn upp á þeim hluta
landsins sem fer betur út úr þessum
samanburði. Þangað geta þeir sótt
skýringar sem hafa ekki áhuga á
hinu málefnalega.
Ég hefi oft fylgt útlendingum
með giöggt gests auga um þetta
land, og það hefir styrkt gran minn
í þessa vera. í þeim hlutum lands-
ins þar sem efnahagsundrið birtist
í öllu sínu veldi í líki jarðýtunnar
en síðar traktorsgröfunn ar, er því
„rutt umhugsunarlítið til hliðar sem
fyrir er, en ekki hirt um að ganga
frá á eftir svo að sæmandi sé.
í öðrum pörtum hefur allt farið
hægar fram, og land ekki sært
meir en svo að sár grói jafnóðum,
en vanti þar á, hjálpa umhyggju-
samar hendur tfl. í'fullu samræmi
við það sé svo umhyggjan fyrir því
sem menn leggja frá sér.
Sé haldið enn lengra, er niður-
staðan að því er virðist þversögn.
í þeim hlutum þessa lands þar sem
efnahagur hefur staðið með meiri
blóma, er eins og ekki hafi verið
til fé til þess að hirða um um-
hverfi sitt. í hinum hlutunum, þar
sem kann á tíðum að hafa jaðrað
við atvinnuleysi hafa menn ráð á
því.
Þversögnin er auðvitað engin
þversögn. Því að auðvitað snýst
málið ekki eingöngu um það hvort
til sé fé. Heldur má þekkja innri
gerð mannanna af því hvemig þeir
gera hið ytra umhverfi sitt.
Ég er ekki að gera einn að söku-
dólg umfram annan, heldur er um
að ræða eiginleika einstaklinga
jafnt og samtaka þeirra. Og þar-
með hefst málið upp á það stig að
geta kallast menningarlegt atriði.
Og fær á sig þunga alvörunnar
þess vegna.
Þó get ég ekki látið lfða að benda
á nokkra aðila málsins sem ég tel
bera meiri ábyrgð en aðra. En það
eru stjómir bæjarfélaga hinna of-
vöxnu byggða Suðvesturhomsins.
Að þeim iítur mikil mannvirkja-
gerð, og það sem mest ber á er
gerð gatna og umferðarmann-
virkja. Sjálft eftirlætisbamið, ris-
inn, afmælisbamið, steinbamið,
Reykjavík. Marglofuð fyrir fegurð.
Hvað- blasir við okkur nú tveimur
áram síðar, þegar glýja afmælisins
er farin úr augum okkar?
Það er góðra gjaida vert að reisa
Viðey úr rústum. Enn frekar er
góðra gjalda vert að koma frá sér
skólpi borgarinnar þannig að það
liggi ekki við fætur okkar. En eins
er á vant: Það er engin afsökun
til fyrir því, eins og fjárhag borgar-
innar er háttað, að ekki sé gengið
að fullu frá öllum mannvirkjum.
Og frágangur er ekki sómasamleg-
ur, fyrr en grædd hafa verið þau
sár sem framkvæmdimar valda.
Ég nefni til dæmi: Um veralegan
hluta borgarinnar er gerð gatna
ekki lokið. Telja má upp langarunu
stórra og fjölfarinna gatna. Ég ek
gjaman leiðina Skúlagötu Sætún
Kleppsveg. Áratug eftir áratug er
ófrágengið við þessar götur. Svo
að hvergi sér heillega mynd gróins
boigarlandslags. Nái einhver sár
að gróa, er lagt í nýjar fram-
kvæmdir, sem ýfa þau upp að nýju.
Um alla borg eru steyptir gagn-
stéttarkantar, eyjar, gatnamót, en
allt skilið eftir ógrætt.
„Ðer er ikk noget græs paa Is-
land,“ sagði Dani nokkur við mig.
Skyidi þetta vera ástæðan.
Farið til Akureyrar. Sjáið hvem-
ig gengið er frá öllu. Lærið af þvL