Morgunblaðið - 13.10.1988, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 13. OKTÓBER 1988
Stjórn eða stjómleysi
Hrun sjávarútvegsins óþarft
eftirLilju
Mósesdóttur
Ekki er hægt að skýra vanda
sjávarútvegsins með því að einblína
aðeins á mistök einstakra fyrir-
tækja. Stjóm og jafnvel stjómleysi
efnahagsmála hafa bein og óbein
áhrif á afkomu sjávarútvegsins.
Fyrirhyggjuleysi stjómvalda á upp-
gangstímabilinu 1983—1988 hefur
leitt efnahagslíf þjóðarinnar í slíkar
ógöngur að neyðarúrræða er þörf
ef bjarga á undirstöðuatvinnugrein
landsmanna frá hmni. Draga hefði
mátt úr röskun efnahagslífsins ef
framsýni hefði verið sýnd í stjóm
peninga- og ríkisflármála á meðan
á síðustu uppsveiflu í sjávarútvegi
stóð.
Það hefur eflaust ekki farið
framhjá neinum að samdráttur að
loknu góðæri ríkir í íslensku efna-
hagsiífl. Ýmsar leiðir hafa verið
ræddar til að laga hagkerfíð að
breyttum ytri og innri aðstæðum,
þ.e. að lækkandi verði sjávarafurða
og minnkandi heildarafla. Sam-
kvæmt hagfræði frjálshyggjunnar
ættu þessar umræður að vera óþarf-
ar þar sem markaðsöflin sjá um að
laga hagkerfíð að breyttum aðstæð-
um. Hið fullkomna markaðshag-
kerfl ftjálshyggjunnar, sem aðeins
er til í kennslubókum hagfræðinn-
ar, bregst t.d. við samdrætti með
sjálfkrafa lækkun launa og verð-
lags. Slík sjálfvirk aðlögun hag-
kerfísins hefur ekki átt sér stað hér
á landi m.a. vegna tregðu launþega-
hópa, sem leitt hafa launaskriðið á
undanfömum ámm, til að taka á
sig kjaraskerðingu.
Smæð íslenska markaðarins og
ijarlægð hans frá öðmm löndum
hefur ennfremur gert þjónustu- og
innflutningsfyrirtælgum kleift að
hækka verð sitt umfram launa-
hækkanir. Ef litið er á hversu
víðtækar efnahagstillögur stjómar-
flokkanna em mætti ætla að síðasta
hagsveifla sem borin var uppi af
sjávarútvegi frá 1983 til 1988 hafi
orsakað umtalsverða röskun í
íslensku efnahagslífi. Sú spuming
vaknar þess vegna hvort draga
hefði mátt úr þessari röskun með
virkri stjóm peninga- og ríkisfjár-
mála og minnka þannig krepputil-
hneigingar hagkerflsins að afloknu
góðæri.
Góðæríð
Umræður um fyrirbyggjandi að-
gerðir í efnahagsmálum hafa verið
litlar hér á landi undanfarin ár,
þótt ljóst hafí verið að góðæri það
sem íslenskt efnahagslíf hefur notið
yrði ekki til frambúðar. Hylli sú sem
frjálshyggjan hefur notið hér á landi
á þar sennilega töluverða sök að
máli. Góðærið sem hér hefur verið
vitnað í hófst 1983 þegar afli fór
aftur að glæðast eftir tímabundið
hvarf loðnunnar 1982 og samdrátt
í þorskveiðum. Á sama tíma og
afli jókst, hækkaði verð á Banda-
ríkjamarkaði vegna aukinnar eftir-
spumar eftir flskafurðum. Gífurleg
hækkun á gengi bandaríska gjald-
miðilsins gagnvart íslensku krón-
unni frá 1981—1985 hækkaði einn-
ig afurðaverð til íslenskra físk-
framleiðenda. Én það vom ekki
bara tekjur sjávarútvegsins sem
hækkuðu, olíuverð fór lækkandi á
þessu tímabili sem leiddi til lækkun-
ar á kostnaði útgerðar. Með þessar
staðreyndir í huga er erfítt að skilja
og jaftivel hafa samúð með fyrir-
tækjum í sjávarútvegi sem nú eiga
í eifíðleikum og neyðst hafa til að
segja íjölda manns upp störfum.
En hvað gerðist — urðu menn í sjáv-
arútvegi of bjartsýnir í góðærinu
og eyddu um eftii fram? Það má
vera að sum fyrirtæki hafí farið út
í ótímabærar íjárfestingar, t.d.
byggt rækjuverksmiðrjur og em þess
vegna að sligast undan flármagns-
kostnaði. Einhlít skýring á vandan-
um fæst þó ekki með því að ein-
blfna aðeins á mistök fyrirtækja
innan sjávarútvegsins. Það sem oft
gleymist er að stjóm og jafnvel
stjómleysi efnahagsmála hafa bein
og óbein áhrif á afkomu sjávarút-
vegsins. Hver sú efnahagsstjóm,
sem ekki tekur mið af því sem er
að gerast í sjávarútvegi á upp-
gangstímum og þegar samdráttur
skellur yfír, eykur á óstöðugleikann
í undirstöðuatvinnugrein okkar,
sjávarútvegi, og þar með í íslensku
eftiahagslífí.
Ekki einir á báti
íslendingar em ekki einir þjóða
um að búa við mjög óstöðugt, þ.e.
sveiflukennt, hagkerfi þar sem upp-
sveifla í aðalútflutningsgreininni
veldur þenslu og síðan samdrætti á
öllum sviðum efnahagslífsins. Hag-
kerfi þjóða sem byggja afkomu sína
á vinnslu staðbundinna hráefna, t.d.
steinefnaframleiðslan í Ástralíu og
kaffíframleiðslan í Kólombfu, hafa
líkt og íslenska hagkerfíð orðið fyr-
ir sveiflum sem valdið hafa víðtæk-
um breytingum á efnahagslífi þess-
ara þjóða. Orsakir sveiflnanna má
rekja til aukins framleiðslumagns
og hækkandi afurðaverðs á stein-
efiium og kaffi. Hagsveiflumar í
Ástralíu og Kólombíu einkennast
af mikilli þenslu innan þjónustugeir-
ans á kostnað útflutningsfram-
leiðslunnar og þá sérstaklega iðnað-
arframleiðslu. Ókostur slíkrar þró-
unar er að framleiðsluþættimir, þ.e.
land, vinnuafl og fjármagn, em í
auknum mæli notaðir tií framleiðslu
fyrir innanlandsmarkað sem gerir
síðan hagkerfið háðara einni út-
flutningsgrein um öflun útflutn-
ingstekna. Slík sérhæfing útflutn-
ingsframleiðslunnar veikir mót-
stöðu hagkerfisins gagnvart sveifl-
um í undirstöðuatvinnugreininni og
efnahagslífíð einkennist af tíðum
þenslu- og samdráttartímabilum.
Alvarlegur fylgifiskur hagsveiflna
er hnignun útflutningsframleiðslu
og aukinn útflutningur óunnins hrá-
efnis. Meginástæða þessarar hnign-
unar er að útflutningsgreinamar
þurfa að taka á sig sífelldar kostn-
aðarhækkanir á uppgangstímum til
að keppa við aðrar atvinnugreinar
um vinnuafl og fjármagn. Þessum
hækkunum er ekki hægt að mæta
með verðhækkunum þar sem af-
urðaverð ræðst á heimsmarkaði.
Þótt íslenska hagkerfið eigi ýmis-
legt sameiginlegt með hagkerfum
þessara þjóða, skera ísiendingar sig
úr hvað viðkemur stjórnleysi í pen-
inga- og ríkisíjármálum á tímum
mikillar uppsveiflu í undirstöðuat-
vinnugreininni.
Athyglisvert er að bera saman
hvemig kólombfsk stjómvöld
bmgðust við uppsveiflu í fram-
leiðslu kaffis frá 1975 til 1980 og
viðbrögð íslenskra sljómvalda við
síðustu uppsveiflu í sjávarútvegi,
þ.e. frá 1983 til 1988.
Fyrirbyggjandi aðgerðir
Fljótlega eftir að ljóst varð að
heimsmarkaðsverð á kaffi mundi
fara hækkandi vegna uppskeru-
brests í mörgum kaffiframleiðslu-
löndum gripu kólombfsk stjómvöld
til fyrirbyggjandi eftiahagsaðgerða.
Tilgangur eftiahagsaðgerðanna var
að koma í veg fyrir þá röskun sem
tímabundið góðæri í kaffífram-
leiðslu mundi valda í efnahagslífí
landsins. Megininntak aðgerðanna
var að hafa hemil á aukningu pen-
ingamagns í umferð til þess að
draga úr þensluáhrifum sem óum-
flýjanlega fylgja aukningu útflutn-
ingstekna. Stór hluti tekjuaukning-
ar kaffiframleiðenda var því látinn
renna í gjaldeyrissjóð seðlabankans
og f verðjöfnunarsjóði. Á sama tíma
og útflutningstekjur §órfölduðust,
tólffaldaðist gjaldeyrissjóður Seðla-
banka Kólombíu, þ.e. frá 1974 til
1980 (Lynda Kamas, í World Deve-
lopment, 1986, bls. 1177—1198).
Tekjur kaffiframleiðenda hækkuðu
þó nokkuð, þannig að kaffifram-
leiðslan jókst um 50 prósent. Til
að draga úr eftirspumaráhrifum
þessarar tekjuáukningar var mikið
aðhald í stjóm ríkisflármála og
reynt að hefta aukningu peninga-
magns í umferð á meðan á upp-
sveiflunni stóð. Tekjuafgangur var
á ríkissjóði allt tímabilið ef frá em
talin upphafs- og lokaár hagsveifl-
unnar (sjá töflu). Bindiskylda við-
skiptabankanna var hækkuð upp í
46,5 prósent þegar ljóst varð að
útlánagleði þeirra leiddi til verulegr-
ar aukningar peningamagns (sjá
töflu). Kólombískum stjómvöldum
tókst þannig að draga úr víxlhækk-
unum kaupgjalds og verðlags og
þar með úr þeim neikvæðu áhrifum
sem slíkar víxlhækkanir hafa á
samkeppnisstöðu útflutningsgrein-
anna.
Neyðarúrræði
Eins og minnst var á hér að fram-
an, þá voru efnahagsaðgerðir
íslenskra stjómvalda á tímabilinu
1983—1988 án sýnilegs takmarks
ef frá er talin fastgengisstefnan
svokallaða. Þetta fyrirhyggjuleysi
hefur leitt efnahagslíf þjóðarinnar
í slíkar ógöngur að neyðarúrræða
er þörf ef bjarga á undirstöðuat-
vinnugrein landsins frá hmni.
Á meðan að útflutningstelgur
landsmanna tvöfolduðust frá 1983
til 1988, jókst gjaldeyrissjóður
seðlabankans aðeins um helming
(Seðlabanki íslands, Republic of
Lilja Mósesdóttir
„Þótt íslenska hagkerf-
ið eigi ýmislegt sameig-
inlegt með hagkerfum
þessara þjóða, skera
Islendingar sig úr hvað
viðkemur stjórnleysi í
peninga- og ríkisQár-
málum á tímum mikill-
ar uppsveiflu í undir-
stöðuatvinnugrein-
inni.“
Iceland, 1987). Verðjöfnunarsjóður
frystra afurða sem stofnaður var
1969 hefur ekki gegnt upprunalegu
hlutverki sínu síðastliðinn áratug.
Greitt hefur verið úr verðjöfnunar-
sjóði á uppgangstímum í þeim til-
gangi að greiða niður hátt hráeftiis-
verð útgerðar til hraðfrystiiðnaðar-
ins. Lítið var aðhafst af hálfu stjóm-
valda með það fyrir augum að draga
úr eftirspumaráhrifum sem telgu-
aukning sjávarútvegsins hafði í för
með sér. Töluverður halli varð á
ríkissjóði allt tímabilið nema 1984
(sjá töflu). Á sama tíma og aukning
peningamagns í umferð varð meiri
en eðlilegt má teljast, voru íjár-
magnsviðskipti gefin fijáls. Það er
því óhætt að fullyrða að óstjóm
peninga- og ríkisflármála hafí auk-
ið þensluáhrif tekjuaukningar sjáv-
arútvegs og þar með magnað þær
grundvallarbreytingar sem tekju-
aukningin olli á efnahagslífi lands-
ins, þ.e. hnignun útflutningsfram-
leiðslu iðnaðar og sjávarútvegs.
Tapað góðærí
Sjávarútvegurinn varð aðnjót-
andi umtalsverðrar tekjuaukningar
í upphafi hagsveiflunnar sem kom
þó atvinnugreininni að litlum notum
af eftirtöldum ástæðum. í fyrsta
lagi vegna víxlhækkana verðlags
og kaupgjalds sem stöfuðu af auk-
inni eftirspum aðila sjávarútvegs
eftir Qárfestingarvörum, neysluvör-
um og þjónustu. Hluti þeirrar telg'u-
aukningar sem sjávarútvegi áskotn-
aðist rann því til atvinnugreina er
besta aðstöðu höfðu til þess að
hækka verð sitt og hins vegar til
ljármögnunnar launaskriðs sem
þessar greinar stýrðu. í öðru lagi
hefur mikil skammsýni ríkt í sjávar-
útvegi á undanfömum ámm. Farið
hefur verið út í fj ármagnsfrekar
íjárfestingar án þess að tekið hafi
verið nægilegt tillit til arðsemi þess-
ara ljárfestinga. í þriðja lagi var
fastgengisstefnunni haldið til
streitu þó svo að forsendur hennar
væm ekki lengur fyrir hendi. Meg-
intilgangur fastgengisstefnu er að
afstýra fyrirsjáanlegri lokun fyrir-
tækja og atvinnuleysi vegna skjmdi-
legs samdráttar í aðalútflutnings-
greininni. Slíkar aðstæður ríktu hér
eftir 1982. Miklar verðhækkanir
fiskafurða ásamt auknum afla
kipptu fljótlega stoðum undan fast-
gengisstefhunni og ávinningur
hennar var meira af pólitískum en
efnahagslegum spuna. Tryggja
hefði mátt að tekjuaukningin héld-
ist innan sjávarútvegsins í stað þess
að valda almennri þenslu í hag-
kerfínu, ef stór hluti hennar hefði
mnnið beint í verðjöftiunarsjóði.
Fyrirtæki innan sjávarútvegs hefðu
þá notið greiðslna úr verðjöfnunar-
sjóði að aflokinni uppsveiflu til að
vega upp á móti lækkandi afurða-
verði og minnkandi afla. Slík fyrir-
hyggja myndi leiða til stöðugleika
í rekstri fyrirtækja innan sjávarút-
vegs og þeim yrði gert kleift að
keppa við erlend fyrirtæki um
íslenskt hráefni.
Höfundur Iauk nýlega MA-námi í
þjóðhagfiræði með vandamál
smárra Gskveiðihagkerfa sem sér-
svið.
Morgunblaðið/Ágúst Blöndal
Með tilkomu nýrrar flugstöðvar á Neskaupstað er nú unnið að
brúargerð og endurbótum á flugvallarveginum.
Neskaupstaður:
Flugvallarvegnr lagaður
Neskaupgtað.
NÚ ÞEGAR hyllir undir nýja þessu talsverð bót því að gamla
flugstöð hér á flugvellinum, er brúin sem fyrir er er þröng auk
einnig unnið að endurbótum á þess sem kröpp beygja er fast við
flugvallarveginum. hana.
Verið er að leggja veg og Það er Vegagerð ríkisins sem
byggja brú yfír leiruna norðan annast verkið.
nýju flugstöðvarinnar. Verður af - Ágúst
Kólombía ísland
Tekjuafgangur/halli ríkissjóðs - í hlutfalli við landsframleiðslu
1975 -0,22 1983 -2,3
76 0,84 84 2,8
77 0,81 85 -1,4
78 0,64 86 -1,7
79 0,47 87 -2,3
80 -0,722
Peningamagn í umferð (Ml) - prósentuaukning frá fyrra ári
1975 27,8 1983 77,9
76 34,7 84 42,5
77 30,4 85 27,3
78 30,8 86 37,3
79 24,3 87 24,3
80 27,8
Heimildir: 1 Lynda Kamas: „Dutch Disease Economics and the Colombian Export Boom“, WorldDevelopment, 1986, bls. 1177—1198. 2 Seðlabanki íslands: Republic of Iceland, 1987.
Heimild: Seðlabanki íslands, Economic Statistics, Vol. 9. No. 1.1988.