Morgunblaðið - 03.11.1988, Blaðsíða 38

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 3. NÓVEMBER 1988
18
Sr. Kjartan Jónsson skrifar frá Kenýu:
Á vit forfeðranna
Konan við „framfaraeldstóna" góðu, lokað eldstæði fyrir marga
potta. Slíkar „eldavélar" nota miklu minni eldivið en opnar hlóðir.
Við gengum inn í bananaakur-
inn. Sólin var ekki komin hátt á
loft. Stór blöð bananatrjánna
drógu úr birtunni, svo að hún
varð hálfdrungaleg. Crispin gekk
á undan, en nam staðar öðru
hvoru til að bíða eftir okkur, sem
gengum hægar. Hann var eins
og þaulvanur leiðsögumaður og
útskýrði það, sem fyrir augu bar.
„Hvernig skyldu börnin bregðast
við?“ hugsaði ég. Skyndilega varð
stígurinn snarbrattur. Halda varð
greinum trjánna til hliðar, svo að
við kæmumst leiðar okkar. „Það
er héma rétt fyrir ofan,“ sagði
hann og benti upp eftir hlíðinni.
Þetta var spennandi. Skyndilega
stoppaði hann og við litum upp.
Þama var það! Hellisskúti fullur
af hauskúpum! Við gengum upp
að Crispin, sem tók eina þeirra
og sýndi okkur. Hann handlék
hana eins og hvern annan dauðan
hlut. Síðan dró hann fram hverja
á fætur annarri, heilar hálfar.
Sumar voru greinilega orðnar
ævagamlar. Umgengni Crispins
við leifar ættingja sinna var svo
eðlileg, að börnunum fannst ekk-
ert athugavert við þetta.
Hauskúpunum var raðað snyrti
lega, þannig að þær horfðu yfir
sveitina og jarðir afkomendanna.
Er við spurðum um ástæðuna fyr-
ir því, að þeim væri komið fyrir
á þennan hátt, sagði Crispin, að
best væri að ræða það við afa
sinn, sem byggi heima hjá þeim,
vegna þess að hann þekkti siðinn
af eigin raun.
Taita-hérað
Við fjölskyldan vorum í sum-
arfríi og bjuggum í húsi sam-
starfsmanna okkar, sem vom í
heimalandinu. Þetta var hátt uppi
í Taita-fjöllunum. Landslagið ein-
kenndist af ótal fjöllum og hæð-
um. Héraðið er mjög þéttbýlt og
stöllóttir akrar þekja íjallshlíðarn-
ar. Loftslagið er svalt og jarðveg-
urinn fijósamur. Þarna eru ótal-
margir skólar af öllum gerðum.
Segja má, að menntun sé útflutn-
ingsvara þessa héraðs, enda ber
margt þess merki, að hún standi
á gömlum merg, þótt ríkidæmi
sé almennt ekki mikið. Synir erfa
að jafnaði land föður síns og
skipta því á milli sín. Nú orðið
eiga flestir aðeins smáskika vegna
mikillar fólksfjölgunar.
Gestrisni
Það var hressandi að fara í
göngutúra í fjöllunum og teyga
að sér svalt og heilnæmt fjallaloft-
ið. Crispin, ungur maður, sem
gætti húss samstarfsmanna okk-
ar, bauðst til að sýna okkur haus-
kúpuhelli ættarinnar einn daginn.
Þegar við vorum búin að sjá hann,
fór hann með okkur um land fjöl-
skyldunnar. Það var ekki stórt,
aðeins örfáir hektarar, sem áttu
að skiptast á milli sex eða sjö
bræðra. Eigi að síður var það
þaulnýtt og þar kenndi margra
grasa. Ógerningur var að fá keypt
nýtt land á þessum slóðum. Eldri
bræðurnir höfðu fengið vinnu í
öðru héraði með von um að geta
fest kaup á jörð þar.
Við gengum um lönd nágrann-
anna. Þar var marg að sjá. Þær
fáu kýr og geitur, sem fyrir augu
bar voru tjóðraðar, svo að þær
færu ekki út í kálbeðin. Við mætt-
um rosknum manni, sem rogaðist
upp brattan stíginn með striga-
poka fullan af eins konar stör, sem
hann hafði skorið við ána neðst í
dalnum. þetta var handa kúnni
hans. Hann átti ekki nógu stórt
land fyrir hana.
Afríkumenn eru yfirleitt opnir
og félagslyndir. Fyrir mörgum er
hugtakið næði, það að vera einn
löngum stundum, eins og við ís-
lendingar þurfum svo mjög, nán-
ast óþekkt. Enda eru fjölskyldum-
ar oftast stórar og húsakynnin
lítil. Gestir em yfirleitt alltaf vel-
komnir. — Það vakti athygli okk-
ar að sjá myndarlegt steinhús á
leið okkar. Þar bjó greinilega fólk
í góðum efnum. Miðaldra kona
kom út er við nálguðumst og gaf
sig á tal við okkur. Ekki leið á
löngu, þar til konan mín var kom-
in inn til að sjá hið forláta fína
framfaraeldhús hennar. Skömmu
seinna birtist heimasætan og bauð
okkur til stofu í te. Hún kvaðst
hafa nýlokið stúdentsprófi. — Það
er hægt að kalla þetta gestrisni!
Útlendingum, sem fólkið hafði
aldrei séð, var strax boðið í hús
uppá hressingu. Skyldi svertingj-
um vera tekið jafn opnum örmum
á íslandi?
Hauskúpusmiðurinn
Um síðir komum við heim til
leiðsögumannsins. Þar beið afinn,
gamall maður, fremur lágvaxinn
og grannur. Hann var blindur og
næstum tannlaus; hafði þó aðra
framtönnina í efri gómi, sem hafði
verið sorfin í odd á unglingsárun-
um. Það var gaman að ræða við
karlinn, þvi hann var kátur og fús
að segja frá liðnum tímum. Sægur
af börnum hópaðist að gestunum.
Hvítir menn komu sennilega ekki
í heimsókn á hveijum degi.
Foreldrar Crispins höfðu eign-
ast mörg börn, en af þeim kom-
ust 11 til manns. Þeir, sem unnu
fyrir sér fjarri heimilinu, skildu
stálpuðu börnin eftir Iöngum
stundum hjá ömmu í sveitinni.
Það var greinilegt, að börnunum
þótti vænt um hana, enda var hún
Ijúf og opin.
Við spurðum afann um haus-
kúpurnar. Hann kvað þær yngstu
vera af ömmum sínum og öfum
og þeirra jafnöldrum. Siðurinn
væri æváforn og ætti rætur sínar
að rekja til gömlu trúarbragða
Ljósmynd/Valdís Magnúsdóttir
Afínn, gamall og blindur.
Hann tók þátt í hinum forna
sið á yngri árum, sem hefur
nú verið lagður af með tilkomu
kristninnar.
þjóðflokksins. Fullorðið og gamalt
fólk fékk virðulega útför andstætt
bömum og unglingum, sem voru
grafín í kyrrþey. Mikilvægt væri
að sýna sorgina rækilega, þegar
dauðsfall bar að höndum. Ymsar
konur kunnu vel þá list að gráta
og gefa frá sér sorgarhljóð. Þær
vom oft fengnar í lið með syrgj-
endum. Tjáði einhver ekki sorg
sína nógu sannfærandi, gátu
menn farið að gmna hann um
græsku, s.s. að hann gæti hafa
átt þátt í dauða viðkomandi eða
að hann bæri enga virðingu fyrir
honum.
Lík er yfirleitt greftrað á landi
íjölskyldunnar hjá Taita-þjóð-
flokknum. Þegar það hafði legið
í gröfinni í nokkur ár og allt hold
hafði rotnað og eyðst, gerði hinn
dáni vart við sig í draumi og
sagði, að nú væri tími til kominn,
að honum væri sýnd sú virðing,
sem hann ætti heimtingu á.
Draumamaðurinn, sem gat verið
hver sem var í fjölskyldunni, jafn-
vel barn, sagði hinum drauminn.
Allir vissu hvað þeim bar að gera
og undirbúningur hófst strax.
Þegar dagurinn, sem ákveðinn
hafði verið, rann upp, komu ætt-
ingjar og nágrannar saman. Geit
eða kú, sem var betra (því að hún
er stærra og kjötmeira dýr og
miklu meira virði, var slátrað.
Síðan fór fram stutt athöfn við
gröfina, þegar hún var opnuð, og
hauskúpan tekin upp. Mikilvægt
var, að menn grétu á ný hinn
horfna ættingja. Að þessu loknu
var hún flutt upp í hellinn og
komið fyrir hjá hauskúpunum,
sem fyrir voru. Þar fór fram önn-
ur athöfn, þar sem heimatilbúnum
miði var hellt niður og annar
framfótur skepnunnar, sem slátr-
að hafði verið, var skilinn eftir
hinum dána til viðurværis. Honum
var þá tilkynnt, að nú væru hinir
lifandi ættingjar búnir að uppfylla
allar skyldur sínar við hann og
nú skyldi hann hvíla í friði og leyfa
sínu fólki að lifa óáreittu. Að
þessu loknu hófst mikil veisla þar
sem kjöti og miði var örlátlega
veitt í minningu hins látna. —
Enginn vogaði sér að láta hjá líða
að sinna þessum skyldum við
ættingja sína, því að það gat leitt
af sér ómælda ógæfu af hendi
hins látna, sem yrði afar reiður.
Þessi siður lagðist af upp úr
seinni heimsstyijöldinni, er meiri
hluti sveitunga voru orðnir kristn-
ir.
Gamli maðurinn gerir hlé á frá-
sögninni og bætir síðan við ævi-
sögu sinni, sem er of löng til að
hún verði rakin hér, nema í ör-
stuttu máli. Hann lýsti því hvern-
ig hann fór ungur að árum langt
inní Tanzaníu til að nema grasa-
lækningar. Þá list stundaði hann
síðan er heim kom fram á gamals
aldur. Líf hans var um margt æði
misjafnt, en fyrir nokkrum árum
varð hann kristinn, „það er gleði
mín“, sagði hann að lokum.
Forfeðradýrkun á íslandi?
Hugurinn leitaði heim til ís-
lands eftir þessa heimsókn. Auga
gestsins sér hlutina oft öðru vísi
en heimamaðurinn. Án efa er
þessi siður, að grafa upp hauskúp-
ur látinna ættingja, undarlegur
fyrir íslendingum, að maður kveði
ekki sterkar að orði. En hvernig
skyldu ýmsir siðir í okkar menn-
ingu koma Afríkumönnum fyrir
sjónir? Tvö dæmi:
Prestar úr lúthersku kirkjunni
hér í landi, sem ferðast hafa til
Norðurlanda, eiga erfitt með að
sætta sig við öll blómin og skraut-
ið, sem komið er fyrir á ölturum
kirkna þar. Þeir halda því fram,
að þetta standi í sambandi við
einhvern átrúnað. Þrátt fyrir góð-
ar skýringar okkar um að svo sé
ekki eiga þeir erfitt með að láta
sannfærast.
Einn helsti sérfræðingur í trú-
arbrögðum Afríku, presturinn Dr.
John S. Mbiti frá Kenýu, á evr-
ópska konu og býr í Sviss. Hann
þekkir vel evrópska menningu.
Hann hélt því fram í fyrirlestri,
sem ég hlustaði á fyrir nokkru,
að umhyggja Evrópumanna fyrir
gröfum ættingja sinna, s.s. að
láta ljós loga á þeim og dvelja þar
löngum stundum, sé ekkert annað
en forfeðradýrkun.
Skyldi þetta eiga við rök að
styðjast?
Kristindómurinn hreinsar þá
menningu sem hann kemur inn í
og vinnur gegn hinu mannfjand-
samlega í henni.
Höfundur er kristniboði í kenýu
og hefur um lengri tima sent
Morgunblaðinu pistla um land
ogþjóð.
Ljósmynd/Valdís Magnúsdóttir
Frá Taita-héraði. Stöllóttir akrar þekja fjallshlíðarnar. Héraðið er mjög þéttbýlt.
Ljósmynd/Valdis Magnúsdóttir
Frá hauskúpuhellinum. Hinn forni siður kvað á um að grafa
bæri upp hauskúpur látinna ættingja, þegar þeir höfðu legið í
gröf sinni í nokkur ár og setja þær hjá hauskúpum ættarinnar.