Morgunblaðið - 16.12.1988, Side 46

46
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 16. DESEMBER 1988
Býr íslendingur hér?
— Kafli úr endurminningum Leifs Muller
Býr íslendingnr hér? ne&iist
ný bók eftir Garðar Sverrisson.
Hér eru á ferð æviminningar
Leifs Muller, eina íslendingsins
sem lifði af vistina í útrýmingar-
búðum nasista i Þýskalandi. I
bókinni segir Leifúr frá æskuár-
unum heima á Stýrimannastíg
þar sem hann elst upp við alls-
nægtir og er einn af þeim
drengjum sem engum kom til
hugar að þyrftu nokkurntima
að hafa fyrir lífinu. Faðir Leifs,
hinn landsþekkti kaupmaður
L.H. Muller, var einn efnaðasti
kaupmaður í Reykjavík og kost-
aði kapps um að ala son sinn upp
við formfestu og góða siði.
Til að búa sig undir framtíð-
arstarfið í fyrirtæki föður síns
heldur Leifúr til Noregs sumarið
1938, áhyggjulaus og fullur
bjartsýni á framtíðina. Hann er
á leið aftur heim til íslands þeg-
ar hann er svikinn í hendur Gest-
apo og sendur til Sachsenhaus-
en, hinna illræmdu dauðabúða
norður af Berlín. Þar dregur
hann fram lífið til striðsloka,
aðframkominn af veikindum og
þrælkun. 1 bókinni segir Leifúr
frá þeirri grimmd og niðurlæg-
ingu sem urðu hlutskipti hans á
unga aldri, meðal annars atvik-
um sem hann hafði einsett sér
að ræða aldrei um. Ennfremur
segir hann frá þeim áhrifúm sem
vistin hjá nasistum hefúr haft á
allt - hans líf, lífsbaráttu og
heilsu, bæði til likama og sálar.
Hér á eftir fer kafli úr bók-
inni.
Þetta hlýtur að vera misskilning-
ur, það getur ekki annað verið,
hugsaði ég þegar ég horfðist í augu
við mennina sem stóðu andspænis
mér í dyrunum á Bygdöy Allé.
Önnur hugsun komst ekki að fyrir
þeirri bamslegu en ósjálfráðu ósk-
hyggju að hér hlytu einhver mistök
að hafa átt sér stað. Það gat ekki
verið ég sjálfur sem þeir voru raun-
verulega að leita að.
Þjóðveijamir sögðu að það ætti
eftir að ganga frá einhveijum
formsatriðum vegna ferðar minnar
til Svíþjóðar. Ég þyrfti að koma
með þeim niður á skrifstofu og
skrifa undir pappíra sem nauðsyn-
legt væri að hafa í lagi. Að því
búnu gæti ég haldið leiðar minnar
eins og um hefði verið talað. Mér
fannst þetta undarlegt. Var ég
ekki búinn að fá leyfið og kominn
með alla pappíra í hendurnar? Og
hvers vegna var ekki látið nægja
að hringja í mig fyrst þetta vom
aðeins formsatriði? Spumingamar
flugu um hugann. Ég spurði sjálfan
mig án þess að svara.
Það kom mér á óvart að Þjóð-
veijamir skyldu fara með mig í
sporvagni niðjur í bæ en ekki sér-
stökum bíl. Ég var eins og hver
annar vegfarandi í hópi tveggja
félaga. Sú hugsun sótti að mér að
ef til vill væri best að taka á sprett,
hlaupa og láta sig hverfa. Mennim-
ir virtust ekki líklegir til að ná
tvítugum pilti á hlaupum. En á leið-
inni hugsaði ég með mér að kannski
væm blessaðir mennimir að segja
satt. Kannski væri þetta allt út af
einhveijum formsatriðum. Þjóð-
veijar vom formsins menn og vildu
hafa alla hluti kórrétta. Væri þetta
ástæðan myndi flótti minn vekja
gmn sem endanlega kæmi upp um
mig. Og hvert átti ég svo sem að
flýja? Hjá hveijum gæti ég falið
mig? Nei, það var sama hvernig
ég leit á málið, nú var skynsamleg-
ast að halda ró sinni og vona bara
það besta. Ef mál mitt væri svona
alvarlegt hefðu þeir aldrei treyst
mér til að fara með sér í sporvagni.
Þegar mennimir sóttu mig
kynntu þeir sig ekki sem lögreglu-
menn. Ég var því jafnvel farinn að
vona að þetta væm venjulegir
þýskir embættismenn, enda skildist
mér að pappíramir sem ég átti að
fylla út lægju niðri á ferðaskrif-
stofu og þangað væri för okkar
heitið. En þegar við stigum út úr
vagninum mnnu á mig tvær
grímur: Viktoria Terrasse — höfuð-
stöðvar Gestapo! Þangað var þá
ferðinni heitið með mig.
Viktoria Terrasse var sá staður
í Ósló sem Norðmönnum stóð mest-
ur stuggur af. Þama vom andstæð-
ingar Þjóðveija yfírheyrðir, oft með
svo hrottalegum pyntingum að þeir
lágu stórslasaðir eftir. Nú nálguð-
umst við þetta hús, ég og tveir
Þjóðveijar sem ekki fór lengur á
milli mála að vom liðsmenn Ge-
stapo. Þeir gengu sinn hvom meg-
in við mig, mun þéttar en áður og
vom greinilega við öllu búnir. En
nú var líðan mín þannig að ég var
ekki neinn maður til að grípa til
örþrifaráða. Ég bara gekk eins og
í leiðslu í átt að þessu hræðilega
húsi.
Þeir leiddu mig inn um dymar
á Viktoria Terrasse og síðan beint
upp stigann. Með okkur gekk ein-
kennisklæddur kvislingur sem
vísaði okkur leiðina að stóm her-
bergi sem vopnaður vörður vakt-
aði. Eftir örstutta bið vomm við
beðnir að ganga inn. Mér var vísað
til sætis framan við stórt skrifborð
en Gestapo-mennirnir settust hvor
sínum megin við dyrnar. Gegnt
mér settust svo þýskur Gestapo-
maður og norskur túlkur hans, ein-
kennisklæddur nasisti.
Áður en þeir spurðu mig nokk-
urs hóf sá þýski upp raust sína og
talaði hátt, svo hátt að hefði mátt
halda að við sætum ekki í sama
herbergi: „Þú segist vera á fömm
til Svíþjóðar en það er hrein og
bein lygi. Þú ert á leið til Englands!"
Mér dauðbrá en lét eins og ég
skildi ekki til fulls hvað hann var
að fara. Hann hækkaði enn róminn
og nánast öskraði: „Það er lygi að
þú ætlir þér á skóla í Svíþjóð. Þú
ætlar til Englands."
Enn hváði ég.
„Vertu ekki með þennan fífla-
gang. Við vitum þetta allt saman!“
Þjóðveijinn rakti áætlun mína í
grófum dráttum en þó svo ná-
kvæmlega að mér varð ónotalega
við. Þeir sem þekktu þessa sögu
vom teljandi á fíngmm annarrar
handar. Samt vom þeir of margir.
Einhveijum var ofaukið.
Á meðan ég var að átta mig á
þeirri alvarlegu stöðu sem upp var
komin hélt sá þýski áfram að
sauma að mér. Hann sagði að mér
væm öll sund lokuð. Málið væri
þannig vaxið. Það yrði mér aðeins
til enn meiri vandræða ef ég reyndi
að malda í móinn. Hann talaði yfir
mér eins og ótíndum glæpamanni
og lauk ræðu sinni með þessum
orðum: „Og nú gef ég þér síðasta
tækifærið til að leggja sjálfur spilin
á borðið."
Hótunin sem fólst í síðustu orð-
um hans varð ekki misskilin. Ef
ég viðurkenndi ekki strax myndu
þeir hjálpa mér til þess. Ég sá
mína sæng uppreidda. Upplýsingar
þeirra vom alltof nákvæmar til að
það borgaði sig að taka þátt í leikn-
um sem boðið var upp á. Ég gafst
upp. Mér stóð ógn af þessum mönn-
um og vildi fá að játa minn glæp
áður en þeir tækju til við sín uppá-
haldsvinnubrögð.
Um leið og ég ætlaði að hefja
mál mitt fann ég hve taugatrekktur
ég var orðinn. Mér var funheitt og
gekk illa að koma upp orðum vegna
mikils herpings sem næstum lokaði
hálsinum. Gamla málheltin, stamið,
tók sig einnig upp. í fyrsta sinn í
mörg ár hökti ég aftur á orðunum,
alveg eins og í gamla daga. Ég sá
að þeim þýska var skemmt. Aldrei
áður hafði ég orðið var við slík við-
brögð hjá fullorðnu fólki. Nú fékk
ég hins vegar smjörþefinn af þeirri
tegund kímnigáfu sem höfð var í
hávegum meðal nasista. Heima í
Reykjavík tók það mig sárt ef ég
varð fyrir aðkasti vegna stamsins,
en nú brá svo við að ég vorkenndi
manninum. Mér fannst bijóstum-
kennanlegt að horfa upp á mið-
aldra mann henda gaman að mál-
helti minni. Það veitti mér styrk
að sjá hvað maðurinn var smár í
sniðum og ég varð allur rólegri.
Allt í einu var ég hættur að stama
og tókst að ljúka máli mínu á eðli-
legan hátt.
Þegar ég hafði játað á mig þau
drottinssvik að hafa ætlað heim tii
Islands, þess forboðna óvinalands,
ýttu þeir að mér einhverri yfirlýs-
ingu og fóru fram á að ég ritaði
nafn mitt undir hana. Ég gerði það
án þess að lesa textann enda hafði
hann hvort sem er verið saminn
og vélritaður áður en þeir komu
með mig í húsið. Formsatriðum var
fullnægt.
Gestapo-mennirnir tóku mig nú
á milli sín og leiddu mig út gang-
inn og niður stigann. Á undan og
eftir gengu vopnað'r SS-menn. Ég
hlaut að vera stórhættulegur mað-
ur. Það kom líka á daginn að nú
var ekki talið óhætt að fara með
mig í sporvagni. Þess í stað var
mér ýtt inn í stóra svarta drossíu
sem beið fyrir utan Viktoria Ter-
rasse. Ég var settur í aftursætið
milli Gestapo-mannanna en frammí
settust bílstjóri og annar SS-
maðurinn.
Frá höfuðstöðvum Gestapo var
ekið með mig á miklum hraða, rétt
Leifúr Muller
eins og um neyðartilfelli væri að
ræða. Ég varð hálfringlaður í öllum
látunum og reyndi ekki að geta
mér til um framhaldið.
Við fangelsið á Möllergaten 19
staðnæmdist bíllinn. Gestapo-
mennimir tóku þéttingsfast um
hendur mínar og leiddu mig inn
um dyrnar. Þar afhentu þeir mig
fangavörðum sem ýttu mér á undan
sér eftir löngum gangi, framhjá
ótal fangaklefum með rammgerð-
um hurðum. Við enda gangsins tók
á móti mér einkennisklæddur nas-
isti, lítill með dökkt Hitlersskegg.
Hann þreif í mig, hratt mér upp
að vegg og öskraði skrækri röddu
að ég skyldi standa þarna graf-
kyrr, teinréttur, með andlitið upp
að vegg.
Þarna sem ég stóð hreyfingar-
laus og starði á vegginn fann ég í
fyrsta skipti fyrir áður ókunnri til-
fínningu. Allt í einu fannst mér
eins og ég væri ekki staddur í því
umhverfi sem ég raunverulega var
í, heldur væri þetta allt hrein
ímyndun, hugarburður eða draum-
ur. Svona kringumstæðum hafði
ég einungis kynnst í kvikmyndum
og fannst ótrúlegt að þetta væri
ég sjálfur sem stæði þarna með
andlitið upp að vegg.
Þessi furðulega tilfinning,
óraunveruleikakenndin, átti eftir
að sækja á mig hvað eftir annað
næstu mánuði og ár. Ég held að
hún hafí verið liður í þeirri afneitun
sem ég tamdi mér ósjálfrátt og
fólst í að sjá ekki það sem ég sá
og heyra ekki það sem ég heyrði,
hugsa ekki um það sem einungis
olli sálarkvöl.
Fljótlega þreyttist ég á að standa
hreyfingarlaus og stara á vegginn.
Mér lék forvitni á að vita hvað
verið var að bjástra fyrir aftan mig
og freistaðist til að líta aðeins til
hliðar. Á samri stundu var mér
rekið bylmingshögg undir hægra
kinnbein, svo fast að ég missti jafn-
vægið og féll í gólfið. Ég stóð strax
upp aftur og setti mig aftur í sömu
stellingar. Með þessu höggi lærði
ég mína fyrstu lexíu, að ganga
ekki gegn vilja nasista meðan þeir
voru nærstaddir. Ég var staðráðinn
í að gefa þeim aldrei tilefni til að
ráðast á mig að nauðsynjalausu.
í nærri klukkustund stóð ég
þama hreyfingarlaus upp við vegg-
inn. Mér fannst ég aldrei hafa lifað
svo langa klukkustund. Tíminn
ætlaði aldrei að líða. Ég var orðinn
mjög óþreyjufullur þegar loksins
var þrifíð í hönd mína og ég leidd-
ur inn í varðstofu. Þar var ég lát-
inn fara úr öllum fötunum. Síðan
voru þau gegnumlýst til að ganga
úr skugga um að þar væri ekkert
falið milli fóðra. Þeir fóru fram á
að ég afhenti þeim allt lauslegt,
veskið mitt, úrið og pennann. Hins
vegar voru mér afhentar aftur tvær
krónur sem fundust í buxnavasan-
um. Ég skildi aldrei og skil raunar
ekki enn hvað átti ég að gera með
þessar tvær krónur milli handanna.
Þegar búið var að grandskoða fötin
mín fékk ég þau aftur. Hálsbindinu
héldu þeir þó eftir og, það sem
MACHO LJÓSKASTARAR
VEGNA GÆÐA, VERÐS OG ÖRYGGIS
• E27 Postulíns lampahalda
• Innbyggðar leiðslur
Sendum í póstkröfu
SKEIFUNNI 8 ■ SÍMI 82660
- leiðandi í lýsingu -
meira var, skóreimunum líka. Aug-
ljóst var að ég átti ekki að fá að
deyja í syndinni.
Með skóna skröltandi á fótunum
var ég rekinn áfram niður í kjall-
ara, inn langan gang þar til stað-
næmst var við klefadyr númer níu.
Rammgerðar dyrnar voru opnaðar
og mér ýtt inn þar sem fyrir voru
tveir gráhærðir menn, órakaðir,
skítugir og fölir. Um leið og við
birtumst spruttu þeir á fætur,
stilltu sér upp eins og hermenn og
hrópuðu af öllum mætti: „Ach-
tung!“ og síðan nöfn sín og fanga-
númer, svo hratt að ég náði því
ekki sem þeir sögðu. Það hvarflaði
að mér að þetta væru bilaðir menn,
öskrandi á þýsku, teinréttir eins
og hermenn í liðskönnun. Var þetta
þeirra eigin leikur eða kannski
pyntingaraðferð, að opna dymar
snögglega og láta menn síðan
spretta svona upp og öskra?
Mér leist ekkert á félagsskapinn
í klefanum. Áður en við tókum tal
saman efaðist ég um að mennimir
væm heilir á geðsmunum. Af útlit-
inu að dæma voru þeir til alls líkleg-
ir. Ég róaðist þó fljótlega eftir að
við fórum að ræða saman. Sá eldri,
maður um sextugt, virtist hálft í
hvom feginn að fá nýjan mann í
klefann, sem þó var aðeins ætlaður
einum fanga. Þetta var fölleitur
maður með hmkkótt andlit en afar
góðlegur að sjá. Hann var boginn
í baki og bar þess merki að hafa
unnið hörðum höndum um dagana.
Hér á Möllergaten kvaðst hann
hafa verið fangavörður í heilan ald-
arfjórðung en verið settur inn af
nasistum fyrir að koma út skilaboð-
um til og frá pólitískum föngum
sem fljótlega eftir hemám fylltu
þetta hundrað ára gamla fangelsi.
Klukkan var orðin hálf átta og
ég hafði ekki fengið matarbita frá
því á hádegi. Félagar mínir kváð-
ust nýbúnir að borða en reynandi
væri að kalla á fangavörð og bera
undir hann vandræði mín. Ég gerði
það. Vörður kom, hlustaði á mig
og sagði svo að hér yrði engan
mat að hafa fyrr en á morgun.
Með þeim orðum skellti hann á
mig. Mér fannst þetta fráleit fram-
koma að svíkja mig svona um
kvöldmat. Fangavörðurinn gamli
bað mig að taka þetta ekki nærri
mér. Hér yrðum við að taka því
sem að höndum bæri og gera gott
úr öllum hlutum. Lítilsháttar hung-
ur væri ekki það versta sem fyrir
menn kæmi í fangelsum nasista.
Félagar mínir sögðu að innan
hálftíma yrði bjöllu hringt og þá
yrðum við að ganga til náða. Ljós-
in yrðu slökkt klukkan átta og
væri þess krafist að þá ríkti alger
þögn í hveijum klefa. Klefi okkar
var að flatarmáli tæpir sjö fermetr-
ar og var þar aðeins rúm hánda
einum manni. í rúminu, sem var
einskonar kassi, svaf sá yngri,
Rússi sem búið hafði í Noregi
síðastliðin tuttugu ár. Þetta var
fremur ófríður maður um fimm-
tugt, þekktur húsgagnasmiður í
austurhluta Óslóar. Hann hafði
verið tekinn fyrir svartamarkaðs-
brask og óttaðist mjög um líf sitt
af þeim sökum.
Á lélegri dýnu á gólfinu varð ég
að leggjast til svefns við hliðina á
fangaverðinum gamla. Við héldum
áfram að tala saman í hálfum hljóð-
um eftir að ljósin voru slökkt. Ég
hafði þungar áhyggjur vegna and-
spyrnublaða sem falin voru í her-
bergi mínu á Bygdöy Allé. Aldrei
þessu vant var ég með talsverðan
stafla af blöðum sem ég hafði tek-
ið að mér að dreifa til vina og
kunningja. Ég var ekki vanur að
taka að mér slíkar dreifingar, en
þar sem ég nú var á förum og
búinn að fá brottfararleyfi fannst
mér ég ekki geta skorast undan
beiðni skólabróður míns sem ég
hitti af hreinni tilviljun í miðbænum
kvöldið áður, einungis átján
klukkustundum áður en ég var
handtekinn.
Ég vissi að Gestapo var vant að
gera húsleit á heimilum handtek-
inna manna og ef minnsti grunur
léki á að ég stæði í einhveiju sam-
bandi við andspyrnuhreyfinguna
myndu þeir ekki hika við að snúa
öllu á hvolf í herbergi mínu. Nú
langaði mig til að spyija gamla