Morgunblaðið - 17.03.1989, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 17. MARZ 1989
Tóbaksbændur
og byssuvinir
eftír Þorvald
Gylfason
Það er ekki ný bóla, að hags-
munatogstreita torveldi heilbrigða
og fordómalausa þjóðfélagsum-
ræðu, hvorki hér á landi né annars
staðar. Læknar í Bandaríkjunum
hafa til dæmis átt við ramman reip
að draga í baráttu sinni gegp tób-
aksreykingum gegnum árin. Í'"því
landi eru tóbaksbændur harðsnúinn
hagsmunahópur, sem berst af mikl-
um þrótti gegn viðvörunum lækna
um heilsuspillandi afleiðingar tób-
aksreykinga og ekki síður gegn til-
raunum stjómvalda til þess að
draga úr reykingum meðal almenn-
ings. Tóbaksbændumir veija til að
mynda miklu fé til að starfrækja
rannsóknastofur, þar sem starfs-
menn í hvítum sloppum reyna að
færa vísindalegar sönnur á þá kenn-
ingu, að tóbaksreykur sé skaðlaus.
Þeir þiggja líka ijallháa framleiðslu-
styrki af ríkinu, en það er önnur
saga. Bandarískir byssuvinir em við
sama heygarðshom. Þeir eyða
ómældu fé í að reyna að sannfæra
Bandaríkjaþing og þjóð um það, að
ekkert marktækt samband sé milli
byssueignar og manndrápa þar
vestra, hversu undarlega sem sú
kenning kann að hljóma. Svo vel
hefur byssuvinum orðið ágengt í
áróðursstríðinu, að það er hægðar-
leikur enn þann dag í dag að kaupa
skammbyssu með pósti í mörgum
ríkjum landsins.
Ábendingar lækna um hugsan-
lega skaðsemi óhóflegrar fituneyzlu
hafa ekki heldur átt auðvelt upp-
dráttar á liðnum árum, hvorki hér
heima né annars staðar. Hvers
vegna ekki? Stafar það af því, að
grunsemdir læknanna hafi reynzt
tilhæfulausar? Eða er ástæðan ef
til vill sú, að þeir hafi gefizt upp
fyrir harðvítugum andmælum
bænda, sem hafa augljósan hag af
áframhaldandi fituneyzlu almenn-
ings, jafnvel þótt hjarta- og krans-
æðasjúkdómar séu mannskæðastir
allra sjúkdóma á okkar dögum? Það
væri allavega miklu erfiðara fyrir
íslenzka lækna að beijast gegn fítu-
neyzlu en tóbaksreykingum, jafnvel
þótt þeim tækist að leiða sterkar
líkur að því, að óhófleg fituneyzla
sé ámóta skaðleg heilsu manna og
reykingar. Hér eru engir tóbaks-
bændur.
Vandinn er þessi: Eiga læknar
að þjóna þjóðfélaginu, eins og þeim
sýnist, að þjóðfélagið vilji, að því
sé þjónað, eða eins og þeir sjálfir
telja rétt að þjóna því? Eiga þeir
að láta sér nægja að takast á við
tóbaksvandann, þar sem fyrirstaða
framleiðenda er lítil eða engin hér
heima, eða eiga þeir líka að láta til
skarar skríða gegn öllum öðrum
sambærilegum heilbrigðisvanda án
tillits til sérhagsmuna framleið-
enda?
II
Umræður um efnahagsmál eru
iðulega ennþá mengaðri af hags-
munaágreiningi en heilbrigðisum-
ræður. Ástæðan er einföld. Mörg
úrlausnarefni í efnahagsmálum
varða hagsmuni, sem rekast á.
Sumir hagnast á verðbólgu, aðrir
ekki; sumir hafa hag af óbreyttu
bankakerfi, aðrir ekki; og þannig
áfram endalaust. Og sumir hafa
endaskipti á einfoldum staðreynd-
um í hita hagsmunabaráttunnar.
Stundum er vandinn sá, að það
verður að gera upp á milli ólíkra,
en jafngildra hagsmuna. Það getur
verið erfitt. Um það er til dæmis
hægt að deila endalaust, hvort það
sé æskilegt af sjónarhóli þjóðar-
heildarinnar, að ríkið styrki sumar
atvinnugreinar á kostnað annarra.
Þar koma ýmis sjónarmið til álita.
Oft er vandinn þó fólginn í því að
greina þrönga sérhagsmuni frá
hagsmunum heildarinnar. Það ætti
yfirleitt að reynast tiltölulega auð-
velt, eins og í dæmunum af banda-
rískum tóbaksbændum og byssu-
vinum að framan, en það getur þó
vafízt fyrir stjómmálamönnum,
einkum þegar sérhagsmunahópum
tekst að klæða hagsmunamál sín í
dulargervi þjóðarhags. Viðnám
stjómvalda gegn verðbólgunni í
landinu hefur misheppnazt hingað
til að miklu leyti vegna þess, að
sérhagsmunir þeirra, sem hagnast
á verðbólgu, hafa orðið ofan á, jafn-
vel þótt ljóst sé, að verðbólgan
skerðir hag þjóðarheildarinnar til
lengdar.
III
Tökum annað dæmi. Á því leikur
enginn vafí, að mikil sóun á sér
stað í íslenzkum landbúnaði og sjáv-
arútvegi vegna offramleiðslu land-
búnaðarafurða og ofsóknar á fiski-
miðin umhverfis landið. Hagfræð-
ingar og aðrir hafa sýnt fram á það
með óyggjandi rökum, að það væri
hægt að fullnægja þörf þjóðarinnar
fyrir landbúnaðarafurðir og draga
hagkvæman og leyfilegan hámarks-
afla úr sjó með miklu minni tilkostn-
aði en nú er stofnað til í þessum
atvinnugreinum.
Almenningur sýpur seyðið af
þessari sóun. Matvömverð væri ör-
ugglega miklu lægra í landinu og
maturinn miklu fjölbreyttari og
betri, ef matarinnflutningur frá út-
löndum væri ekki bannaður með
lögum, svo að eitt dæmi sé tekið.
Og verðbólgan væri örugglega mun
minni, ef rekstur útvegsfyrirtækj-
anna væri hagkvæmari, þegar á
heildina er litið, því að þá hefði
Þorvaldur Gylfason
„Kjarni málsins er sá,
að lífskjör þjóðarinnar
allrar gætu verið miklu
betri, ef bruðlið í land-
búnaði og sjávarútvegi
(og í bankakerfínu)
væri stöðvað. Hér eru
feiknarlegar Qárhæðir
í húfí. Sé skaðinn met-
inn til jQár að fullu,
nemur hann líklega
mörg hundruð þúsund
krónum á ári á hveija
jQögurra manna fjöl-
skyldu í landinu að
meðaltali.“
þörf þeirra fyrir gengisfellingar
verið miklu minni gegnum tíðina.
Svipað á trúlega við um bankakerf-
ið. Útlánsvextir við skiptabankanna
væru líklega mun lægri við gefnum
innlánsvöxtum, ef meiri hag-
kvæmni væri gætt í bankarekstri.
Að vísu hefur miðað í rétta átt
síðustu ár með búháttabreytingum
til sveita, gildistöku kvótakerfis í
sjávarútvegi og stofnun verðbréfa-
fyrirtælqa og vaxandi samkeppni á
peningamarkaði, en of skammt og
of hægt.
Vandinn hér er miklu meiri en
svo, að hann snúist eingöngu um
hagsmunaárekstur landbúnaðar,
sjávarútvegs og bankareksturs ann-
ars vegar og allra annarra atvinnu-
vega landsmanna hins vegar. Kjami
málsins er sá, að lífskjör þjóðarinn-
ar allrar gætu verið miklu betri, ef
bruðlið í landbúnaði og sjávarútvegi
(og í bankakerfinu) væri stöðvað.
Hér eru feiknarlegar fjárhæðir í
húfi. Sé skaðinn metinn til fjár að
fullu, nemur hann líklega mörg
hundruð þúsund krónum á ári á
hveija fjögurra manna fjölskyldu í
landinu að meðaltali.
Hvemig stendur þá á því, að
stjómmálamenn ráðast ekki gegn
þessari sóun með ráðum og dáð?
Ástæðan er varla sú, að þeir viti
ekki, hversu mikill vandinn er að
vöxtum. Ástæðan getur varla held-
ur verið sú, að þeir telji meiri hluta
þjóðarinnar vera andsnúinn því, að
sóunin sé stöðvuð. Hitt er senni-
legra, að þeir veigri sér við hörðum
átökum við einarða hagsmunahópa,
sem hamast gegn nauðsynlegri
skipulagsbreytingu í landbúnaði og
sjávarútvegi. Umbygging banka-
kerfisins hefur einmitt strandað á
andstöðu þeirra, sem hafa hag af
óbreyttu ástandi, að því er bezt
verður séð.
IV
Tökum eitt dæmi enn að end-
ingu. Matarskatturinn svo nefndi
hefur verið ofarlega á baugi undan-
fama mánuði. Ein ríkisstjóm fór
frá vegna ágreinings um þennan
skatt auk annars. Önnur fórst fyrir
vegna ágreinings um sama skatt.
Sumir stjómmálamenn og flokkar
segjast hafa meiri hug á að halda
Háskóli Islands og „rót-
arslit“ á landsbyggðinni
SNYRTJVORUR
SEM FAGFOLKIÐ VELUR
fástí
apótekum
snyrtivörudeildum
stórmarkaða
snyrtivöruverslunum
snyrtistofum
DUGGUVOGI 2
síml 91-686334

PARIS
eftírJón Þórðarson
Föstudaginn 3. mars ritar Hrafn-
kell A. Jónsson ágæta grein í Morg-
unblaðið sem hann nefnir Rótarslit.
Hrafnkell fjallar þama um flutning
Skógræktar ríkisins austur á land.
Ég er sammála þeirri skoðun sem
fram er sett í greininni. En það er
annað atriði í grein Hrafnkels sem
kom mér til að skrifa þetta greinar-
kom. Hrafnkell segir: „Það er alvar-
leg staðreynd sem ekki verður kom-
ist framhjá að miðstýring hins
íslenska samfélags hefur leitt til
þess að langskólamenntun ung-
menna úr dreifbýli er nánast endan-
leg ákvörðun þess að viðkomandi
ætli ekki að eyða ævinni að loknu
námi í heimabyggð."
Þetta er að mínu mati aðal-
ástæða þess hvemig komið er fyrir
búsetu á íslandi í dag. Við stöndum
frammi fyrir þeirri staðreynd að öll
fólksfjölgun á sér stað á suðvestur-
hominu, og enn alvarlegra er að
sennilega setjast um 90% lang-
skólagenginna að á þessu svæði.
Ég veit ekki til þess að nokkru sinni
hafi verið tekin pólitísk ákvörðun
um að svona skuli þetta verða, né
heldur til þess að mörkuð hafi verið
stefna til að spoma við þessari þró-
un. Segja má að framhaldsskólar
þeir sem nú em komnir í flesta
landshluta virki nánast sem dælu-
stöðvar fyrir Reykjavfkursvæðið.
Menntaskólamir veita eingöngu
rétt til framhaldsnáms og yfir 90%
af öllu framhaldsnámi í landinu er
í Reykjavík. Benda má á einn aðal-
sökudólg^ í þessari þróun sem er
Háskóli íslands. Sú stofnun hefur
í meðvitundarleysi sínu algerlega
vanrækt að athuga hverskonar
samfélagi hún á að þjóna. Háskóli
íslands hefur á seinni árum ekki
gert neina tilraun til að dreifa starf-
semi sinni út í landshlutana og með
því þjóna hlutverki sínu sem æðsta
menntastofnun alls landsins. Ég
legg til að nafni stofnunarinnar
verði hið snarasta breytt í Háskóla
Reykjavíkur og nágrennis til að
fyrirbyggja frekari misskilning.
Ég vil hér nefna dæmi um
menntastefnu sem hefur haft stór-
kostlega jjýðingu í byggðalegu sam-
hengi. Árið 1968 ákvað norska
Stórþingið að stofna háskóla í
Tromsö í Norður-Noregi. Skólinn
tók til starfa árið 1972 og í honum
eru nú um 2.700 nemendur og 900
manna starfslið. Það er samdóma
álit þeirra sem til þekkja að þetta
sé besta ákvörðun um byggðastefnu
sem norska Stórþingið hefur tekið.
Skólinn var settur á stofn fyrst og
fremst til að spoma við fólksflótta
úr landshlutanum sem á þeim tíma
var í mikiili hættu vegna fólksflutn-
inga þaðan. Og hver er svo árangur-
inn? Ur þrálátum læknaskorti hefur
verið bætt, athugun hefur leitt í
ljós að þremur árum eftir að námi
lauk voru 76% brautskráðra sér-
fræðinga enn búsettir á því svæði
sem um er að ræða. Meginástæða
þess að fólk sest að í Norður-
Noregi eftir nám í Tromsö er að
langflestir koma frá Norður-Noregi
og námið er miðað við þarfir lands-
hlutans. Við Háskólann í Tromsö
eru stundaðar rannsóknir sem
tengjast landshlutanum og atvinnu-
lífinu eins og það er í Norður-
Noregi. Afleiðingin er sú að þeir
sem ljúka námi frá skólanum finna
eða skapa atvinnu við sitt hæfi í
„Það er von mín að á
næstu árum verði lögð
áhersla á að styrkja
framhaldsmenntun ut-
an Reykjavíkursvæðis-
ins.“
landshlutanum. Háskólinn í Tromsö
hefur náð að hindra „rótarslit" í
Norður-Noregi. í framhaldi af þessu
má nefna að á íslandi eru starfandi
12 menn sem hafa útskrifast frá
sjávarútvegsdeild Háskólans í
Tromsö, og eru átta þeirra starf-
andi utan Reykjavíkursvæðisins, ég
veit ekki hvort svipaða sögu megi
segja um einhveija af deildum Há-
skóla íslands.
Það er von mín að á næstu árum
verði lögð áhersla á að styrkja fram-
haldsmenntun utan Reylqavíkur-
svæðisins. Allt annað jafngildir póli-
tískri ákvörðun um áframhaldandi
ofvöxt suðvesturhomsins á kostnað
landsbyggðarinnar. Það má vera
að núverandi stjómvöld telji sig
hafa efni á slíkri þróun en ég er
sannfærður um að íslenskt sam-
félag hefur ekki efni á því lengur.
Það væri áhugavert að heyra Al-
þingi ræða þetta mál og marka
stefnu þar um.
Höfiindur er starísmaður Hiskól-
ans á Akureyri.