Morgunblaðið - 17.03.1989, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR lí MARZ 1989
19
T-S»
Víglundur Þorsteinsson
verulega saman á yfírstandandi ári
og verða um 17% af vergri lands-
framleiðlsu. Fari svo verður fjárfest-
ing á yfirstandandi ári aðeins 60%
af því sem hún var að meðaltali árin
1970-1980.
Staðreyndin er sú að á yfirstand-
andi ári stefnir í það að fjárfesting
á Islandi verði hlutfallslega minni
en hún hefur verið í rúma hálfa öld
og við þurfum að leita aftur til
kreppuáranna til að finna sambæri-
legar tölur um svo litlar fjárfesting-
ar sem nú.
Því hefur löngum verið haldið
fram að árleg fjárfestingarþörf þjóð-
félags sem vildi viðhalda nýsköpun
og vexti þyrfti að vera 20-25% af
landsframleiðslu. Að vísu eru þetta
engin nákvæm vísindi, en þó er ljóst
að þjóðfélag sem býr lengi við minni
fjárfestingu en 20% af landsfram-
leiðslu er ekki líklegt til að viðhalda
nýsköpun og vexti. Hitt er miklu
líklegra að slíkt þjóðfélag sé á sam-
dráttar- og hnignunarskeiði. Eg
sagði áðan að fjárfesting á yfirstand-
andi ári stefndi í það að verða 17%
af landsframleiðslunni. 1989 yrði þá
Jjórða árið í röð þar sem fjárfesting
yrði minni en 20% af landsfram--
leiðslu.
Þessar tölur eru alvarleg hættu-
merki. Þær sýna ótvírætt að yfirlýs-
ingar um offjárfestinguna eiga ekki
við rök að styðjast. Þær sýna þvert
á móti að við stefnum í samdrátt
með vaxandi atvinnuleysi og versn-
andi lífskjörum.
Þær segja líka að vandinn í dag
er ekki íjárfestingarvandi. Sú full-
yrðing er innistæðulaus.
Þegar fjárfestingarnar eru metn-
ar eftir því hvemig þær hafa skipst
milli atvinnuvega, einstaklinga og
opinberra aðila á þessum þremur
áratugum kemur eftirfarandi skipt-
ing í ljós:
1961-1970
Atvinnuvegir 46%
íbúðarhúsnæði 22%
Opinberir aðilar 33%
1971-1980
Atvinnuvegir 44%
íbúðarhúsnæði • 22%
Opinberir aðilar 34%
1981-1989
Atvinnuvegir 45%
íbúðarhúsnæði 22%
Opinberir aðilar 32%
Þegar þróun fjárfestinga í heild
sinni er metin yfir þessa þijá ára-
tugi kemur í ljós að samdrátturinn
gengur nokkuð jafnt yfir hjá at-
vinnuvegum, einstaklingum og opin-
berum aðilum.
Skuldir aukast
I janúarhefti Hagtalna mánaðar-
ins sem hagdeild Seðlabankans gef-
ur út er að finna töflu um útlána-
flokkun lánakerfisins árið 1981 til
1987, þar sem fínna má yfírlit um
þróun útlána til atvinnuvega, heim-
ila, ríkis og sveitarfélaga þessi ár.
Þegar athugað er, hvernig skuldir
atvinnulífs, heimila og opinberra
aðila hafa breyst innbyrðis á þessu
tímabili kemur eftirfarandi í ljós:
1981 1987
Atvinnuvegir 48% 43%
Heimili 21% 32%
Ríkissjóður og ríkisstofnanir 24% 21%
Bæjar- og sveit- arfélög 7% 4%
Alls 100% 100%
Þegar metin er breyting skulda
þessara aðila á sama tímabili kemur
í ljós að skuldir heimilanna hafa
aukist að raungildi um 155%.
Skuldir atvinnulífsins við lána-
kerfíð hafa vaxið að raungildi um
53% á þessu tímabili og skuldir ríkis-
sjóðs og ríkisstofnana hafa vaxið að
raungildi um 42%, en bæjar- og
sveitarfélög hafa á þessum tíma
aðeins aukið skuldir sínar um 7%
að raungildi og er skýringa þar á
líklega fyrst og fremst að fínna í
því hversu vel Reykjavíkurborg og
fyrirtækjum borgarinnar hefur
vegnað í því að greiða upp skuldir
á þessum tíma.
Þessar tölur samhliða þróun fjár-
festingar síðustu árin unrdirstrika
rækilega að vandamál níunda ára-
tugarins eru ekki fjárfestingar.
Vandamálin eru ótvírætt viðvar-
andi taprekstur útflutnings- og sam-
keppnisatvinnuveganna sem hefur
leitt af sér skuldasöfnun og versn-
andi eiginfjárstöðu og vandinn er
jafnframt eyðsluvandi heimila og
ríkis og margra sveitarfélaga.
í heild sinni staðfesta allar þessar
hagtölur frá níunda áratugnum um
þróun þjóðartekna, fjárfestingar og
gífurlega skuldaaukningu heimila,
atvinnufyrirtækja og opinberra að-
ila, að mikil umskipti hafa átt sér
stað i íslenskum þjóðarbúskap.
Hin miklu hagvaxtarskeið áranna
1961—1980 þar sem þjóðartekjumar
þrefölduðust eru að baki.
Nú stefnir í það þegar níundi ára-
tugurinn verður allur, að hagvöxtur-
inn á því 10 ára tímabili verði aðeins
rúmlega 20% sem þýðir tæplega 2%
árlegan vöxt, og þar sem þjóðartekj-
ur minnka hratt síðustu þrjú árin.
Allar líkur benda jafnframt til
þess að án verulegra breytinga í
hagstjóm hér á landi', samhliða
skipuiegri uppbyggingu atvinnu-
mála, sé einskis annars að vænta á
komandi ámm en stöðnunar eða
jafnvel áframhaldandi samdráttar
og atvinnuleysis, nema að því marki
sem guðsgjafir falla okkur í skaut
í tilviljunarkenndum vexti sjávarafla
og verðhækkunum afurða á erlend-
um mörkuðum.
I íslenskri hagsögu verður níundi
áratugurinn líklega skilgreindur sem
áratugur stöðnunar samanborið við
áratugina tvo frá 1961 til 1980.
Það þarf djarfar
ákvarðanir í atvinnumálum
Það sem öllu máli skiptir nú er
að við áttum okkur á því að djarfar
ákvarðanir em nauðsynlegar í
íslenskum efnahags- og atvinnumál-
um ef ekki á illa að fara á tíunda
áratugnum.
Við þurfum nú þegar kröftugar
aðgerðir í efnahags- og atvinnumál-
um til að nokkur von megi verða til
þess að hleypa í gang nýju hagvaxt-
arskeiði. An slíkra aðgerða mun
kaupmáttur og þar með lífskjör þjóð-
arinnar fara versnandi ár frá ári
með þeim afleiðingum að átök og
árekstrar innanlands munu fara
harðnandi.
En hvað getum við gert? Hvemig
snúum við þróuninni við? Ég ætla
að freista þess að varpa fram nokkr-
um hugmyndum um aðgerðir.
1. Tafarlausar aðgerðir til að stöðva
taprekstur útflutnings- og sam-
keppnisatvinnuvega og til að
lækka fjármagnskostnað í
landinu.
2. Aðgerðir til að stórauka nýtingu
orkuauðlinda okkar.
3. Aðgerðir til aðlögunar íslenska
þjóðfélagsins að hinum nýja Evr-
ópumarkaði.
Ég ætla þá fyrst að víkja að að-
gerðum til að stöðva tap framleiðslu-
atvinnuveganna og lækka fjár-
magnskostnað.
Þessar vikumar eru framleiðslu-
fyrirtækin í landinu að leggja síðustu
hönd á rekstraruppgjör ársins 1988.
Þó enn liggi ekki fyrir heildaryfírlit
um rekstrarafkomu fyrirtækjanna á
síðasta ári er ljóst að mikil breyting
hefur átt sér stað frá árinu 1987.
Samkvæmt lauslegu mati FÍI má
ætla að afkoma framleiðslufyrir-
tækja hafi versnað um 10-15% mið-
að við veltu og að flest framleiðslu-
fyrirtæki hafí verið rekin með tilfinn-
anlegu tapi á árinu. Varlega áætlað
má gera ráð fyrir því að tap fyrir-
tækjanna á síðastliðnu ári sé á bilinu
3—8% miðað við veltu, misjafnt eftir
fyrirtækjum og greinum, eins og
jafnan og í mörgum tilvikum er tap-
ið yfír 10%. Enginn vafí leikur á því
að árið 1988 er eitt af verstu árunum
hjá íslenskum framleiðsluatvinnu-
vegum í langan tíma. Þessi þróun
hefur leitt það af sér að íslenskir
framleiðsluatvinnuvegir eru nú veik-
ari en þeir hafa verið lengi og þola
ekki frekari taprekstur á þessu ári.
Þó er ljóst að fyrirtækin eru enn að
tapa og munu halda áfram að tapa
að óbreyttum skilyrðum.
Megin ástæður tapsins á síðasta
ári eru tvær. Minnkandi tekjur vegna
fallandi verðs og/eða minnkandi sölu
og hins vegar gífurleg hækkun fjár-
majpiskostnaðar.
I uppgjörum fyrirtækja nú er að
koma í ljós að fjármagnskostnaður
hefur hækkað um og yfir 20% að
raungildi frá árinu 1987, og er ótví-
rætt sá kostnaðarþáttur sem hefur
hækkað langt umfram aðra þætti í
rekstri fyrirtækjanna.
Gengið er falsað
I dag búum við enn á ný við það
að innleitt hefur verið uppbótar- og
styrkjakerfi í fiskvinnslu til að falsa
gengi íslensku krónunnar. Hér er í
raun verið að innleiða styrkjakerfí í
sjávarútvegi á nýjan leik 30 árum
eftir að viðreisnarstjómin afnam
styrkjakerfíð.
Þó enn sé þetta nýja styrkjakerfi
lítið að vöxtum miðað við þann
óskapnað sem afnuminn var 1960,
er aðferðin hliðstæð og stórhættu-
leg. í dag er greiddur 6% styrkur
úr ríkissjóði til fiskvinnslu en það
jafngildir 9—10% fölsun á gengi
krónunnar. Samt sem áður er fisk-
vinnslan rekin með 2—4% tapi.
Þannig vantar í reynd um 12% breyt-
ingu á gengi til að stöðva taprekstur
framleiðslufyrirtækjanna.
Slík gengisbreyting er jafnframt
þýðingarmesta aðgerðin til þess að
stuðla að lækkun raunvaxta hér á
landi sem eru og hafa verið allt of
háir.
Það hefur mikið verið rifíst um
raunvextina undanfarna mánuði.
Þar hafa menn deild um það hvort
frjáls samkeppni eigi að ráða ríkjum
á fjármagnsmarkaðnum eða hvort
stjóma eigi vöxtum með handafli.
Fyrst þyrfti ef til vill að spyija
hvort fijáls samkeppni ríki á flár-
magnsmarkaðnum?
Islenski fjármagnsmarkaðurinn
einkennist af því að á markaðnum
eru fáir stórir aðilar leiðandi og jafn-
framt er íslenski íjármagnsmarkað-
urinn vemdaður gagnvart umheim-
inum með umtalsverðum höftum og
reyndar einnig með 6% tolli í formi
lántökuskatts.
Höftin byggjast á flóknu, úreltu
leyfakerfi stjómvalda hvað varðar
aðgang að erlendu lánsfé sem og
úreltum reglum sem í aðalatriðum
meina íslenskum fyrirtækjum að
byg'gja upp bankaviðskipti við er-
lenda banka og lánastofnanir.
Það er skoðun mín að þegar allt
þetta er metið ríki mjög ófullkomin
samkeppni á fjármagnsmarkaðnum
fyrst og fremst vegna vemdarað-
gerða stjómvalda þó fleiri atriði
komi hér til. Þessar vemdaraðgerðir
stuðla að því að verð á peningum
hér er óeðlilega hátt og er ein veiga-
mesta ástæða þess að raunvextir hér
á landi eru verulega hærri en í okk-
ar viðskiptalöndum.
Það er óhjákvæmilegt að opin-
berar vemdaraðgerðir til handa
íslenska fjármagnsmarkaðnum verði
afnumdar nú þegar og hann verði
látinn taka þátt í samskonar fríversl-
unarsamkeppni og útflutnings- og
samkeppnisatvinnuvegir þurfa að
gera.
Með samræmdum aðgerðum í
gengismálum og samkeppnisþrýst-
ingi alþjóða ijármagnsmarkaðarins
er ömggt að íslenskir raunvextir
verða svipaðir og í okkar viðskipta-
löndum.
Aukin nýting’
náttúruauðlinda
Eins og ég gat um hér áðan höfum
við íslendingar nú um nokkurra ára
skeið fullnýtt fiskimið okkar. Aukinn
sjávarafli mun því ekki færa okkur
sérstakan hagvöxt á komandi ámm
eins og gerðist milli 1960 og 1980.
Að sjálfsögðu mun sjávarútvegur
og iðnaður geta fært okkur nokkum
hagvöxt á komandi áratugum með
stöðugri vömþróun og markaðssókn
ef þessum greinum verða búin eðli-
leg og ömgg starfsskilyrði, en ör-
uggt má telja að hin öflugu hagvaxt-
arskeið áranna 1960—1980 endur-
taki sig ekki af þeim sökum.
Auðlindin sem við eigum lítið
nýtta í dag er orkan. Við þurfum
að móta öfluga orkuiðnaðarstefnu á
nýjan leik til þess að hleypa í gang
þeim sérstöku hagvaxtaráhrifum
sem gjarnan fylgja því að auka nýt-
ingu vannýttra auðlinda.
Einn meginþáttur slíkrar orkuiðn-
aðarstefnu er samstarf við erlend
stórfyrirtæki til þess að hraða upp-
byggingu á þessu sviði.
í mótun nýrrar orkuiðnaðarstefnu
þurfum við að gefa jafnan gaum að
uppbyggingu iðnaðar sem nýtir jarð-
gufu.
íslenskur orkuiðnaður í dag er
nær eingöngu á sviði raforkunýting-
ar og reyndar er hér aðeins eitt orku-
iðnaðarfyrirtæki, Kísiliðjan hf., sem
nýtir jarðgufu að nokkru marki.
Þessu þurfum við að gefa sérstakan
gaum einkum þar sem stærstur hluti
vannýttra orkulinda okkar er hin
mikla jarðgufa.
Það er því mjög æskilegt að þeim
orkuiðnaði sem nýtir gufu vaxi hér
fískur um hrygg í framtíðinni sam-
hliða því sem við eflum orkuiðnaðinn
sem styðs við raforku.
Það er mjög þýðingarmikið að á
þessu sviði takist víðtæk pólitísk
samstaða um samstarf við erlenda
aðila þannig að skapa megi traust
á slíkri stefnu. Jafnframt sem nauð-
synlegt er jafnt fyrir erlend fyrir-
tæki sem innlend að hér ríki starfs-
skilyrði sem séu vinsamleg fram-
leislustarfsemi þannig að trú inn-
lendra sem erlendra fyrirtækja á
rekstaraðstöðu hér á landi megi
styrkjast verulega.
Evrópubandalagið
Mikil umræða er nú hlaupin í
gang hér á landi um Evrópubanda-
lagið og þann nýja innri markað
bandalagsins sem koma á á fót fyr-
ir árslok 1992.
Hér á landi hefur umræðan enn
sem komið er að mestu einskorðast
við það atriði að okkur sé nauðsyn
á nýjum samningum um tolla á sjáv-
araftirðum.
Það er satt og rétt að við þurfum
fljótt úrlausnar þeirra mála.
En það eru mun fleiri atriði sem
við þurfum að taka á í þessu sam-
hengi. Óháð því hvort við viljum
gerast aðilar að Evrópubandalaginu
í framtíðinni eða ekki er óhjákvæmi-
legt fyrir okkur íslendinga að hefja
nú þegar skipulega aðlögun okkar
að þeirri þróun sem nú er hafín í
Evrópu.
Sú aðlögun þarf að byggjast á
eftirfarandi meginsjónarmiðum.
1. Taka öll lög og reglugerðir sem
á einhvem hátt geta haft áhrif á
stöðu íslensks atvinnulífs gagnvart
atvinnulífí í Evrópu til skipulegrar
endurskoðunar.
2. Ekki verði lagt neitt fmmvarp
fram á Alþingi án þess að því fylgi
greinargerð um áhrif á stöðu
íslensks atvinnulífs gagnvart atvinn-
ulífí í Evrópu, ef einhver em, þar
sem þess sé gætt í hvívetna að staða
íslenskra fyrirtækja veikist ekki.
3. Nauðsynlegt er að endurskoða
fjármálaþjónustu hér á landi. Við
þurfum að tengja íslenska fjár-
magnsmarkaðinn alþjóða ijár-
magnsmarkaði með því að afnema
gjaldeyrishöft og setja reglur um
starfsemi erlendra fjármálafyrir-
tækja á íslandi.
Hér er ekki aðeins um að ræða
hagsmuni íslensks iðnaðar, heldur
alls atvinnulífs á íslandi.
Samkeppnin mun harðna og
íslensk fyrirtæki verða að geta
mætt henni á sömu kjömm og er-
lendir keppinautar.
Hér skipta því skattakjör atvinnu-
lífsins vemlegu máli. Hér á landi er
í gangi umfangsmikil skattheimta
af • framleiðslukostnaði og fjárfest-
ingum atvinnulífsins. Þessu þurfum
við að breyta til samræmis við aðrar
Evrópuþjóðir nú á næstu misserum.
Öll þessi vinna þarf að hefjast nú
þegar og henni þarf að vera lokið
og breytingarnar komnar til fram-
kvæmda fyrir 1992, svo íslenskt
atvinnulíf missti ekki af lestinni í
þeirri hörðu samkeppni sem fram-
undan er í alþjóðaviðskiptum.
Góðir ársþingsgestir.
Ég hefí verið að reyna hér i máli
mínu að draga fram þær breyttu
aðstæður sem orðnar em hér á landi
á síðasta áratug og þann litla hag-
vöxt sem stefnir í hér á landi nú
samanborið við hin öflugu hagvaxt-
arskeið áranna 1960—1980.
Ég tel að við stöndum nú frammi
fyrir þeim vandamálum að án nýrrar
langtímastefnumótunar á þeim meg-
insviðum sem ég hefí nefnt hér, sam-
hliða nauðsynlegum upphafsaðgerð-
um til að stöðva taprekstur atvinnu-
veganna muni kreppa alvarlega að
í íslenskum þjóðarbúskap. Gangi það
eftir mun sá samdráttur leiða af sér
mjög alvarlega röskun í byggða- og
atvinnuþróun hér á landi á komandi
ámm. Það má ekki verða.
Slíkt þurfum við að hindra með
því að hefjast nú þegar handa um
markvissa uppbyggingu í íslenskum
efnahags- og atvinnumálum sem
hleypa hér í gang nýju vaxtarskeiði
og treysta varanlega lífskjör okkar
á komandi áratugum.
Við eigum öll tækifæri til þess,
nú þurfum við fyrst og fremst
víðtæka samstöðu á öllum sviðum
til að hefja verkið.
Húsvemdarsjóður Reykjavfkur
Á þessu vori verða í þriðja sinn veitt lán úr Húsverndarsjóði Reykjavík-
ur. Hlutverk sjóðsins er að veita lán til viðgerðar og endurgerðar á hús-
næði í Reykjavík sem sérstakt varðveislugildi hefur af sögulegum eða
byggingasögulegum ástæðum.
Umsóknum um lán úr sjóðnum skulu fylgja greinargóðar lýsingar á fyrir-
huguðum framkvæmdum, verklýsingar og teikningar eftir því sem þurfa
þykir.
Umsóknarfrestur er til 15. apríl 1989 og skal umsóknum, stíluðum á
Umhverfismálaráð Reykjavíkur, komið á skrifstofu garðyrkjustjóra, Skúlat-
úni 2, 105 Reykjavík.