Morgunblaðið - 17.03.1989, Blaðsíða 40

40 MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 17. MARZ 1989
Hver er hræddur við Virginiu Woolf?
Hugleiðing um leiksýningu á Akureyri
eftir Steingrím St. Th.
Sigurðsson
Það var fullt hús á sýningunni
þetta kvöld — síðastliðinn laugar-
dag ellefta þessa mánaðar — og
gamla ieikhúsið á Akureyri, sem
er byggt í krónborgarstíl, var gætt
fyrri þokka og vakti upp minning-
ar. Akureyri heldur fast í hefðir —
alls konar hefðir — ekki hvað sízt
gömlu siðalögmálin, sem virðast svo
víða vera að hverfa með þjóðinni.
Þar á Akureyri ríkir samfélag, gjör-
ólfkt því fyrir sunnan — og víðar.
Einhver var að tala um Little Ox-
ford Theatre í þessu tilviki, en sum-
ir hér áður fyrr voru stundum að
líkja Akureyri við Öxnafurðu (alias
Oxford) sakir þess hve hámenning
stóð þar jafnan í blóma. Leiklist þar
þótti á háu kröfustigi — og leik-
húsið enginn eftirbátur gamla Iðnós
nema síður væri. Sá, er þetta skrif-
ar, minnist þess ekki, að í ungdæmi
hans þar hafi nokkur lágmenning
fengið að þrífast. Fýrrum mennta-
málaráðherra Sverrir Hermannsson
að vestan, sem er hnyttinn í orð-
færi, talar stundum um lágkúruna
í andlegu lífí samtímans. Sjálfur
sækir Sverrir andlega næringu í
íslendingasögumar, þessi klassisku
verk, sem eru elztu skáldsögur í
Evrópu.
Það var ekkert lágt eða lítilmót-
legt á ferðinni þetta umrædda kvöld
í gamla Samkomuhúsinu á Akur-
eyri, þegar verið var að sýna „Hver
er hræddur við Virginiu Woolf? eft-
ir Ameríkanann Edward Albee.
Þetta er stórbrotið verk, skrifað í
þrívfddarstfl eins og góð bók-
menntaverk. Síðan leikritið var
fyrst fært upp 1962 á Broadway
hafa gagnrýnendur keppzt við að
brjóta það til mergjar — en slíkt
gerir það einmitt athyglisvert.
„Hver er hræddur við Virginiu
Woolf?" snertir flestar mannlegar
hliðar. Ennfremur telja það sumir
styrk verksins, hversu leikrænt það
sé. Höfundurinn Albee er iðulega
nefndur í sömu andrá og rithöfund-
ar eins og Beckett, Brecht, O’Neill
og Pinter — jafnvel sem eins konar
arftaki þeirra — og stundum er
tatað um, að verk hans séu nútíma-
stæling á Strindberg. Og gagmýn-
endur eru afar ósammála eins og
fyrri daginn — ekkert nema gott
eitt um það að segja. Var það ekki
líka Oscar Wilde, sem sagði, að
þegar gagnrýnendur væru ósam-
mála — þegar þeim bæri ekki sam-
an — þá fyrst væri listamaðurinn
í sátt við sjálfan sig. En fyrst og
fremst fjallar leikritið um óttann
samanber titilinn.
Og nú víkur sögunni að leiksýn-
ingunni á Akureyri, sem gerist nú
æ umtalsverðari — ekki hvað sízt
eftir það, sem á undan hefur geng-
ið. Mun hafa kveðið ramt að sundur-
þykkju og missætti, sem flölmiðlar
og aðrir aðiljar hafa tönnlazt á og
gert sér mat úr. Hins vegar er
háskalegt, ef íslenzkt leikhúsfólk
fer að hnakkabítast og valda mis-
skilningi. Sumt af þessu fólki virð-
ist ekki gera greinarmun á réttu
eða röngu. Aðalleikandinn Helgi
Skúlason, sem eins og allir dómbær-
ir vita, að er á heimsmælikvarða
sem artisti og eftirsóttur leikandi í
Evrópu, hefur þegar unnið sér inn
fyrir sinni skoðun. Það sýnir listræn
geta hans. Hvers vegna f ósköpun-
um má Helgi ekki gagnrýna hæfni
leikstjóra — maður eins og hann,
sem hefur hvað eftir annað „brillér-
að“ — slegið í gegn? Það er hart,
ef leikstjóraklíku eða öllu heldur
mannesiq'u, sem er þar í forsvari,
lfðst að rangfæra ummæli Helga
og kenna þau við persónuníð og
beita þannig lygum ofan á lygar,
sem er einkennandi fyrir margt
fólk, sem kennir sig við listir og
menningarlíf hér um slóðir. Af því
leggur austantjaldsfnyk eins og
haft er eftir Helga Skúlasyni í fjöl-
miðlum — heiður sé honum fyrir
ummælin — þau hreinsa loftið! Því
miður ber greinilega á austantjalds-
fnyk (sumir líkja honum við hass-
gufu) á ýmsum listasviðum hérlend-
is — maður talar nú ekki um öfund-
ina sem hæfíleikarýrt fólk elur á
og á uppruna sinn að rekja til afla,
sem austantjaldsódaun leggur af.
Allir vita, hvemig í pottinn er búið
austur þar í listrænni tjáningu.
Þau hjón Helga Bachmann og
Helgi Skúlason fóru með verk sín,
Mörtu og Georg, af sannri innlifun
og bæði beittu þau mjúkum leikstfl,
hvort með sínum hætti. Einkum var
Helgi sérstaklega afslappaður, ekki
hvað sízt á sterkum stundum í verk-
inu, þá er mest reyndi á að sýna
blæbrigði. Hann missti aldrei tökin
á hlutverkinu. Það er músík í leik
hans og hann minnir á tónlistar-
mann, sem kann nótumar og er auk
þess gæddur melódískri hrynjandi.
Helga stendur sig líka með glæsi-
leik. Hún undirleikur á köflum, sem
getur bæði verið kostur og galli —
oft nauðsyn — en sækir í sig veðrið
og skilar af sér persónulegum
leikstfl. Og eins og Georg segir á
einum stað: „Marta er alveg einstök
kona, og ef þú værir giftur henni,
þá vissirðu, hvað það þýðir." Marta
er ein af þessum hættulegu mis-
skildu konum, en hún er sjálfri sér
samkvæm — og eins og eitt sinn
var haft eftir Helgu heitinni Valtýs-
dóttur leikkonu, sem fór með hlut-
verk hennar fyrir mörgum árum,
þá em viðbrögð Mörtu eðlileg í ein-
víginu, sem hún heyr allan tímann.
í spjalli, sem undirskráður átti við
Helgu á sínum tíma fyrir dagblaðið
Vísi, þá kvaðst leikkonan hafa skil-
ið Mörtu á þann veg, að hún væri
sjálfri sér samkvæm — og undir
niðri óbrotnari manneskja en hún
liti út fyrir að vera. Frá hennar sjón-
armiði hefði aðdáun Mörtu á föður
hennar — rektomum við háskólann
í nýju Karþagó — mótað hana mik-
ið — hún tilbæði hann — hún væri
dæmigerð pabbastelpa (kannski
gert hana óhæfa til hjónabands —
hver veit).
Helga Bachmann túlkar þennan
karakter með skilningi og hún er
sannfærandi, þegar hún segir: „Það
var þá, sem ég gifti mig inn í há-
skólann." Marta er sterkur persónu-
leiki — og hún er gróf og barma-
full af lífsorku og frek á nautnim-
ar, en erfíð sjálfri sér eins og s|íkt
fólk er í mörgum tilfellum. Öllu
þessu þarf Helga Bachmann að
skila, en hún gerir það lifandi og
með öryggi og án tilgerðar — eink-
um þegar fer að síga á sýninguna
— og nær hún fram eðlilegum við-
brögðum. Liz Taylor fór með þetta
sama hlutverk á sínum tíma — það
hefur átt við vinkonuna!
Þetta er leikrænt leikhúsverk
eins og áður segir, gætt sveiflum —
svo ótrúlegum sveiflum, að það er
lygilegt. Það gerist líka margt í lífí
fólks, sem er að stíga inn í nýja
veröld, sem er mótuð af tilkomu
kjamorkusprengjunnar og breyttr-
Morgunblaðið/RÞB
Átaka-atriði í leiknum: Marta
(Helga Bachmann) og Georg
(Helgi Skúlason).
ar sálfræði í innri og ytri hegðan.
Ekki þarf annað en að líta í kring-
um sig á þessu ástkæra litla ísa
landi vom til þess að fá sýnishom
sem sönnun fyrir sannferðugt inn-
tak leikritsins, „Hver er hræddur
við Virginiu Woolf?" Alls staðar —
hvert sem augum er litið — ríkir
ótti við að horfast í augu við raun-
vemleikann og óttinn við að svipta
blekkingarhulunni frá og þurfa fyrr
eða síðar að horfast í augu við
skrímslið — skrímsli vemleikans og
skrímslið inni í manni sjálfum,
smbr. titilinn Hver er hræddur
o.s.frv.
Hins vegar er því svo farið, að
fólk er að verða samdauna þessum
hroðalegu stökkbreytingum undan-
farin 20-30 ár, en leiksýningin
„Hver er hræddur við Virginiu