Morgunblaðið - 17.05.1989, Blaðsíða 56

56
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 17. MAÍ 1989
Jón Þ. Amason: LíMki og lífshættir CXXVI
Spurningin er: Hvaða heilvita manneskja getur
búizt við endalausum „kjarabótum“ í heimi,
sem nú þegar rambar á heljarþröm vegna
náttúruníðingsskapar?
Allar götur síðan fyrir milljón-
um ára og fram á lfðandi stund,
hefír allt, sem lífsanda dregur í
jarðnesku náttúruríki, ekki sízt í
mannheimum, tekið stórfelldum,
þrotlausum breytingum. Oftast
hægfara, en stundum byltingar-
kenndum. Eins og nú er komið
lffsháttum mannkyns og áhrifum
þeirra á afdrif lífríkisins, skiptir
öllum sköpum að viðurkenna og
horfast í augu við þessi sannindi
— og leitast við að mæta þeim
af viturlegri dirfsku í ljósi feng-
innar reynslu.
Engum ætti að geta dulizt
miklu lengur, að óvarlegt er að
vænta árangurs, ef hálfverk og
dagdraumar verða áfram látnir
marka ákvarðanir og viðbrögð.
AUtof marga í hópum skrafandi
og skrifandi stétta skortir þekk-
ingu á því, sem að vísu er innan
seilingar, en hefír þrátt fyrir það
ekki náð að skjóta rótum í vizku-
skán meðalskólaðra bílaborgara.
Ófyrirgefanleg þrjózka
Líkt er því ástatt fyrir bústnum
flokkum óvitlausra nútímamanna
og þorra kristnifræðinga á 16.
öld, sem voru heiðarlega sann-
færðir um, að þeir réðu yfir þeirri
þekkingu á gangi himintungla,
sem standa myndi óhagganleg um
eilífð.
Nú, eins og þá, umtumast allir
andlegir leiðtogar myglaðra for-
dóma, þegar brotið er upp á, að
þörf krefjist gagngerðrar hugar-
farsbreytingar. Þeir fá ekki varizt
þeim illa grun, að jafnvel smá-
vægilegt umburðarlyndi hljóti að
draga óþægan dilk á eftir sér. Því
má gjaman skeyta hér við, að
hinir löngu liðnu kirkjumenn
þurftu ekki að þola nema tiltölu-
lega meinlausar ákúmr fyrir
tryggð sína við bókstaf fáeinna
Biblíutexta, ef þeir létu leiðast til
að taka gilt, að okkar aldna Jörð
snérist um okkar ennþá eldri Sól,
en ekki öfugt.
Lausleg niðurstaða af þessum
hugleiðingum, sæmilega rökrétt
samt, fínnst mér geta verið á þá
leið, að raunsönn dómgreind,
pólitfsk atorka og — síðast en
ekki sfzt — siðferðisleg réttlætis-
vitund yrðu að verða þau megin-
markmið nú og ævinlega, sem líf
og störf beri að byggjast á. Af
sjálfu leiðir þess vegna, að „upp-
lýsingaþjóðfélagið", reyrt í fjötra
efnahagshyggju, „framfaraöld-
in“, ölvuð af blindri vélatrú, og
„velferðarríkið", reist á óska-
draumum hinna vanmáttugri, láta
ekki bjóða „meðvituðum" þegnum
sínum andspymulaust neina fom-
eskju af slíkum toga spunna.
Nánasta framtíð hlýtur að
skera úr um, hvort heimur glund-
roða og fordóma fær staðizt
áhlaup mðningssveita hinnar
lffsnauðsynlegu gagnbyltingar,
sem tekið er að djarfa fyrir, þó
að enn sé hún varla meira en
hugsun. En hugsun er frumafl —
og hugsun er til alls fyrst. Og nú
þegar fínnast merki þess, að væg-
ur titringur fer um margt for-
dómavirkið, sem skolast hafa
saman fyrir ágang síflæðis hinna
undarlegustu „hugmyndafræða".
Sökum þess að enginn er eða
getur verið óskeikull, verður ávallt
að hafa hugfast, að jafnvel hinum
skarpskyggnustu athugendum
kann að skjátlazt, sér í lagi, ef
þá skyldi henda að slaka á í bar-
áttu gegn vanþekkingu og tóm-
læti. Við því virðist í fljótu bragði
fátt annað að gera í yfírbótaskyni
en að hugga sært hjarta með
þeirri vísan, að enginn getur með
réttu ásakað heimspeking eða
vísindamann þó að aukin þekking
og ný reynsla afsanni kenningu
hans. Ófyrirgefánlegt verður
hins vegar framferði þeirrar
manneskju, sem ekki vill vita,
það sem hún getur auðveldiega
fengið að vita.
En það er nákvæmlega ákær-
an, sem skylt er að bera fram
gegn sofandi samtíð af ekki vægð-
arlausara harðfylgi en gert var
forðum, í lok Miðalda.
Þekkingarótti
Einhver mesti, og tvimælalaust
víðkunnasti líffræðingur samtím-
ans, atferlisvísindamaðurínn og
Nóbelsverðlaunahafinn (1973),
Konrad Lorenz (1903-1989),
komst einhvetju sinni þannig að
orði, að „ verstu aSglöp, sem hægt
er að gera sig sekan um gagn-
vart vfsindalegri rannsókn, eru
íólgin íþví aðláta málsatriði, sem
mál snertir, liggja á milli hluta. “
Yfír slíkt háttalag bjó hann til hið
napra jafnt sem markvissa nýyrði
„Wissensverzicht" (þekkingaraf-
neitun eða þekkingarhöfnun). Og
þekkingarafneitun, þekkingar-
höfnun, eða öllu helzt þekkingar-
ótti, hefír einatt verið eitt hand-
hægasta vamarvopn ailra, sem
vita með sjálfum sér, að þeir hafa
rangt fyrir sér og skortir hrein-
skiini tii að játa villu sína.
„Madame de Montespan var við
hersýningu", reit Liselotte von der
Pfalz við hirð Lúðvíks XIV.
(1638-1715), konungs Frakk-
lands (1643- 1715), um hina nýju
hjásvæfu mágs síns. „Þegar hún
nálgaðist þýzku hermennina, hófu
þeir að hrópa: Konungshóra, kon-
ungshóra. Um kvöldið spurði kon-
ungurinn, hvemig henni hefði
líkað hersýningin. Hún svaraði:
Mjög vel. Mér fínnst bara, að
Þjóðveijamir séu afar bamalegir,
þeir nefna alla hluti réttum nöfn-
um.“
Núna, um 300 áram síðar, er
alls óvíst, hvort iagskona Sólkon-
ungsins ætti auðvelt með að
þekkja Þjóðveijana sína aftur. Vel
getur verið að þeir séu enn afar
bamalegir. En af blöðum þeirra
og tímaritum, svo og fjölda bóka,
má öllum, sem til þekkja, óþægi-
lega ljóst vera, að réttum nöfnum
nefna þeir naumast nokkum
skapaðan hlut — frekar en aðrir.
Morð í París
Ef út af kynni að bregða, á
hlutaðeigandi á hættu að fá bágt
fyrir. Þetta fékk dr. Philipp Jenn-
inger (f. 1932), forseti Sambands-
þingsins í Bonn að reyna á sjálfum
sér í tilefni af ræðu, sem staða
hans bauð að hann héldi hinn 9.
nóvember sl. til minningar um
vinstriverk, er framin vora gegn
ýmsum Gyðingum f nokkram
borgum Þýzkalands nóttina 9./10.
nóvember 1938 í hefndarskyni
fyrir morðið á sendiráðsrita við
þýzka sendiráðið í París, Emst
vom Rath að nafni. Morðinginn
var Herschel Grynszpan, 17 ára
gamall pólskur Gyðingur og flæk-
ingur, sem tæpum 3 mánuðum
áður, hinn 15. ágúst, hafði verið
gerður iandrækur úr Frakklandi,
en síðan freistað gæfunnar í und-
irheimum Parísar þrátt fyrir það.
Ætlun hans hafði verið að myrða
þýzka sendiherrann, Welczeck
greifa. Hann hafði því farið
mannavillt.
Gizkað hefir verið á, að því er
virðist með nokkram rétti, að
morðinginn Grynszpan hafí ekki
aðeins farið mannavillt, heldur
líka sendiráðavillt. Hann hafí ætl-
að sér að myrða pólska sendiher-
rann. Það mun þó hafa verið hrein
ágizkun, en þó samt ekki alveg út
f bláinn. Hún er aðallega sprottin
af þeirri staðreynd, að hinn 5.
október 1938 birti pólska ríkis-
stjómin lög, sem þingið í Varsjá
hafði samþykkt. Lög þessi heimil-
uðu henni að svipta alla pólska
ríkisborgara, sem búsettir vora
erlendis, ríkisborgararétti án þess
að skýringa þyrfti við, og var
þeim einkum beint gegn pólskum
Gyðingum og Þjóðveijum.
Astæða lagasetningarinnar var
sú, að pólsk stjómvöld höfðu
komizt á snoðir um, að Hitler
hefði í hyggja að vísa þeim rösk-
lega 50.000 pólsku Gyðingum,
sem höfðust við í Þýzkalandi, úr
landi til lögmætra heimkynna. Þar
sem pólska ríkisstjómin hafði hins
vegar á snör handtök og svipti
þessa Gyðinga alla ríkisborgara-
rétti, reyndist þessi leið ekki fær.
Pólska landamæralögreglan vam-
aði með vopnavaldi öllum Gyðing-
um, sem freistuðu að leita fyrri
heimkynna, að komast yfír
pólsk/þýzku landamærin. Þá, sem
yfír þau komust, elti hún uppi og
sendi í fangabúðir í Posen.
Þýzk stjómvöld áttu þá ekki
annarra kosta völ en að taka við
þeim aftur og veita skjól sem
„ríkisfangslausum Gyðingum."
Um sama leyti gerðu Pólveijar
landræka þá fáu Gyðinga, sem
höfðust við í Póllandi með þýzkan
ríkisborgararétt.
Á meðal pólsku Gyðinganna,
sem vísa átti frá Þýzkalandi til
Póllands, var skraddarinn Sendel
Grynszpan ásamt eiginkonu og
dætram. Hinn 3. nóvember fékk
Herschel Grynszpan bréf frá einni
systur sinni, þar sem hún rakti
raunir fjölskyldunnar.
Að morgni hins 7. nóvember,
kl. 9:40, hleypir síðan bróðirinn 4
skotum af skammbyssu, sem hann
hafði keypt af skransala fyrir 250
franka, á Emst vom Rath, og
mælti: „Ég er Gyðingur og kom-
inn til að hefna Gyðingaþjóðarínn-
ar.“ Emst vom Rath lézt af sárum
sínum kl. 17:30 hinn 9. nóvember.
í kjölfarið fylgdu kommúnísk
óhæfuverk, sem Heydrich gerði
ítarlega grein fyrir í skýrslu sinni
hinn 11. nóvember; og lagasetn-
ingar, sem margir pólskir Gyðing-
ar hefðu mátt þakka fyrir, ef ver-
ið hefðu í gildi í Póllandi undanfar-
in ár, eins og Gyðingurinn og rit-
höfundurinn Emanuel Ringelblum
(1900-1944), er almennt var tal-
inn á meðal merkustu sagnfræð-
inga í Póllandi fyrir stríð, lýsir í
bók sinni um þessi efni og gefín
var út á þýzku undir heitinu
„Ghetto Warschau" í Stuttgart
árið 1967.
„Af því að ég er Gyðingur"
Reyndar var morðið á Emst
vom Rath ekki fyrsta glæpaverkið
af sömu rótum rannið. Hinn 4.
febrúar 1936, um kl. 19:00,
kvaddi David Frankfurter, 25 ára
gamall Gyðingur, dyra að heimili
Wilhelm Gustloffs, leiðtoga
flokksdeildar þýzkra Ejóðemis-
sósíalista í Sviss með aðsetri í
Devon. Eiginkona Gustloffs kom
til dyra og bauð Frankfurter að
hinkra við í biðstofunni unz Gustl-
off hefði lokið símtali. Er Gustloff
hafði lokið símtali sínu og spurt
komumann erinda, þreif Frank-
furter skammbyssu upp úr vasa
sínum vafningalaust og hleypti
af 5 skotum í höfuð Gustloffs, sem
hneig samstundis niður örendur.
Við yfírheyrslu daginn eftir, játaði
Frankfurter verknaðinn á sig, og
gaf skýringu: „Ég skaut hann af
því að ég er Gyðingur."
Sömu örlög hlutu Josef Riedler
í Argentínu; og á Spáni vora íjóð-
veijamir Gaetje, Dao, Hofmeister,
Hahner og Treiz myrtir með
skelfílegum hætti. Alltaf gáfu
þeir morðingjanna, sem náðust,
sömu skýringu; glæpimir vora
framdir á þýzku þjóðinni í nafni
þjóðar þeirra. Álveg eins og
Grynszpan í París og Frankfurter
í Devon.
Að engu í þessa átt ýjaði dr.
Jenninger í hinni afdrifaríku ræðu
sinni; enda ekki sérlega lýðræðis-
legt að gerast nærgöngull við or-
sakir. Þingforsetinn, nr. 2 í virð-
ingarstiga lýðveldisins, fór hörð-
um orðum um harðýðgi Hitlers
gagnvart Gyðingum almennt og
hefnaheiftina fyrir 50 áram sér-
staklega. Hann flaskaði hins veg-
ar á að fullyrða, að árangur Hitl-
érs á sviði utanríkis-, félags- og
efnahagsmála hefði orðið Gyðing-
um dýrkeyptur. „Enn er ekki
tímabært í Þýzkalandi að ganga
beint að sögulegum staðreynd-
um,“ mælti dr. Jenninger í blaða-
viðtali eftir að hafa sagt af sér.
Það var og.
Óhæfuverkin, sem framan vora
á Gyðingum í Þýzkalandi nóttina
9./10. nóvember 1938, voru yfír-
völdum til vansæmdar, og líktust
engu fremur en að kommúnistum
hefði verið sleppt lausum; enda
flykktust þeir í SA í stóram skör-
um strax eftir valdatöku Hitlers.
Með öllum sínum útbúnaði: kylf-
um, rýtingum og hnúajámum.
Þrátt fyrir allt, hafa vinstri-
verkin þó ekki verið fólskulegri í
augum Gyðinga í Palestínu en
það, að tæpum 10 áram síðar, eða
jafnslq'ótt og færi gafst, tóku þeir
sjálfír að beita þeim í margfalt
ægilegri mæli gegn vamarlausu,
saklausu fólki í þess eigin landi;
landi, er Gyðingar höfðu rænt
það. Og hafa haldið iðju sinni
áfram í rösk 40 ár.
Þar hafa ekki verið að verki'
tiltölulega fáir menn eina dimma
nótt, heldur fjölmennur her og
löregla, búin nýjustu vopnum, án
þess að „mannúðarfólk" léti að-
farimar raska ró sinni.
Palestínumenn eiga engar
skoðanasmiðjur á Vesturlöndum.
KONRAD LORENZ
„Okkur stjórna steinaldarmenn"
Hálfur sannleík-
ur oftast heil lygi
Varnir Nóttin 9.—10. Vinsæl
vellukjamma nóvember 1938 morð
\