Morgunblaðið - 22.12.1989, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ RÖSTUÐAGUR 22' DESEMBBR 1989
Frá liðnu veiðisumri
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Guðmundur Guðjónsson,
Gunnar Bender:
STAN G A VEIÐIN 1989.
119 bls. Frjálst firamtak. 1989.
Laxveiði er leikur. Og laxveiði
er líka stöðumark. Hún er íþrótt
stórhöfðingja. Silungsveiði er hins
vegar íþrótt smáhöfðingja. Þess
vegna mætir hún afgangi, bæði í
umræðu og á prenti. Flestar
veiðibækur fjalla um laxveiði.
Miklir fjármunir eru í kringum
laxveiðina. Upplýst er í þessari bók
að veiðidagurinn hafi kostað allt
að 220 þúsund síðastliðið sumar.
Venjulegur ríkisstarfsmaður væri
fulla þrjá mánuði að vinna fyrir
þvílíkri eins dags skemmtun. Dýrt
gaman það! En svo dýrleg þykir
þessi dægrastytting að margur er
tilbúinn að borga. Stangaveiðin
1989 er bæði árbók og almennt
upplýsingarit. Ennfremur eru þarna
fáeinar veiðisögur, síst má þær
vanta!
Bókin er skrifuð út frá sjónar-
miði stangaveiðimanna og með
hagsmuni þeirra að leiðarljósi. Og
dapur er tónninn að þessu sinni því
veiðin var með dræmasta móti
síðastliðið sumar. Þar við bættust
áhyggjur vegna þess að aðkomu-
fiskar gerðu sig heimakomna í lax-
veiðiárnar, eldisfiskur mest, en
einnig bleiklax svo nefndur sem var
tíður gestur í íslenskum ám fyrir
einum tuttugu þijátíu árum en
hvarf svo af vettvangi þar til • nú.
Höfundar biðja hann aldrei þrífast:
»Vonandi sjást þessi kvikindi ekki
framar í íslenskum laxveiðiám.«
Fiskur, sem syndir um sjóinn, fer
ekki að'neinum lögum. Það telur
»kerfið« sig hins vegar gera. Kyn-
legt er að lesa um afskipti þess af
tiltekinni veiðiá. Þar sem málsmeð-
ferðin er svo dæmigerð skal tekinn
hér upp hluti frásagnarinnar:
»Það var landbúnaðarráðuneytið
sem sendi frá sér pappír með um-
ræddum fyrirskipunum til leigutaka
Norðlingafljóts. Það var gert vegna
beiðni Veiðifélags Borgarfjarðar.
Leigutakarnir þurftu samþykki
veiðifélagsins og fisksjúkdóma-
nefndar til þess að fá undanþágu.
Undanþágubeiðni barst ráðuneyt-
inu afar seint, eða ekki fyrr en á
síðustu stundu er allt var að fara
í hnút. Fisksjúkdómanefndin gaf
samþykki sitt ef vissum skilyrðum
væri framfylgt...«
Verstir eru þeir duttlungar laxins
að hann verður að alast upp í sjó.
Og af dvöl hans þar hafa veiðimenn
vaxandi áhyggjur. Því þarer einnig
hægt að veiða hann. Hér eru þau
mál reifuð á ýmsa vegu. Því veiði-
menn vilja sjá einhvern lax í ánum
og helst að veiða sinn fisk þó þeir
veiði kannski ekki upp í Ieyfin sín.
Texti þeirra, Guðmundar og
Gunnars, er líflega skrifaður,
reyndar hressilegur. Þá eru í þess-
ari árbók veiðimanna fjölmargar
myndir, bæði í lit og svarthvítu.
Þær minna á hve íslensk straum-
vötn eru í raun og veru dýrleg
paradís. Augnayndi og sálubót í
myrkvi skammdegisins!
Muimmenntir og
bókmenning
Bókmenntir
Sigurjón Björnsson
íslensk þjóðmenning VI.
Munnmenntir og bókmenning.
Ritstjóri Frosti F. Jóhannsson.
Bókaútgáfan Þjóðsaga. Reykja-
vík 1989. XV + 508 blaðsíður.
Þetta er þriðja bindið sem út
kemur í hinni miklu og stórmerku
ritröð um íslenska þjóðmenningu
sem eldhuginn Hafsteinn Guð-
mundsson hefur hleypt af stokkum
og ber hita og þunga af.
I hittifyrra kom L bindi sem
nefndist Uppruni og umhverfi og
var að mestu leyti eins konar inn-
gangur að ritverkinu. í fyrr'a kom
út V. bindi og bar það undirtitilinn
Trúarhættir. Nú á þriðja ári útgáf-
unnar bætist við VI. bindið um
Munnmenntir og bókmenningu. Er
það stærsta bókin af þeim sem út
eru komnavþó að litlu muni.
Samkvæmt formála I. bindis mun
upphaflega hafa verið gert ráð fyr-
ir að bindin yrðu alls níu og að í
VI. bindi yrði fjallað um kvæða-
og sagnaskemmtun. Nú virðist hins
vegar ljóst orðið að bindin verða
ekki færri en tíu alls enda eru fleiri
efnisþættir teknir í VI. bindið en
upphaflega var fyrirhugað.
Þeir sem ritað hafa um fyrri bind-
in tvö hafa lokið á þau miklu lofs-
orði og talið útgáfu þessa menning-
arsögulegan viðburð eins og hann
tvímælalaust er. Ekki fellur sá dóm-
ur úr gildi við útkomu þessa bindis
heldur styrkist fremur. Veldur því
margt eins og brátt verður að vikið.
Þessari miklu bók er skipt í
nokkra aðal elfnisþætti: Tungan,
Bókagerð, Læsi, Munnmenntir,
Bókmenntir, Sögur, Veraldlegur
kveðskapur, Gátu'r. Þar fer á eftir
ítarlegur úrdráttur á ensku, Heim-
ildaskrá (prentaðra og óprentaðra
heimilda), Atriðaorðaskrá og
Nafnaskrá. Sumir efnisþættir eru
einungis ein ritgerð, aðrir greinast
í fleiri.
Eins og á þessu yfirliti efnisþátta
sést er skipan efnis mjög rökrétt.
Tungan er vitaskuld frumforsenda
munn- og bókmennta. Bókmenntir
hvíla á bókagerð og læsi. Síðan
koma bókmenntirnar sjálfar, sem
hér greinast með eðlilegum hætti í
þrennt.
Rigerðirnar sem eru 16 talsins
eru allar samdar með hliðstæðum
hætti og er augljóst að höfundar
hafa fengið skýr fyrirmæli um nið-
urröðun efnis. Á undan hverri rit-
gerð fer stuttur úrdráttur eða efnis-
kynning og allar enda þær á stutt-
um niðurlagskafla. Millifyrirsagnir
eru margar. Áhersla er lögð á af-
mörkun, skilgreiningu og einkenni
efnissviðs, uppruna, aldur, vettvang
og hlutverk, svo að það helsta sé
tekið sem sameiginlegt er. Á hinum
breiðu spássíum er mikill fjöldi
skýringardæma, t.a.m. úr kveð-
skap, auk fjölda skemmtilegra
mynda, t.a.m. af fornum handritum.
Allt þetta bendir til einstaklega
markvissrar og góðrar ritstjórnar.
Þykist ég sjá að höfundar hafi orð-
ið að hlíta ströngum aga ritstjór-
ans. Það hefur bersýnilega skilað
sér í frábærlega vel skipulagðri bók.
Höfundar ritgerða eru ellefu: Dr.
Bjarni Einarsson, Davíð Erlingsson
dósent, Einar G. Pétursson cand.
mag., Gísli Sigurðsson m. phil., dr.
Jón Hnefill Aðalsteinsson dósent,
Loftur Guttormsson dósent, dr.
Ólafur Halldórsson, Stefán Karls-
son mag. art., Steingrímur Jónsson
cand. mag., dr. Vésteinn Ólason
prófessor og Ögmundur Helgason
cand. mag. Nokkrir höfundar eiga
hér fleiri en eina ritgerð.
Hvorki finnst mér ástæða til né
viðeigandi að gera hér úttekt á ein-
stökum ritgerðum enda fer því
fjarri að ég sé til þess fær. Nægir
að nefna að allar eru þær vel skrif-
aðar, sumar raunar með miklum
ágætum. Þær einkennast af skýr-
leika, tillitssemi við almennan les-
anda og því að vera efnismiklar og
lausar við óþarfa málskrúð.
Þessi bók er einhver sú mesta
náma sem ég hef komist í. Hér
maður leiddur í sannleika um þróun
tungumálsins, gerð handrita og
prentaðra bóka, lestrar- og skriftar-
kunnáttu íslendinga fyrr á tíð. Og
þegar að bókmennthnum kemur
Frosti F. Jóhannsson
fáum við að vita um hvernig þær
greinast í tegundir, hver eru sér-
kenni hverrar fyrir sig (t.a.m. brag-
arhættir), hvernig þær hafa þróast
og hvaða hlutverki þær hafa gegnt
á liðnum tímum. Fyrir utan það að
vera einkar ánægjulegur lestur fyr-
ir mikinn fjölda manna hlýtur þessi
bók (og auðvitað ritröðin öll) að
vera sérstakur happafengur fyrir
framhaldsskólanemendur. Hér fá
þeir efni sett fram á skýran og
skilmerkilegan hátt, sem lengi hef-
ur vanhagað um eða verið óað-
gengilegt.
Aðstandendum þessa rits, útgef-
anda, ritstjóra og höfundum má svo
sannarlega óska til hamingju með
mikið afrek. Verði framhaldið ekki
lakara munu Islendingar brátt eign-
ast mikið ritverk sem lengi mun
standa.
Eldur í húsi
við Elliðavatn
Slökkviliðið í Reykjavík var
kallað út um klukkan 22.30 á
miðvikudag, vegna elds í íbúðar-
húsi við Elliðavatn.
Töluverðar skemmdir urðu á hús-
inu, sem er úr timbri. Eldsupptökin
voru við bakhlið hússins en ekki er
vitað hver ástæðan var fyrir íkvekj-
unni. Enginn var í húsinu þegar
eldurinn kom upp.
Burt - en hvert?
Bókmenntir
Ingi Bogi Bogason
Guðmundur Björgvinsson:
BURT, BURT! Lífsmark 1989.
Eijusemi, áræði og afköst mættu
kallast kennimörk listamannsins
Guðmundar Björgvinssonar.
Skv. umsögn á bókarkápu hefur
hann stundað ritstörf í 12 ár og
út hafa komið eftir hann 7 ritverk,
þar af 3 á þessu ári! Auk ritstarfa
er Guðmundur virkur myndlistar-
maður, myndir hans verma veggi
sýningarsala borgarinnar með jöfnu
millibili. Það er því umhugsunarefni
hvernig listamanni tekst að veita
listsköpun sinni í tvo ólíka farvegi.
Slíkt ér samt ekkert einsdæmi,
kannski allra síst í þessu litla sam-
félagi okkar þar sem sérhæfingunni
hefur enn ekki tekist að gera menn-
ina smáa.
í blaðaviðtali einu hefur Guð-
mundur sagst hvorki geta né vilja
gera upp á milli ritlistar og mynd-
listar, hann leggur jafna áherslu á
hvort tveggja enda vegi hvort birt-
ingarformið hitt upp. Þeir sem hafa
fjallað um list hans hafa á hinn
bóginn yfirleitt talað um myndlist-
armann, sem skrifar, frekar en um
rithöfund, sem málar. Þessi afstaða
má raunar teljast einkennileg, ekki
endilega vegna þess hvernig Guð-
mundur skilgreinir sig heldur miklu
frekar vegna hins að ritstörf hans
eru ekkert stundarfyrirbrigði. Síst
af öllu er hægt að ætia að rithöfund-
urinn í honum sé að keppa við
myndlistarmanninn — eða hvað?
Skyldi ekki vera hér á kreiki ein
af mörgum vanabundnum bábiljum
í listumfjöllun sem byrgja augunum
sýn?
Með þessu seinasta verki sínu
tekur Guðmundur áhættu eins og
svo oft áður. Spurningin er hvort
vogunin vinnur eða tapar í þessu
tilviki. Lítum nánar á.
Aðalpersóna sögunnar er gamall
kunningi úr öðrum verkum höfund-
ar, rithöfundurinn Halldór Guð-
brandsson. Sagan hefst á því að
hann gengur um gólf í auðri íbúð,
nýskilinn og hvítir veggirnir berg-
mála spurninguna: Hvenær var það
sem tók að halla undan fæti? Hall-
dór rifjar upp liðinn tíma, þegar
allt lék í lyndi, bækurnar seldust
örar en heitar lummur og samband
hans og Álfrúnar var traustara en
tröllatak. En svo tók einhvern tíma
að hrikta í og aðrar konur komust
í spilið, fjandinn var laus. Inn í
uppgjör Halldórs ryðst miskunnar-
laus nútíðin í líki lögtaksmanna og
rukkara. Ekkert annað raunhæfara
fyrir Halldór en að flýja land —
burt, burt — þangað sem grasið er
grænna og ávextir tíndir af trjám.
Sagan fylgir honum til Spánar þar
sem hann hittir alls konar sérkenni-
legt fólk. Hann tekur að skrifa af
kappi, lendir í ástarævintýrum og
söguþráðurinn spinnur sig í ein-
kennilegustu áttir.
Það liggur nærri að kalla þetta
verk ástarsögu með sáifræðilegu
og existentíalísku ívafi — en ein-
ungis að hluta. Sagan er í þremur
hlutum en skiptist raunar í tvennt
listrænt séð: I fyrsta hluta liggur
öll þungavigtin, í honum er kjarni
bókarinnar falinn. í öðrum hluta
dregur úr söguhraða og mark-
sækni. Þriðji hluti er alltof löng
smásaga sem er töluvert úr takti
við hina tvo.
Einn stærsti veikleiki þessarar
sögu er tilviljunarkennd bygging.
Sagan hvarflar frá einu sviði til
annars, nýjar aðstæður taka við af
öðrum, persónur koma og fara —
án þess að sundurvirknin á yfir-
borðinu vinni saman undir niðri og
dragi smátt og smátt fram ákveðna
lausn.
Persónurnar eru býsna fjölskrúð-
ugar. Þegar best lætur eru þær
dregnar knöppum en trúverðuguni
dráttum, t.d. eiginkonan Álfrún Qg
vinkonan Hulda. Á tindi persónu-
safnsins trónir Halldór sem er eigin-
lega eina verulega vel unna persón-
an. Og áberandi er að dregnar eru
fram ómarkvissar persónur með
ójóst hlutverk. Þær standa eins og
utangátta í sögunni, annaðhvort
hefði höfundur mátt vinna þær bet-
ur eða sleppa þeim. Dæmi um þetta
eru vinirnir Gunnar og Árni sem
virðast hafa haft mótandi áhrif á
Halldór. Þeir flögra inn í söguna á
einni síðu og eru svo roknir burtu
aftur á þeirri næstu án þess að
samskipti þeirra og Halldórs séu
sviðsett. Margt um þá sagt en fátt
sýnt. Með þessu móti er meginvið-
fangsefni sögunnar, persónulegum
vanda Halldórs, drepið á dreif.
Hliðstæður galli birtist í ofhlöðn-
um lýsingum. Þegar Halldór verður
ástfanginn af Katarínu hinni
spænsku er frásögnin af ástarbrím-
anum tuðkennd og endurtekninga-
söm. Tilfinningin verður ekki sýni-
Guðmundur Björgvinsson
legri þótt úr henni sé gert langt
mál. Þessi ágalli kemur fram jafnt
í beinni ræðu persóna sem yfirlits-
þáttum. Þótt samræður Jose og
Halldórs um Katarínu hefðu verið -
skornar niður við trog hefði fátt
skort. Sömuleiðis vilja ferða- og
náttúrulýsingar missa marks jafn-
vel þótt þær þjóni táknrænum til-
gangi. T.d. þegar Halldór býður
örlögunum birginn og klifrar upp
illkleifan hamar eru lýsingar ekki
bara stórbrotnar heldur líka lang-
dregnar. Upp kemst hann og í heila-
hveli lesandans vokir spurningin:
Hvernig fer hann svo að því að
rata aftur niður? Sagan stingur af
frá öllum vanda, svarar því einfald-
lega svo: „Á einhvern óskiljanlegan
hátt tókst Halldóri að skríða niður
af syllunni framhjá dauðanum og
hann héit heimleiðis."
Þrátt fyrir alla annmarka, sem
hafa verið taldir hér upp, er óhjá-
kvæmilegt ánnað en að viðurkenna
að þessi saga er betur lesin en óles-
in — sem því miður er ekki svo sjálf-
gefið þegar bókamarkaðurinn er
skyggndur. Þessu ræður einkum
tvennt: Meginviðfangsefni og mál-
far.
Guðmundur tekst á hendur það
verkefni að skrifa ástarsögu sem á
að gerast á þessum kaldranalegu,
eigingjörnu og ástlausu tímum. Við-
fangsefnið er verðugt og þegar allt
kemur til alls er umfjöllunin for-
vitnileg og lesandinn einhverju
ríkari eftir en áður.
Málfar er alla jafna tilbrigðaríkt,
þótt ekki sé það hnitað, og kallar
oftast fram samsvarandi kenndii'
hjá lesandanum og ætla má að vaki
fyrir höfundinum. Guðmundur hef-
ur tileinkað sér sinn eigin stíl sem
að ýmsu leyti fer aðrar slóðir en
gengur og gerist. T.a.m. ber tölu-
vert á viðlíkingum í textanum.
Viðlíkingar hafa ekki verið áberandi
í skáldskap undanfarin ár, ,sum
skáld hafa meira að segja beinlínis
úthrópað þær. Annað áberandi og
áhrifaríkt stílbragð felst í samteng-
inum listsviða. Ymsar kenndir verða
áhrifameiri við það að t.d. ákveðin
tónlist heyrist í bakgrunni eða
tengsl við frægt myndlistarverk eru
dregin fram. Með slíkum vísunum
verður sagan fjölsviðsverk: tónbók,
myndbók.
Guðmundur sýnir með þessu
verki að hann er vaxandi rithöfund-
ur, líklega hefur vogunin unnið.
Vonandi verða eljusemi og áræði
áfram kennimörk hans sem rithöf-
undar — afköstin mega vel minnka
ef aðrir mikilvægari þættir vaxa í
staðinn.