Morgunblaðið - 25.02.1992, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 25. FEBRÚAR 1992
Kísiliðjan, Mývetn-
ingar og silungurinn
eftir Dagbjart
Sigurðsson
Enn einu sinni er verið að deila
um framtíð Kísiliðjunnar við Mý-
vatn. Tilefnið núna er það, að iðnað-
arráðherra ætlar að framlengja
vinnsluleyfið fyrir marslok nk. Það
er margt sem ég ekki skil í því sem
sagt er í þessu sambandi. Það er
líka ýmislegt sem ég þykist hafa
séð og tekið eftir í 75 ár á vatns-
bakkanum.
Eins lengi og elstu menn muna,
og auðvitað miklu lengur, hafa ver-
ið sveiflur í lífríki Mývatns. Stund-
um er allt í blóma nokkur ár í röð
og virðist vera mjög gott jafnvægi
á lífi í vatninu. En þegar minnst
varir verður breyting á þessu, án
þess að íbúamir við vatnið geti
gert sér grein fyrir því hvað hefir
gerst. Þá koma auðvitað fram ýms-
ar getgátur, sem allt til þessa hafa
reynst haldlitlar. Líffræðingar og
alls konar vísindamenn hafa stund-
að hér rannsóknir árum og áratug-
um saman, en ekki komist að neinni
niðurstöðu. Síðust var sérfræðinga-
rannsóknarnefnd sem skilaði
skýrslu í sumar. Skýrslan sú var
svo óákveðin, svo loðin, að menn
gátu túlkað hana á ýmsa lund, hver
eftir sínum geðþótta.
Sérfræðinganefndin og
setflutningar
Innfæddir Mývetningar vilja að
eftirkomendurnir eigi þess kost að
kynnast Mývatni sem líkast því sem
það hefur verið sl. áratugi. Hinn
mikli gróður sem er í vatninu veld-
ur því að vatnið grynnkar mjög
ört, svo að eftir fáar aldir, kannski
styttri tíma, verður það ekki til sem
stöðuvatn, aðeins lækjarsprænur
frá uppsprettunum að Laxárósum.
Með því að dæla botnleðjunni upp
lengist sá tími, sem Mývatn verður
til. Það tel ég hiklaust jákvæð áhrif
frá Kísiliðjunni. Sumir telja að
sveiflurnar í lífríkinu séu stærri nú
en áður var. Það finnst mér eðli-
legt, þar sem vatnið er orðið mun
grynnra en áður og botngróðurinn,
„marinn“, mun meiri og stórvaxn-
ari og myndar því árlega þykkra
lag, sem rotnar og fellur á botninn
og myndar botnleðju.
Það er rétt að sveiflan í lífríki
Mývatns var niður á við á árunum
fyrir 1990.
Sumir sem um þessi mál fjalla
telja að breyting til hins verra hafí
orðið um 1970. Ég get ekki fallist
á það að neitt hafi gerst sérstaklega
er snerti sveiflurnar í lífríkinu og
veiðinni. Sveiflurnar fara vaxandi
eftir því sem vatnið verður grynnra
og gróðurinn meiri. Hitasveiflur í
veðráttunni eru miklu sneggri og
hafa meiri áhrif, sérstaklega eftir
Kröflueldana, en þá munu heitar
uppsprettur hafa færst suður með
austurströndinni um nokkur hundr-
uð metra.
Sérfræðinganefndin varð þó ekki
vör við neitt sem benti til þess að
Kísiliðjunni væri þar um að kenna.
Það eina sem talað var um í skýrsl-
unni var það, að setflutningar hefðu
breyst. Ég átta mig nú ekki almenn-
ilega á því, hvernig hægt er að
rökstyðja þessa miklu setflutninga-
kenningu um Teigasund. Mér finnst
það ótrúlegt að það fari mörg tonn
eða tugir tonna af botnleðju í gegn
um Teigasund á hveijum sólar-
hring, alltaf þegar vatnið er autt.
Fyrir alllöngu var ég vel kunnugur
á þessum slóðum og varð aldrei var
við neitt sem benti til þess að botn-
inn væri að ryðjast aftur og fram
um Teigasund. Skammt sunnan við
sundjð er Gígjarpollur, einn dýpsti
blettur í Mývatni. Ég hef ekki heyrt
að þar grynnki neitt meira en ann-
ars staðar.
Botndýralífið í Ytriflóa er smátt
og smátt að færast í eðlilegt horf
sambærilegt við það sem er í Syðri-
flóa. Nú veiðist meiri og betri sil-
ungur á dælda svæðinu í Ytriflóa,
heldur en áður þekktist og kafendur
virðast ekki í neinum vandræðum
þar. Talið er í skýrslunni, að meðal-
dýpi í Ytraflóa sé um 2,70 m. Eftir
því seip ég best veit er dýpi í megin-
hluta Syðriflóa heldur meira en
þetta, sérstaklega þar sem kafendur
halda sig mest á meðan þær eru í
sárum og yngri. Dýpið getur því
ekki haft áhrif á fæðuöflun kaf-
anda, enda ekki sjáanlegt að þær
forðist dýpkuðu svæðin.
Búseta fólks í Mývatnssveit
Tilkoma Kísiliðjunnar hafði mikl-
ar breytingar í för með sér hér í
Mývatnssveit. Fólki fjölgaði, bú-
skapur dróst saman eða lagðist nið-
ur á sumum býlum. Því verður ekki
breytt aftur í fyrra horf, enda hefur
mér skilist að búskapur sé af hinu
illa vegna náttúruverndarsjónar-
miða og landgræðslu. Það er alveg
út í hött af Náttúruverndarráði að
heimta að Kísiliðjan verði lögð nið-
ur, ekki bara frá mannlegu sjónar-
miði að flæma fólk burtu, heldur
verður líka að gá að því hvað þeir
tækju sér fyrir hendur sem kysu
að vera kyrrir.
Og sérfræðinganefndin góða get-
ur ekki bent á neitt sem Kísiliðjan
skaðar, nema ef vera skyldu þessir
undarlegu setflutningar sem ekki
hefur verið með neinum rökum bent
á að ættu sér stað milli Ytri- og
Syðriflóa.
Það er alveg furðulegt að nokkr-
ir menn geti svo kæruleysislega og
með litlum rökum lagt það til að
líf fjölda fólks, já heils sveitarfé-
lags, skuli lagt í rúst.
Enn eitt gerir það fráleitt að
kenna Kísiliðjunni um sveiflur í líf-
ríkinu. Það eru engar sveiflur í
vinnslu hjá Kísiliðjunni. Ef hún
hefði slæm áhrif á lífið í vatninu,
þá ætti það að vera jafnt og fremur
vaxandi frá ári til árs.
Starfsemi mannanna hlýtur allt-
af að hafa einhver áhrif á náttúr-
una. Hér hefur starfsemi Kísiliðj-
unnar þegar orðið til góðs og forðað
því í bili a.m.k. að Ytriflói yrði að
sefmýri.
ER JÖRÐIN FLÖT
EÐA HNÖTTÓTT?
eftir Gest Ölafsson
Að læra af sögunni
Á þriðju öld var uppi stjömufræð-
ingur sem hét Ptolemus. Hann setti
fram þá kenningu að sólin snerist
kringum jörðina. Þessi kenning var
viðtekin á þeim tíma vegna þess
að hún dugði til að skýra ákveðin
fyrirbæri. Allt fram á 16. öld studd-
ust vísindamenn við þessa kenn-
ingu.
Meira en þúsund árum eftir að
Ptolemus setti fram sína kenningu
buðu þeir Kópemikus og Galíleó
upp á nýja heimsmynd. Þeir héldu
því fram að jörðin snerist í kringum
sólina. Ekki urðu allir jafn ánægðir
með þessa kenningu og um árabil
barðist Rannsóknarrétturinn gegn
þessari villu þótt vísindamenn sæu
að hún dugði mun betur til að skýra
fyrirbrigði sem áður voru á huldu.
Kenningar eða hugmyndafræði
eru mikilvægar. Þær hafa áhrif á
þá heimsmynd sem við höfum og
hvernig við bregðumst við margs-
konar málum. Þegar ný kenning
kemur fram, sem virkar betur en
sú sem fyrir er, hefur hún tilhneig-
ingu til þess að ýta fyrri „sannind-
um“ til hliðar. Þetta gerist oft með
byltingu eins og nú á sér stað víða
í heiminum eða með átakaminni
þróun. Þannig lögðust vistabönd af
þegar ný hugmyndafræði kom til
sögunnar og nýir atvinnumöguleik-
ar opnuðust og sama má segja um
„byggðastefnu“ undanfarinna ára-
tuga sem ekki virkaði eins og hún
átti að gera.
Nýir tímar
Nú hafa menn víða um heim
verið að sannreyna nýja kenningu
sem er sú að ríkisforsjá virkar ekki
nema að takmörkuðu leyti. Opin-
berir starfsmenn á skrifstofum í
Reykjavík geta samkvæmt þessari
kenningu ekki búið til velmegun
fyrir þjóðina nema að takmörkuðu
leyti frekar en starfsbræður þeirra
austur í Sovét sem var. Þetta geta
hins vegar einstaklingar og fyrir-
tæki ef þau fá til þess nauðsynlegt
svigrúm. Sérstaklega á þetta við
ef opinberir aðilar skilja þessa kenn-
ingu og leggja þessum aðilum lið.
Þótt þessi kenning sé ekki ný
hefur samt engin ríkisstjórn hér á
landi skilið hana betur en sú sem
nú situr. Aldrei fyrr hafa jafn marg-
ar dyr staðið Islendingum opnar til
samstarfs, samvinnu og viðskipta
um allan heim. í öllum áttum gefur
að líta ónotaða möguleika ef við
getum létt af okkur því oki sem við
höfum leitt yfir okkur með opin-
berri forsjárhyggju. Þessi ríkis-
stjórn hefur gert sér grein fyrir því
að við erum að tengjast hagkerfum
aðliggjandi þjóða í æ ríkara mæli
og að við verðum að binda okkar
bagga sömu hnútum og þær. Hún
hefur líka lagt á herslu á að auka
valfrelsi fólks, dreifa ákvarðana-
töku og að láta menn taka ábyrgð
á eigin ákvörðunum. Þessi ríkis-
stjóm hefur líka gert sér grein fyr-
ir því að það eru takmörk fyrir því
hvað við höfum efni á að hafa
marga opinbera starfsmenn í vinnu
og það sem meira er — hún hefur
lagt í það óvinsæla verk að gera
eitthvað í málinu.
Þetta gerist auðvitað ekki barátt-
ulaust frekar en hjá þeim Kópernik-
usi og Galíleó því alltaf eru það
einhveijir sem hafa hagsmuni af
óbreyttu ástandi. Þó ættu þeir sem
vilja sjá að geta séð það að sá gróð-
ur sem hefur vaxið hér á landi á
Rosmhvalsnesi í skjóli einokunar
og með ríkisvernd er sömu tegund-
ar og sá sem óx í garðinum hjá
honum Markosi heitnum á Filipps-
eyjum. Þetta er ekki sú aðstaða og
möguleikar sem íslendingar og ís-
lensk fyrirtæki þarfnast.
Þeir opinberu starfsmenn sem við
höfum og margir hveijir vinna störf
sín af kostgæfni, verða að gera sér
grein fyrir og skilja það sem er að
gerast í heiminum í kringum okk-
ur. Þótt margir núverandi íslenskir
embættismenn séu komnir í beinan
karllegg frá embættismönnum
Danakonungs hér á landi og þótt
sá andi svífi víða ennþá yfir vötn-
um, verðum við að reyna að gera
okkur grein fyrir því að þessi tími
er liðinn. Við erum að taka nýjar
hugmyndir og ný kynslóð hefur
gert sér grein fyrir því að frelsi
virkar en ríkisforsjá ekki.
Hvað er til ráða?
Hér er alls ekki verið að tala
fyrir frelsi hins ríka og volduga til
þess að níðast á þeim sem er minni
máttar, heldur frelsi einstaklinga
og fyrirtækja til orða og athafna
án þess að gengið sé á rétt annarra
og án óþarfa forsjár og takmarkana
opinberrar óskhyggju hvort heldur
um er að ræða byggðastefnu, loð-
dýrarækt, Iaxeldi eða álver, og gera
fólki og fyrirtækjum kleift að setja
sér raunhæf og framkvæmanleg
markmið.
Eftir að álið brást hefur talsvert
verið rætt um að rétt væri að reyna
að Iaða til okkar fyrirtæki erlendis
frá, en þetta er einmitt það sem
flestar aðrar þjóðir eru líka að reyna
að gera. í þessu sambandi er rétt
að skoða þau gylliboð sem fyrir-
tækjum standa til boða í þessum
ríkjum. í Frakklandi t.d., þar sem
göngin milli Englands og Frakk-
lands taka land, stendur fyrirtækj-
um nú til boða 10 ára skattfrelsi;
8% byggingarstyrkur; 16% styrkur
til vélakaupa; 18% þátttaka í launa-
kostnaði í 5 ár; ókeypis sérkennsla
fyrir starfsmenn og lán til 10 ára
með 3% vöxtum. Hér á landi mega
HÓTEL HOLT í HÁDEGINU
Þríréttaður hádegisverður alla daga.
Verð kr. 1.195.-
RÉIAIS&
CHATEAUX.
Bergstaðastræti 37, sími 91-25700
Dagbjartur Sigurðsson
„Á sumri komanda
bendir margl til þess
að veiðin glæðist í Mý-
vatni og að niðursveifl-
an í lífríkinu sé gengin
yfir að þessu sinni. En
ennþá grynnkar vatnið
sunnan Teigasunds.
Hvað er hægt að gera
því til bjargar sem
fyrst? Eg sé engan ann-
an möguleika en Kísil-
iðjuna.“
Silungurinn
I hvert sinn núorðið sem aftur-
kippur kemur í lífríkið og veiðina
Gestur Ólafsson
„Þótt þessi kenning sé
ekki ný hefur samt eng-
in ríkisstjórn hér á
landi skilið hana betur
en sú sem nú situr.“
fyrirtæki kallast góð ef þau geta
samið um einhvern frest á gatna-
gerðargjaldi. Hvernig í ósköpunum
eigum við að geta keppt við fyrir-
tæki sem njóta svona hlunninda?
Við getum samt mikið lært af
öðrum þjóðum í þessum efnum.
Virk utanríkisþjónusta Þýskalands
er t.d. ein aðal ástæðan lyrir vel-
gengni meðalstórra (Mittelstand)
þýskra fyrirtækja erlendis eftir
seinni heimsstyijöld. Það er ekki
einungis Bush Bandaríkjaforseti
sem reynir að liðka fyrir viðskiptum
Bandaríkjamanna víða um heim
heldur halda flestöll ríki Bandaríkj-
anna líka úti sérstökum „sendiráð-
um“ til þess að laða til sín fyrir-
tæki. Þetta er sá raunveruleiki sem
við þurfum að keppa við og þetta
þurfa opinberir starfsmenn að
skilja. Hér eins og annars staðar
þarf að ryðja nýjum hugmyndum
braut.
Það sem okkur stendúr hugsan-
lega nær er til dæmis „tómstunda-
iðnaður" eða framboð á aðstöðu til
alls þess sem fólk vill gera í frí-
stundum sínum. Þetta er sú atvinn-