Morgunblaðið - 14.04.1994, Blaðsíða 10

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 14. APRIL 1994
LISTABORG
Richard Mortensen: Venezia, olía á striga 1952
Henry Heerup: Sjálfsmynd 1948
eftir Braga
Asgeirsson
Það má slá því föstu, að mark-
verðasti viðburður á myndiistar-
sviði í Kaupmannahöfn, er mig bar
að garði seinni hluta febrúar, hafi
verið hin viðamikla yfirlitssýning
á verkum málarans Richards
Mortensens á Ríkislistasafninu,
Statens Museum for Kunst. Auk
þess var önnur sýning á verkum
hans í Glyptotekinu „Det sene i
livet“ sem markaði svanasöng
listamannsins, þ.e. síðustu verk
hans, máluð 1992-93. Mín kyn-
slóð myndlistarmanna á að þekkja
mætavel til þessa nafnkennda
brautryðjanda óhlutlæga mál-
verksins á Norðurlöndum, en hann
telst um árabil hafa verið einn
frábærasti fulltrúi hinnar kláru og
hreinu flataskipunar á myndfleti
í heiminum. Allar helstu uppslátt-
arbækur sem ijalla um myndlist,
er gefnar hafa verið út síðustu
áratugi og ég hef aðgang að, geta
hans meira og minna, og flestar
með litmyndum, sem segir nokk-
uð. Mortensen var, sem einn at-
hyglisverðasti fulltrúi Parísarskól-
ans á sjötta áratugnum, hluti af
myndlistarlegu uppeldi margra ís-
lenzkra málara, og áhrifa hans
gætir ótvírætt í verkum okkar
þekktustu myndlistarmanna, er
lögðu fyrir sig hrein byggingar-
fræðileg lögmál á myndfleti, og á
vissan hátt jafnvel skúlptúr, sem
á fagmáli nefnist „konkret ab-
straktion". í sambandi við andlát
Mortensens 6. janúar sl. ár, skrif-
aði ég grein um list hans og ætla
ekki að fara í neinar endurtekning-
ar hér, en geta þessara tveggja
sýninga lítillega.
Miklar breytingar hafa átt sér
stað um rekstur Rjkislistasafnsins
á síðustu árum, og á fyrstu hæð
og í kjallaraþró eru yfirleitt í gangi
viðamiklar yfirlitssýningar og hafa
þær trúlega aukið til muna aðsókn
að safninu. Þannig var húsið troð-
fullt er mig bar að garði á sýningu
á kúbíska tímabilinu á list Picasso
og Braque (1907-1914) í septem-
ber sl., sem hafði opnað daginn
áður. Kynntist ég þá fyrst prýði-
legri skipulagningu stórsýninga í
nýju formi á staðnum. Engu minni
var aðsóknin á sýningu Mortens-
ens er ég og félagi minn skoðuðum
hana laugardaginn 19. febrúar,
og hún hafði þá verið opin í ná-
kvæmlega vikutíma. Og sýningin
var enn betur skipulögð en hin,
ásamt því að sýningarskráin var
mun stærri, ítarlegri og veglegri.
Það má orða það svo, að nú þekki
ég Mortensen niður í báða skó,
því að ég hef séð svo margar sýn-
ingar á verkum hans og m.a. sýn-
ingu í svonefndri koparstungu-
deild safnsins 1984. Hún íjallaði
um þróun frá súrrealisma til ab-
straksjónar ásamt þeim hluta er
sneri að athafnasemi á leikhús-
vettvangi, sem var ásamt fleiru
t.d. auglýsingateikningu, að ein-
hverju leyti lifibrauð listamannsins
á tímabili, eða þar tii hann treysti
sig í sessi sem málari. Svo viil til,
að er ég hef að semja þennan pist-
il er síðasti dagur sýningarinnar á
Ríkislistasafninu, hafí hún ekki
verið framlengd, sem er eins trú-
Iegt. En sýningunn) Iýkur þó ekki,
því að hún fer til Arósa, og hvað
hina sýninguna snertir, sem lauk
13. marz, var hún sett upp í sam-
vinnu við listasöfnin í Esbjerg og
Herning, og fer þangað í sumar
og haust.
Sýningin í Ríkislistasafninu
markaði á sannverðugan og mjög
skilvirkan hátt þróun málarans frá
upphafi og fram á síðustu ár, og
sú á Glyptotekinu var mikilvæg
viðbót, en hefur meira með mann-
Iega þáttinn að gera. Skiljanlega
var lögð áhersla á lykil- og tíma-
mótaverk á Ríkislistasafninu, en
minna var um það sem skaraði
sýninguna í koparstungudeildinni
fyrrum.
Mortensen var, eins og flestir
jarðtengdustu abstrakt málarar
aldarinnar, hámenntaður í sínu
fagi, þótt hrein akademísk skólun
hans varaði ekki nema í eitt ár
eftir undirbúningsnám í hinum
merka skóla Bizzie Höyer við list-
iðnaðarskólann í Breiðugötu, en á
þeim árum treystu sumir síður á
menntun listaskólanna og bættu
hana t.d. upp með tímarita- og
bókalestri, jafnframt því að sækja
fyrirlestra listasögufræðinga,
myndlistarmanna og safnstjóra,
og hvað Mortensen áhrærir, einnig
í menningar trúarbragðasögu og
listheimspeki við háskólann.
Elstu myndirnar á sýningunni
sýndu ágæta handverkslega færni
og dijúga þekkingu í meðferð lita,
en þessir eiginleikar fylgdu honum
allt lífið ásamt merkilega mikilli
tilfinningu fyrir einfaldri og hár-
nákvæmri uppbyggingu mynd-
forma, sem einungis næst við
mikla og stöðuga þjálfun. Form-
rannsóknir Mortensens og yfir-
gripsmikil þekking á lögmálum
myndflatarins höfðu vafalítið
dijúg áhrif á félaga hans, mynd-
höggvarann Robert Jacobsen, árin
sem þeir unnu hlið við hlið í Sures-
nes í nágrenni Parísarborgar, og
þau áhrif skiluðu sér m.a. til ís-
lands.
Listamaðurinn var uppnuminn
af taoisma og zen búddisma og
ágerðist það með árunum, svo að
síðast var hann jafnvel farinn að
árita myndir sínar Mortenzen(I).
Sennilega vildi hann með því gefa
formum sínum inntak á sama hátt
og austurlenzk myndform tjá ávalt
andlegt innihald og lífsspeki. Síð-
ustu myndir hans sýna einnig til-
hneigingu og afturhvarf til hins
hlutlæga, í sumum þeirra sér í fíg-
úruform, eða að maður eins og
skynjar útlínur hins hlutvakta á
ýmsum stigum. Eftir fótbrot í maí
1988 hrakaði heilsu Mortensens,
en hann hafði þá einangrað sig
uppi í sveit með eiginkonu sinni.
Hann þjáðist af blóðleysi og mál-
aði ekkert á striga í tvö ár eða
1990-92, en greip svo aftur til
pentskúfsins og málaði samfleytt
þar til hann lauk við síðasta mál-
verk sitt mánudaginn 4. janúar
1993. Hafði það næsta í sjónmáli
og hugðist mála það fimmtudag-
inn 7 janúar, að því hann tjáði
konu sinni.
Andlát málara ber stundum að
á fagran og táknrænan hátt, og
þannig var það með Richard Mort-
ensen, sem daginn áður en hann
málaði fyrirhugaða mynd, fékk
hægt andlát í stól á vinnustofu
sinni, þeim ódáinsvelli sem honum
hugnaðist best, og vísast án þess
að merkja annað en ylinn af mjúkri
hendi konu sinnar í lófa sér.
í sýningarsöium hins gamal-
gróna Iisthúss „Den Frie“ við Öst-
erport, stóð yfir sýning Desemb-
risterne, og í ár voru í forgrunni
verk tveggja meðlima er létust á
síðastliðnu ári, þeirra Henry Heer-
up (30. maí) og Gert Nielsen (9.
desember). Hinn fjölhæfa Heerup
kannast margir Islendingar við,
en hann var aðallega þekktur fyr-
ir myndir úr aflóga hlutum er
hann sankaði að sér og þá gjarnan
í ruslhaugum. Einnig hjó hann
furðumyndir í stein, málaði og
teiknaði og var í einu og öllu per-
sónugervingur alþýðleikans og
hins bernska. Margur telur hann
einn af snjöllustu listamönnum
Danmerkur á síðari tímum, en
þeir eru einnig til sem hafna full-
komlega list hans. Má jafnvel álíta
að Heerup hafi þróað það sem
nefnist Arte Povera og Moyens
Pauvres, löngu áður en þau hugtök
urðu alþjóðleg. En myndhöggvar-
ann Gert Nielsen munu færri
þekkja, en hann var öðru fremur
listamaður hins hreint formræna
í efniviðnum milli handanna og
dijúgur sem slíkur. Sýningin í
heild var vel upp sett og sýningar-
skráin, sem og öll framkvæmdin,
lærdómsrík fyrir okkur íslendinga.
Hið þekkta listhús Asbæk hjón-
anna er nú flutt á Breiðugötu 20,
og þangað ætti áhugafólk um
myndlist að leggja leið sína, því
þar er jafnan eitthvað marktækt
á veggjunum. En mönnum má
ekki yfirsjást kjallarinn, sem er til
hliðar við skrifstofuna, en þar niðri
eru til sýnis verk þeirra sem list-
húsið heldur helst fram. Frammúr-
skarandi hlýleg veitingabúð er svo
á staðnum prýdd miklu úrvali ljós-
mynda af listavettvangi fyrr og
nú. Á listiðnaðarsafninu á Breiðu-
götu 68 er til sunnudagsins 10.
apríl, sýning á öllum veggspjöldum
sem Toulouse Lautrec gerði á ferli
sínum, en þau skipa veglegan sess
í listasögunni. Sýningin er stór-
fróðleg heim að sækja, en það
merkilegasta er þó að listiðnaðar-
safnið á öll spjöldin í frumgei'ð
sinni. Á þessu sviði sem öðrum
voru Danir fljótir að taka við sér
í myndlistinni og elstu innkaupin
voru gerð af nýstofnuðu safninu
þegar á síðasta áratug fyrri aldar,
á meðan listamaðurinn var enn í
fullu fjöri!
Þetta gekk þannig fyrir sig, að
málarinn Johan Rohde hitti Toulo-
use Lautrec í París og skrifaði
heim, að hann væri góður. Lista-
sögufræðingurinn Emil Hannover
og safnstjórinn Pietro Krohn hófu
að kaupa veggspjöld hans, og er
listamaðurinn dó árið 1903 höfðu
menn þegar fest sér 21 af þeim
31 veggspjöldum sem listamaður-
inn fullgerði á ferli sínum. Árið
1937 bættust svo nokkrar myndir
í safnið og keypti þær arkitektinn,
prófessor Gunnar Riilmann Pet-
ersen, er hann dvaldi í París, og
menn náðu fullu húsi 1961, er
þeir keyptu nokkur eintök af list-
höndlaranum Erling Haghfelt,
sem var lengi með listhús beint á
móti safninu, og svo á uppboðum
hjá Arne Bruun Rasmussen. Okk-
ur er óhætt að taka ofan fyrir
framtakssemi frænda vorra og við
þetta má bæta, að Danir hafa
verið í beinu sambandi við helstu
núlistastrauma frá París alla öld-
ina eins og listasöfn þeirra eru til
vitnis um. Þeir hafa þannig haldið
vöku sinni hvað listir, listiðnað,
hönnun og hugverk áhrærir, sem
skilar þeim hundruðum miljarða í
þjóðarbúið ár hvert.
Enginn skyldi vanrækja, að
sækja heim húsnæði gömlu dokk-
unnar (Gammel Dok) á þeim slóð-
um sem Gullfoss lagðist að á árum
áður. Þar á bækistöðvum arkitekta
Peter Hansen: Vor, ung stúlka
með barnavagn í Engigerði sirka
1910, olía á striga (hluti)
eru jafnan í gangi merkar sýning-
ar á húsagerðarlist og mikið af
bókum til sölu er tengjast hinum
ýmsu þáttum hennar, m.a. fann
ég þar gersemi, sem nefndist „Lit-
irnir í Róm“ sem spannar efni sem
myndlistarmenn geta einnig dreg-
ið umtalsverðan lærdóm af. Þar
stóð yfir sýning á verkum Nicolas
Grimshaw og félaga, með áherslu
á breska skálann á heimssýning-
unni í Sevilla 1992, nýrri álmu á
Heathrow flugstöðinni og endur-
byggingu Waterloo brautarstöðv-
arinnar. Var framkvæmdin í engu
áhrifaminni en stórbrotin skúlpt-
úrsýning núlistamanna dagsins.
Áð Danir hafi átt málara, sem
þegjandi og hljóðlaust unnu sitt
verk og máluðu hveija eina mynd
af fágætri samviskusemi vissi
maður gjörla. Á yngri árum þóttu
mér þessir málarar sumir hveijir
yfirþyrmandi leiðinlegir, en það
álit mitt hefur breyst og það
nokkru áður en þeir voru endur-
reistir og komust jafnvel í tízku
hjá unga fólkinu eins og fötin af
afa og ömmu. Eitt af því sem ein-
kennir myndlistarsögu seinni tíma
er að stöðugt er verið að endur-
reisa málara eða uppgötva ein-
hveija sem fáir eða engir höfðu
tekið eftir áður, og oftar en ekki
kemur í ljós að þeir áttu erindi í
dagsljósið. Einn af þeim sem ég
vissi af á námsárunum í Kaup-
mannahöfn, en var lítið uppnum-
inn af, var Peter Hansen (1868-
Henri de Toulouse Lautrec:
„Drottning gleðinnar" (Reine de
joye) veggspjald, steinþrykk
1928), sem telst þannig af kynslóð
E. Munchs og var ákaflega sér-
danskur, og það þoldi maður síður
i „den tid“. Slíkir unnu kannski í
þröngu myndefni í afmörkuðu
umhverfi og þannig sótti Peter
Hansen myndefni sitt aðallega í
umhverfi Engjagerði (Enghave).
Kunstforeningen við Gammel
Strand, var vettvangur yfirlitssýn-
ingar á verkum málarans og
dvaldist mér þar dijúga stund, því
að sum málverkanna voru yndis-
lega vel máluð og af sjaldgæfri
einlægni. Það er jafnvel Iífsnautn
að því nú á tímum, að standa
frammi fyrir málverkum, sem al-
gjörlega eru laus við alla nýjunga-
girni, og þar sem einungis er ver-
ið að rækta miðilinn á sem sann-
verðugastan hátt. Um leið bregða
dúkarnir upp eins og storknaðri
augnabliksmynd fortíðar, sem ekki
verður endurvakin, því að hér er
um þróunarferli, bakgrunn og
handverk að ræða sem heyrir til
löngu liðnum tíma. Maður eins og
skynjar andrúmið í kringum
myndirnar og stendur sig að þvi
að vera gripinn fortíðarþrá.
Einn er sá staður í Kaupmanna-
höfn, sem engin listasýning, jafn-
vel ekki allar til samans komast í
hálfkvisti við, og það er Þjóðminja-
safnið. Eftir endurbygginguna er
það svo fjölþætt og stórt í sniðum,
að það er margra daga verk að
skoða það til nokkurrar hlítar. Ég
var á leiðinni þangað allan tímann
og þegar til kom eyddi ég þar
heilum sunnudegi, og hyggst ef
forsjónin leyfir eyða fleiri heilum
dögum þar í framtíðinni. Hafði átt
þar góða dagstund í september sl.
og þá hlaupið yfir allt safnið og
fór nú sýnu rólegar að hlutunum
og gleymdi mér gjörsamlega. Upp-
götvaði þá allt í einu að ég var
ég kominn í tímaþröng og átti þó
eftir að skoða hina miklu sérsýn-
ingu vetrarins „Det klinger i muld“
(Ymur í mold), sem var í gagn-
stæðri álmu hússins. Tók ég til
fótanna og er þangað kom varð
ég að hafa mig allan við ætti mér
að takast að ná að skoða alla hina
óviðjafnanlegu sýningu fyrir lok-
un. Um var að ræða samsafn forn-
minja frá sl. 25 árum, en á því
tímabili telst jafn mikið hafa verið
grafið upp úr jörðu í Danmörku
og alla öldina. Stafar það af ýmsu
jarðraski t.d. í sambandi við jarð-
gas, og óvæntir og merkir fundir