Morgunblaðið - 14.04.1994, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 14. APRÍL 1994
AÐ GERA ÞAÐ
SEM VTD KUNNUM
eftir Jón Erlendsson
í kjölfar óðagotsnýsköpunar und-
anfarins áratugs hafa margir velt
vöngum um það hvað fór úrskeiðis,
hvers vegna að ein gáfaðasta og
menntaðasta þjóð norðan Alpafjalla
trylltist um stundarsakir frá ráði og
rænu og tókst að að brenna upp
tugmilljarða verðmæti á örskömm-
um tíma í gagnslitlum göslaragangi.
Margir hafa stigið á stokk og
útlistað fyrir landslýð af hveiju fór
sem fór. Og ekki nóg með það. Sem
vera ber þá eru fjölmargir menn sem
hafa vinnu af því að hafa vit fvrir
öðrum farnir að birta uppskriftir sín-
ar að betri árangri.
Ein þessara „uppskrifta“ er sú „að
við eigum að gera það eitt sem við
kunnum". Með þessu er gjarnan átt
við að íslendingar eigi að halda sig
við fisk og lítið annað. Fátt virðist
augljósara við fyrstu sýn en þessi
einfalda speki. Sá sem gerir það sem
hann ekki kann gerir mistök. Hann
tapar í stað þess að græða. Og gagn-
stætt þessu þá farnast þeim að lík-
indum vel sem kann sitt verk.
Gallinn við þessa formúlu er því
miður jafnaugljós og „spekin" sem
í henni felst. Sá sem gcrir það eitt
sem hann kann iærir aldrei neitt
nýtt. Og sá sem Iærir aldrei neitt
nýtt haslar sér ekki völl á nýjum
sviðum. Þegar hefðbundin starfsemi
dregst saman veslast sá maður upp
í verkefnaskorti sem lifir eftir þess-
um boðskap.
Það sama giidir um fyrirtæki og
þjóðfélög. Þaulsetur við „það sem
menn kunna“ á hveijum tíma eru
uppskrift að eymd og volæði.
Hugsum okkur að fyrrgreind
speki hefði náð tökum á hugsun og
athöfunum fólks í hinum tækni-
vædda heimi um síðastliðin aldamót.
Lítum á nokkur dæmi um hugsanleg
áhrif hennar. Hefði til að mynda
japanska fyrirtækið Sony lifað eftir
henni frá upphafi þá væri Ólafur
Jóhann ekki voldugur miðlabarón í
Bandaríkjunum. Þess í stað þá væri
hann í besta falli lágt launaður sölu-
maður á hrísgijónasuðupottum, en
framleiðsla á slíkum búsáhöldum var
það eina sem Sony eða forveri þess
„kunni“ í upphafi. Á sama hátt þá
væri Friðrik Jónsson í Silfurtúni,
sem framleiðir heimsins merkileg-
ustu eggjabakkavélar, ekki að selja
vélar sínar eins og heitar lummur
um allan heim fyrir 300-400 milljón-
ir á þessu ári. Hann væri í örvænt-
ingu að reyna að koma út sífækk-
andi fermetrum af þakpappa á dvín-
andi markað hafandi meðtekið og
spekina og komið henni í praxís.
Stýrði í stuttu máli sökkvandi skipi
eins og fjöldi innlendra fyrirtækja-
stjórnenda gerir í dag.
Og enn til viðbótar: Hefði rafvirk-
inn Guðmundur Sigurðsson og kona
hans, sem stofnuðu Vogaídýfur, lært
umrætt boðorð og hlýtt því þá væri
hann ekki með átta menn í vinnu
við það að framleiða og selja vin-
sæla matvöru.
Spurningin er: Voru þessir menn
með öllum mjalia? Af hverju héldu
þeir sig ekki við það eitt sem þeir
kunnu?
Upptalning á hliðstæðum dæmum
yrði nánast endalaust verkefni.
Framfarir byggjast því ekki á fylgi-
spekt fjöldans við farveg hvers tíma
eða hálfsoðin og vanþróuð boðorð
eða siagorð manna sem búa í mis-
jafnlega einangruðum fílabeinsturn-
um. Þess í stað byggja þær á fólki
sem berst kraftmikilli baráttu vopn-
að eigin hugviti, seiglu og nægju-
semi. Fólki sem afsannar vanhugsuð
boðorð skoðanaleiðtoganna í viður-
eign sinni við dagleg viðfangsefni.
Veit að auki tæpast af hugmynda-
legum tískusveiflum fílabeinshall-
anna. Fólki sem er næmt fyrir um-
hverfi sínu og lærir af opnum huga
og án afláts af beinni og ómengaðri
reynslu af tilverunni eins og hún er
raun og veru. Ekki með því einu að
upplifa hana óbeint gegnum annað
fólk, orð þess og brigðular túlkanir.
Fólki sem haslar sér völl við erfið
skilyrði og skapar algerlega nýja
markaði.
Iðulega er það einmitt þetta fólk,
sem kemur í upphafi oftlega bláeygt
og þekkingarsnautt til baráttunnar,
sem nær bestum árangri.
Af hveiju? Svarið er einfalt. Menn
úr þessum hópi eru lausir við fyrir-
framgefnar hugmyndir um það
„hvað er hægt“ og hvað ekki, hvað
er „rétt“ og hvað er „rangt“, hvað
er „viðeigandi" og hvað ekki.
Þeir komast því hjá því að lifa
eftir úreltum kennisetningum eða
fallvöltum hugmyndalegum tísku-
sveiflum. Losna þannig við óþarfa
baliest sem búið er að troða í alla
þá sem hafa formleg próf eða eru
ofurseldir einhverri tiltekinni hug-
myndalegri hefð. Ballest sem kemur
oft á afgerandi hátt í veg fyrir nýjar
og árangursríkar hugmyndir með
því að byrgja alla útsýn til nýrra
átta. Þeir gera oft mikil mistök sak-
ir þekkingarskorts. Geta hins vegar
náð yfirburðaárangri ef þeir, læra
hratt af reynslunni og komast hjá
afdrifaríkum mistökum.
Þegar Sony lagði drögin að fyrsta
risaárangri sínu, þ.e. framleiðslu á
smágerðum vasaútvörpum, þá var
ekkert í sögu þess sem gerði það
sérstaklega fært um slík verkefni
utan það að fyrirtækið hafði staðið
í framleiðslu á einföldum rafmagns-
tækjum. Smárinn sem gerði kleift
að gera útvarpstækin svona lítil var
ekki japönsk heldur bandarísk upp-
finning. Af hvetju var fyrirtækið að
þessu rugli í stað þess að gera betur
það sem það kunni og framleiða
bara fleiri og betri hrísgijónapotta?
Og hvað var þakpappafyrirtækið
Silfurtún að vilja upp á dekk með
Jón Eriendsson.
„Það sama gildir um
fyrirtæki og þjóðfélög.
Þaulsetur við „það sem
menn kunna“ á hverj-
um tíma eru uppskrift
að eymd og volæði.“
því að ætla að gerast sérhæfður
vélaframleiðandi á heimsmæli-
kvarða? Þegar þar að auki var ekki
unnt að selja eina einustu vél á inn-
anlandsmarkaði! Og hvað var raf-
virkinn Guðmundur Sigurðsson og
kona hans að vilja með því að fara
að hræra saman ídýfur? Hvers vegna
herti hann sig bara ekki við raflagn-
irnar?
„Boðorðið" um að menn eigi að
gera það eitt sem þeir kunna er því
í besta falii háskalegur hálfsannleik-
ur. Hagi menn sér eftir orðanna
hljóðan þá er það hvorki meira eða
minna en pottþétt uppskrift að ævar-
andi stöðnun.
Sem betur fer sjá margir í gegnum
hálfsannleika hins knappyrta boð-
orðs. Þetta gera þó ekki allir. Og í
hópi þeirra sem vilja lifa einföldu
iífi eftir fábreyttum slagorðum í
boðorðahempu er ávailt fjöldi valda-
manna. Ráði slíkir menn yfir að-
gangi annarra manna að fé eða að-
stöðu þá er voðinn vís því slíkt fólk
leggur án afláts dauðar hendur á
lífvænlegar hugmyndir.
En hver er kjarni málsins?
Kjarni málsins er sá að árangurs-
rík nýsköpun byggir á hóflegum og
smáum skrefum. Á því að læra hið
nýja og hasla sér völl án afláts með
ótalmörgum og smátækum tilraun-
um. Á því að forðast stórkarlaleg
tilhlaup meðan þekking og reynsla
er skammt á veg komin. Á því síðan
að herða sífellt gönguna í takt við
aukna þekkingu allt þar til óhætt
er að taka á rás þegar staðgóð þekk-
ing og reynsla er fengin. Forðast
um leið gagnrýnislausa' og hugsana-
snauða fylgispekt fjöldans við „boð-
orð“ og „speki“ hvers tíma. Oft reyn-
ist sú speki sem mest hefur fylgið
gloppótt og skaðleg. Stundum al-
röng. Um þetta vitna fjölmörg dæmi
úr hugmyndasögu hins vestræna
heims.
Svona „einfalt" er að vinna að
nýsköpun þrátt fyrir alla þá óhjá-
kvæmilegu erfiðleika sem henni
fylgja. Og það eru þessar „einföldu"
leikreglur sem menn hafa verið að
þverbijóta hér á landi á undanförn-
um áratugum.
Við eigum ekki, hvað sem öllum
erfiðleikum líður, að líta á neinar
hindranir sem óyfirstíganlegar. Ráð-
ast til alögu við þær í smáum stíl
til að kynnast þeim. Hopa ef ekkert
gengur. Sækja hins vegar fram
hægt og bítandi ef svo er ekki.
Málið er nefnilega það að óyfirstíg-
anleikinn er stundum hvergi nema
í hugum manna. Hann situr þar sem
úreltar hugmyndir, hefðir eða siðir.
Þegar á hólminn er komið og menn
takast á við metnaðarfull markmið
í stað þess að velkjast tvístígandi í
endalausum og misjafnlega ófijóum
vangaveltum um hið nýja og
óþekkta, þá kemur oft fyrst í ljós
að einu hindranirnar 'voru hindur-
vitnin og einu hlekkirnir hlekkir
hugarfarsins.
Höfundur er forstöðumaður
Upplýsingaþjónustu Háskólans.
Átak til atviminsköpuiiar
eftir Kristján E.
Guðmundsson
Óþolandi ástand er nú að skapast
í atvinnumálum þessarar þjóðar er
nær 8% vinnufærs fólks eru komin
á atvinnuleysisskrá. Við höfum nú í
meir en 50 ár búið við það að atvinnu-
leysi hefur nánast verið óþekkt fyrir-
bæri. Nú virðist allt benda til að at-
vinnuleysi í verulegum mæli sé að
verða varanlegt ástand hér á landi.
Slíkt er illt að sætta sig við og
ástæðuiaust. Þetta er fámenn þjóð
sem sameiginlega getur unnið bug á
þessu böli. Við eigum mikla mögu-
leika til að skapa fleiri atvinnutæki-
færi hér á landi ef skynsamlega er
á málum haldið. Nú síðast hafa þess-
ir möguleikar aukist til muna með
samningum okkar um hið Evrópska
efnahagssvæði. Nú þarf að láta
hendur standa fram úr eirnum og
nýta þessi tækifæri. Við Islendingar
erum matvælaframleiðsluþjóð og
stærstur hluti útflutningstekna okk-
ar kemur frá sölu sjávarafurða. Stór-
an hluta af vanda okkar í dag má
rekja til þess að við höfum orðið að
draga verulega úr sókninni í helstu
fiskistofna okkar, jafnhliða sam-
drætti í landbúnaði. Víða hafa frysti-
hús orðið að segja upp starfsfólki
vegna skorts á hráefni. Þetta ástand
er ekkert nýtt fyrirbæri. Aðrar þjóð-
ir, þar sem verulegur samdráttur
hefur orðið í fískveiðum, hafa þurft
að glíma við sams konar vandamál
og lærdómsríkt er fyrir okkur að líta
til þess hvernig þær hafa brugðist
við vandanum. Þegar skoðaðir eru
möguleikar til atvinnusköpunar hér
á landi er eðiilegast og fljótvirkast
að Tiýta'þá fjárfestrngu-í*fisk vinnski-
húsum sem fyrir er í landinu og þá
þekkingu og reynslu sem fiskvinnslu-
fólk hér á landi ræður yfir. í því til-
felli er um tvo valkosti að ræða: 1.
Að útvega hráefni annars staðar frá,
þ.e. fiytja inn óunninn físk til frek-
ari vinnslu hér á landi, og 2. að auka
verðmæti þess físks sem við veiðum.
Innflutningur óunnins fisks
Nú þegar hefur verið flutt inn tölu-
vert af þorski frá rússneskum togur-
um. Þar sem það hefur verið gert
hefur það skapað mikla vinnu þar
sem hægt hefur verið að vinna þann
fisk þegar lítið íslenskt hráefni hefur
verið til staðar. Þennan innflutning
þarf að auka til muna og tryggja
að öll frystihús eigi þess kost að
kaupa slíkt hráefni til uppfyilingar í
vinnsluna hjá sér. Auk þess mætti
flytja hingað ódýrari físktegundir t.d.
Alaskaufsa sem síðan yrði pakkaður
og unnin í neytendapakkningar hér
á landi til dreifingar á Evrópumark-
aði. Það var einmitt með þessu hætti
sem t.d. Danir leystu svipaðan vanda
hjá sér er mikil samdráttur þeirra
eigin veiða átti sér stað. Þeir keyptu
í stórum stíl óunninn og hálfunninn
fisk frá íslandi, Færeyjum og Nor-
egi, unnu í fiskvinnsluhúsum sínum
og seldu sem fullunna vöru á Evrópu-
markað.
Aukning vinnsluvirðis fisksins
Sú þróun hefur alls staðar orðið í
hinum iðnvædda heimi að matvælum
er í vaxandi mæli pakkað í neytenda-
pakkningar því sem næst tilbúnum
til matreiðslu og oft tilbúnum til
neyslu. Þetta á sérstaklega við um
fisk þar sem rannsóknir hafa bent
til að fólki á t.d. meginlandi Evrópu
finnst -óþægtleg-lykt- við •vinnski-og'-
matreiðslu á físki, þó því þyki hann
góður til neyslu. í kring um þessa
tilreiðslu og pökkun hefur myndast
mikill matvælaiðnaður í hinum iðn-
væddu löndum. Ástæðu þessarar
þróunar má fyrst og fremst rekja til
breytinga á ij'ölskyldunni sem neyslu-
einingu, meiri útivinnu kvenna og
þróunar á matreiðslutækjum s.s. til-
komu örbylgjuofna. Ennfremur vax-
andi hlutfall eidri borgara af þjóð-
inni. Það er í þessari þróun sem
vaxtabroddur matvælaiðnaðarins
liggur og hún mun halda áfram um
ófyrirsjánlega faramtíð.
Til að vernda þennan iðnað hefur
t.d. Evrópubandalagið myndað um
hann tollmúr sem ekki fékkst burt
nema að verulega litlu leyti með
samningum okkar við EB 1973, svo-
kallaðri bókun 6. Við höfum því að
sumu leyti verið að mata EB á hrá-
efni til þessa iðnaðar.
Með inngöngu okkar í EES er
þessi tollmúr burtu svo nú er lag til
að breyta þessu og hefja af alvöru
fullvinnslu físks í neytendaumbúðir
hér á landi. Hér er til staðar mikil
fjárfestingi í fullkomnum frystibún-
aði og vinnsluhúsum. Mjög litla auk-
afjárfestingu þarf til tii að gera þessi
frystihús að fiskréttaverksmiðjum.
Við höfum allar forsendur ti! að sér-
hæfa okkur í framieiðslu fiskrétta
og verða stórir á því sviði.
Markaðssetning
Eitt megin vandamálið við að
byggja upp slíkan fullvinnsluiðnað
er að komast inn á markað erlendis
með fullunna vöru. Slíkt tekur tíma
og fjármagn. í stærri samfélögum
njóta fyrirtæki, sem eru að byggja
sig upp, öflugs heimamarkaðar með-
an-verið-or-að. þróa -vöru~og-i)únað
Kristján É. Guðmundsson
„Gera verður átak til
að byggja upp full-
vinnsluiðnað á Islandi.“
og tryggja fyrirtækinu Ijárhagslegan
grundvöll, áður en farið er út í út-
flutning. Islensk fyriitæki njóta ekki
slíks heimamarkaðar við að byggja
sig upp. Bæði er markaðurinn mjög
lítill og neysla íslendinga á fiski ákaf-
lega hefðbundin. Til þess að nauðsyn-
legar fjárfestingar eigi möguleika á
að borga sig þurfa þessi fyrirtæki
því að reyna strax fyrir sér á erlend-
um mörkuðum. Markaðsátak erlend-
is hefur því oft orðið litlum íslenskum
fyrirtækjum um megn og litla aðstoð
að fá frá stjórnvöldum eða sjóðum á
íslandi.
Átak í vöruþróun og
markaðssókn
Nú er ástandið með þeim hætti
að gera verður átak til að byggja
upp fullvinnsluiðnað á íslandi. Við
höfum áður getað sigrast á erfíðleik-
um og byggt upp nýjar vinnsluað-
ferðir t.d. með uppbyggingu frysti-
iðnaðarins er Bretar höfðu sett lönd-
unarbann á ferskan físk frá íslandi.
Það mætti hugsa sér slíkt átak með
tvennu móti: 1. Styrkja lítil íslensk
fyrirtæki til skipulegrar markaðsleit-
ar eriendis og vöruþróun í tengslum
við slíka markaðsleit. í því sambandi
þyrfti að vera til staðar aðstoð við
nauðsynlegar ijárfestingar til að
koma framleiðslu af stað. 2. Aðstoð
við skipulega leit að erlendum dreif-
ingaraðilum sem vildu vera með við
uppbyggingu fiskréttaverksmiðja
(„Joint Venture“) og sem myndu þá
annast dreifingu á vörunni erlendis.
Eins mætti í því sambandi athuga
með að fá bandarísk matvælafyrir-
tæki til að ljárfesta í slíkum iðnaði
hér á landi, framleiða sína vöru og
nota til þess íslenskan fisk og kom-
ast með þeim hætti tolifijálst inn á
EE_S markaðinn.
Óendanlegir möguleikar liggja í
slíkri fullvinnslu úr fiskafurðum okk-
ar, allt frá einfaldri pökkun á flökum
í neytendapakkningar til vinnslu
fiskrétta fyrir örbylgjuofna og
vinnslu gæludýrafóðurs úr fiskbein-
um og bræðslufiski. íslensk stjórn-
völd þurfa nú að veita verulegu fjár-
magni til átaks í þessum efnum. Oft
var þörf en nú er nauðsyn. Atvinnu-
ástandið eins og það er verður ekki
þolað.
Höfundur er félags- og
ntarkaðsfrteðingur.