Morgunblaðið - 17.06.1994, Blaðsíða 14

MORGUNBLAÐIÐ
t&r
, , ^ Ljósmynd/Jón Sen
RIKISSTJORNIN á Lögbergi við lýðveldisstofnunina, fv.: Björn Þórðarson, Vilhjálmur Þór, Einar Arnórsson og Björn Ólafsson. í ræðu-
stóli er Gísli Sveinsson, forseti Alþingis.
„Hann mun
hafa borið
traust til mín“
14 FÖSTUDAGUR 17. JÚNÍ 1994
Á sínum tíma skrifaði
Matthías Johannessen
samtöl við þrjá af fímm
ráðherrum utanþings-
stjórnar dr. Björns
Þórðarsonar, þá Björn
Ólafsson, Vilhjálm
Þór og dr. Björn sjálf-
an, og birtust þessi
samtöl öll í Morgunblað-
inu. Síðar voru þau birt
í Samtölunum M, III og
IV, en hér á eftir fara
þeir kaflar samtalanna
sem fjalla um lýðveldis-
stjórnina og þátttöku
ráðherranna í henni.
Samtal við dr. Björn Þórðarson
En nú held ég sé rétt að
segja yður frá öðru. Ég
var valinn sáttasemjari
ríkisins 1926 og hætti
frá þeirri stundu flokkslegum af-
skiptum af pólitík. Ég gegndi þessu
starfi í 16 ár, eða þangað til ég
varð forsætisráðherra í árslok
1942.“
„Já, forsætisráðherra. Segið
mér eitt, dr. Björn, af hveiju hald-
ið þér, að þér hafið verið beðinn
um að veita utanþingsstjórninni
forstöðu?“
„Ja, ég skal segja yður, við vor-
um miklir mátar frá upphafi vega
Sveinn Bjömsson og ég og hann
mun hafa borið traust til mín. 1941
hafði Hermann Jónasson sagt af
sér, en tók afsögn sína aftur og
var þá bið á því, að stjórnarbreyt-
ing yrði. En þegar á þessu ári
hafði Sveinn Björnsson minnzt á
það við mig, að ég tæki að mér
utanþingsstjórn. Hermann Jónas-
son sat áfram fram á vor næsta
ár. Þá tók Ólafur Thors við stjórn-
artaumunum fram á haustið. Á
þessu tímabili urðu tvennar kosn-
ingar vegna kjördæmabreytingar-
innar, vísitalan hækkaði allveru-
lega um sumarið og haustið og að
því kom að stjórnin varð að segja
af sér án þess að hægt væri að
mynda þingræðisstjórn. Þá sneri
Sveinn Björnsson sér aftur til mín.
Ég tók málaleitan hans víðs fjarri
í fyrstu, en eftir nokkurt þóf og
margra daga viðræður kvaðst ég
mundu gefa kost á mér til starf-
ans. Sveinn Bjömsson hafði ráð-
gert, að ráðherrarnir yrðu þrír,
Vilhjálmur Þór, Björn Ólafsson og
ég. Ég sá, að með því við værum
aðeins þrír, yrði ég alltaf í minni-
hluta ef á reyndi, því ég þekkti
þessa menn ekki að öðru en íhalds-
semi. Ég sting því upp á því að
fá fjórða manninn í stjórnina og
það er að lokum samþykkt á fundi
á Bessastöðum. Þá var ákveðið að
Einar Arnórsson tæki sæti í stjórn-
inni. En ég átti eftir að tala við
Einar um það mál. Þegar við kom-
um til Reykjavíkur um kvöldið, fór
ég strax á fund Einars og lýsti
fyrir honum málavöxtum. Hann
segist þurfa að tala við konu sína
um þetta og kveðst mundu fallast
á málaleitan mína með hennar
samþykki. Þegar þeir vita þetta
Björn og Vilhjálmur, segjast þeir
vilja fá fimmta manninn í stjórnina
og ráða honum sjálfir. Þetta sam-
þykki ég á stundinni. En þeim tókst
ekki að ná í fimmta manninn fyrr
en nokkrum dögum seinna og það
var húslæknir minn, Jóhann Sæ-
mundsson," sagði dr. Björn og
brosti. „Svo héldum við fund með
Haraldi Guðmundssyni, sem var
forseti Sameinaðs þings, og var
þá gengið frá stjómarmyndun.“
„Og hvernig gekk svo samstarf-
ið innan stjórnarinnar?"
„Ég þarf ekki að lýsa því, hver
maður Éinar Arnórsson var. Björn
Ólafsson var greindur og gáfaður
maður, Vilhjálmur Þór sá mesti
skörungur, sem ég hefi þekkt, og
féllst alltaf á rétt rök. Jóhann
Sæmundsson var að góðu kunnur
öllum mönnum, en fór úr stjórn-
inni eftir fjóra mánuði.“
Að lokum sagði Bjöm Þórðar-
son:
„Eftir lýðveldisstofnunina þótti
rétt, að forseti íslands færi til
Bandaríkjanna í þakklætisskyni
fyrir stuðning við ísland bæði í
stríðinu og við lýðveldisstofnunina.
Þegar hann kom heim aftur, hófst
þref og þóf um stjórnina, því marg-
ir börðust á móti henni af oddi og
egg, óþarfir menn, sögðu þeir. Svo
fór stjórnin frá um haustið, eins
og þér munið. Á ríkisráðsfundi
spurði forsetinn m.a. að því, hvað
vísitalan hefði hækkað í tíð stjórn-
arinnar og fékk það svar að hún
hefði staðið í stað. Þá brosti Sveinn
Björnsson."
(1959)
Samtal við Vilhjálm Þór
„Þér hljótið að hafa einhverja
ánægju af pólitík fyrst þér fóruð
að skipta yður af henni?“
„Nei, ekki svo mikla. Hún hefur
aldrei kitlað hégómagirnd mína.“
„En hver var þá meiningin með
þessu?“
„Er nema ein meining með að
bjóða sig fram — að vinna kjör-
dæmi og komast á þing? Mér tókst
að vísu ekki að komast á þing,
kannski vegna þess að ég er ekki
nógu mikill áróðursmaður eða
nógu pólitískur. Leið flestra upp í
ráðherraembætti liggur um Ál-
þingi, en mín leið lá fram hjá Al-
þingi. Ég hefði ekki orðið ráðherra
1942 ef ég hefði náð kosningu.
Vegir guðs eru órannsakanlegir.“
„Hvernig þótti yður að vera ráð-
herra?“
„Það var erfitt, en lærdómsríkt.
Við komum svífandi inn í þingið í
óþökk þingmannanna, en samt
voru samskipti stjórnar og þings
furðanlega góð. Stefán Jóhann
sagði þegar stjórnin var mynduð
að ráðherrarnir væru ágætismenn,
en þá skorti „leikni hinna æfðu
stjórnmálamanna". Mér þótti hann
þá taka einkennilega til orða, en
kannski hann hafi haft rétt fyrir
sér þó sumir ráðherranna hafi ver-
ið klókir menn og vitrir. Það má
vera að viðskipti okkar við þingið
hefðu orðið með einhveijum öðrum
hætti ef við hefðum haft þessa
„leikni“ sem Stefán Jóhann talar
um, en það eru ekki mín orð að
hún sé alltaf til eftirbreytni."
Þá brosti
Sveinn Björnsson
„Hafið þér áhuga á því að verða
ráðherra aftur?“
„Óskir mínar standa ekki til
þess nú frekar en í desember 1942,
en ef skyldan kallar á maður að
vera reiðubúinn að vinna fyrir ís-
land.“
„Það er eins og Eggert Stefáns-
son hefði sagt þetta. Hann er mik-
111 föðurlandsvinur.“
„Já, einmitt."
„En segið mér, hvað er yður
minnisstæðast frá ráðherraárun-
um?“
„Þegar sendifulltrúi Bandaríkja-
stjórnar kom í skrifstofu mína með
orðsendingu frá Roosevelt forseta
sem var svar við beiðni íslands um
viðurkenningu á íslenzka lýðveld-
inu. Svarið var jákvætt og um leið
tilkynnt, að forsetinn mundi skipa
sérstakan ambassador fyrir lýð-
veldishátiðina á Þingvöllum. Þetta
var 17. maí. Næstu daga á eftir
kom hver sendiherrann á fætur
öðrum með svipaðar orðsendingar.
Það voru skemmtilegir dagar.“
(1959)
Samtal við Björn Ólafsson
„Eltingaleikur verðlags og
kaupgjalds sl. 25 ár minnir á tóf-
una sem reyndi að ná í skottið á
sjálfri sér. En í því sambandi lang-
ar mig að minnast á eitt við þig:
að það var að mínu áliti rétt sem
Bjöm Þórðarson sagði í samtalinu
við þig að þau tvö ár sem fyrsta
lýðveldisstjórnin sat, eða frá
1942-1944, eru eina tímabilið á
síðasta aldarfjórðungi, sem vísital-
an hefur staðið í stað og dýrtíðin
ekki vaxið. Mér finnst sú staðreynd
dálítið skemmtileg þótt henni hafi
ekki mikið verið flíkað frekar en
öðrum verkum hinnar umdeildu
utanþingsstjórnar."
Dr. Björn hafði sagt í fyrrnefndu
samtali:
„Eftir lýðveldisstofnunina þótti
rétt, að forseti íslands færi til
Bandaríkjanna í þakklætisskyni
fyrir stuðning við ísland bæði í
stríðinu og við lýðveldisstofnunina.
Þegar hann kom heim aftur, hófst
þref og þóf um stjórnina, því marg-
ir börðust á móti henni af oddi og
egg, óþarfir menn, sögðu þeir. Svo
fór stjórnin frá um haustið, eins
og þér munið. Á ríkisráðsfundi
spurði forsetinn m.a. að því, hvað
vísitalan hefði hækkað í tíð stjórn-
arinnar og fékk það svar að hún
hefði staðið í stað. Þá brosti Sveinn
Björnsson.“
„Þessi orð Björns Þórðarsonar
hljóma vafalaust einkennilega í
margra eyrum,“ hélt Björn Ólafs-
son áfram, „en þau eru sönn. Samt
var aðstaða utanþingsstjórnarinn-
ar langt frá því að vera góð því
þingið var henni mjög andsnúið í
mörgum efnum."
„Af hveiju heldurðu að þingið
hafi verið ykkur svo andsnúið?"
„Af þeirri ástæðu fyrst og
fremst að þingið er og verður ætíð
á móti utanþingsstjórn. Samkomu-
lagið við flokkana var ekki alltaf
hið ákjósanlegasta, enda litu sumir
þingmenn á stjórnina sem óvel-
kominn og óboðinn gest. Til dæm-
is lýsti einn þingmaður yfir því í
þingræðu að stjórnin hefði gert
innrás í þingið og ætti þess vegna
að sjá sóma sinn í því að segja af
sér þegar í stað. Ég svaraði því
til að ekki væri hægt að skilja orð
þingmannsins á annan veg en þann
að stjórnin hefði gert vopnaða inn-
rás í þingið, eins og t.d. Cromwell
er hann ruddist með vopnaða sveit
inn í brezka þingið. En samlíkingin
væri þó ekki alveg fullkomin því
að stjórninni láðist að taka sér í
munn orð Cromwells: „Þér hafið
setið hér nógu lengi.“
Fyrir utan svona smáskærur var
sambúðin í þinginu vammlaus og
drengileg á báða bóga, þótt oft
væri mikill skoðanamunur."
„En þið höfðuð ráðherravaldið."
„Já, það er rétt. Og þess vegna
þurfti þingið auðvitað að hafa
nokkra samvinnu við stjórnina.
Ráðherravaldið er ekki lítið ef því
er beitt. Og við settum mörg ný
lög svo þú sérð að þeir voru okkur
ekki mótsnúnir í öllum hlutum. Og
þingið fagnaði því innilega þegar
stjórnin lýsti yfir, að hún væri því
samþykk fyrir sitt leyti að stofna
lýðveldi 1944.“
„Var samkomulag um það innan
stjórnarinnar?"
„Já, algjört, þrátt fyrir aðrar
skoðanir ríkisstjórans á þeim mál-
um.“
„Hvað hefði gerzt ef stjórnin
hefði lagzt gegn því að lýðveldi
yrði stofnað 1944?“
„Ef slíkt ólán hefði hent stjórn-
ina að taka þá afstöðu hefðu af
því hlotizt margvíslegir erfiðleikar
sem hefðu getað sundrað þjóðinni
í afstöðu hennar til lýðveldisstofn-
unarinnar 1944.“
„Bar brýna nauðsyn til að
mynda utanþingsstjórn 1942?“
„Flokkarnir komu sér ekki sam-
an um meirihlutastjórn, en sú var
ósk Sveins Björnssonar að þingið
myndaði slíka stjórn. Síðustu dag-
ana fyrir lýðveldisstofnunina áttu
flokkarnir langar samningavið-
ræður um myndun þingræðis-
stjórnar er sæti við völd þegar lýð-
veldi yrði stofnað 17. júní, en þær
viðræður urðu árangurslausar.
Mörgum þingmönnum sveið þetta
og þótti illt í efni að utanþings-
stjórn sæti á lýðveldishátíðinni.
Þeim fannst það hnekkir fyrir þing-
ið. Ég skil það vel. Ég þarf ekki
að taka fram að auðvitað hefði
utanþingsstjórnin farið frá á sömu
stundu og Alþingi hefði tekizt að
mynda stjórn.“
„Heldurðu að þetta hafi hnekkt
áliti þingsins?“