Morgunblaðið - 17.06.1994, Blaðsíða 50

MORGUNBLAÐIÐ
50 FÖSTUDAGUR 17. JÚNÍ 1994
FLATEYJARBÓK og Konungs-
bók Eddukvæða, sem afhentar
voru í Háskólabíói.
Handritamálið
og stj órnmála-
togstreita
Handrítamálið sneríst ekki aðeins um slitnar
skinnbækur, heldur einnig um stjómmál og
...........................>-------------
uppgjör vegna sambandsslita Islendinga við
Dani áríð 1944. Sigrún Davíðsdóttir ijallar
um málið frá sjónarhóli þjóðanna beggja.
Morgunblaðið/ Ólafur K. Magnússson
„VÆR saa god, Flatöbogen,“ sagði Helge Larsen, menntamála-
ráðherra Danmerkur, við Gylfa Þ. Gíslason, menntamálaráð-
herra, við afhendingu handritanna í Háskólabíói 21. apríl 1973.
Danskir og íslenskir fulltrú-
ar landanna hittust í
fyrsta skipti eftir lýð-
veldisstofnunina til við-
ræðna haustið 1945. Strax í upp-
hafí þeirra tilkynntu íslendingarnir
að efst á blaði hjá þeim væri að
ræða skil íslenskra handrita úr
dönskum söfnum. Megninu af hand-
ritunum hafði verið safnað af Árna
Magnússyni, sem á sínum tíma var
prófessor í fornfræðum við Hafnar-
háskóla. Árni lést í ársbyijun 1730,
en fyrir lát sitt hafði hann ánafnað
háskólanum allt sitt safn. Auk
þessa safns voru íslensk handrit
varðveitt á Konunglega bókasafn-
inu, þar á meðal kjörgripir eins og
Codex Regius, eða Konungsbók,
með safni Eddukvæða, og Flateyj-
arbók, sem er safn Noregskonunga-
sagna.
Eftir lýðveldisstofnunina álitu
Islendingar eðli-
legt að Danir skii-
uðu íslensku
handritunum. Þau
væru komin til
Danmerkur vegna
fyrra sambands
landanna og nú
þegar því væri
slitið, væri sjálf-
sagt að þeim yrði
skilað aftur. Einnig minntu þeir á
að handritin væru íslensk í þeim
skilningi að þau væru skrifuð á ís-
landi. Viðhorf Dananna var annað.
Þeir vitnuðu meðal annars til þeirr-
ar venju að safngripir væru látnir
óhreyfðir, þar sem þeir væru komn-
ir, að Danir hefðu varðveitt handrit-
in og að efni þeirra varðaði einnig
sögu Dana og Norðurlandanna al-
mennt.
Dönsku fulltrúamir í dansk-
íslensku viðræðunefndinni þekktu
til íslenskra málefna og þeim kom
óskin ekki á óvart, því fyrir 1944
hafði Alþingi ályktað um handrita-
skil. Þó Danimir tækju óskunum
af varúð voru þeir áhugasamir um
að skila þeim áleiðis í Danmörku.
Einn þeirra kom þeim á framfæri
í danska þinginu 1947. Það var
Hans Hedtoft leiðtogi jafnaðar-
manna og síðar forsætisráðherra.
Handritin og baráttan um sál
Islands
Ifyrir 1944 hafði Hans Hedtoft
ekki léð handritaóskum íslendinga
eyra, en eftir 1944 kom annað hljóð
í strokkinn. Hann var mjög hailur
undir norræna samvinnu og vann
ötullega að því að tengja löndin sem
best saman, þó á endanum yrði lít-
ið úr þeim áformum. I þessu sam-
bandi áleit hann mikilvægt að Dan-
ir uppfylltu óskir íslendinga sem
best, bæði til að sýna umheiminum
í verki hvernig tvær norrænar
bræðaþjóðir leystu úr ágreiningi
sínum og eins af því hann hafði
áhyggjur af að ísland hallaði sér
um of í vesturátt.
En íslensku óskirnar áttu ekki
aðeins hljómgrunn meðal jafnaðar-
manna, heldur einnig innan Vinstri-
flokksins og Róttæka vinstriflokks-
ins. Innan beggja síðastnefndu
flokkanna gætti mjög áhrifa dönsku
lýðháskólanna. Þeir eiga rætur að
rekja til síðustu aldar og innan
þeirra hefur að jafnaði verið fjallað
um íslensk efni, um bókmenntir og
goðafræði, og þar áttu íslensku
handritaóskirnar marga stuðnings-
menn. Lýðháskólarnir eru ekki póli-
tískir, en þeir hafa víða haft áhrif
innan stjómmálaflokkanna, einkum
í áðurnefndum tveimur flokkum,
en einnig í Jafnaðarmannaflokkn-
um og að litlu leyti í Sósíalíska þjóð-
arflokknum.
Eftir að Hans Hedtoft varð for-
sætisráðherra 1953 fór hann strax
að leita eftir hugs-
anlegri lausn á
handritamálinu,
eins og farið var
að kalla það. Hon-
um var ljóst að
erfítt yrði fyrir
Dani að koma sér
niður á tilboð, sem
íslendingum þætti
akkur í. Til að
losna við að skipta handritunum
varð úr að bera upp við íslendinga
að handritin yrðu sameign þeirra
og Dana. Með þessu fyrirkomulagi
hafði Hedtoft hugsað sér að íslend-
ingar gætu smám saman fengið til
sín megnið af handritunum.
En áður en málið hafði verið
kynnt í Danmörku og á íslandi,
birti dagblaðið Politiken frétt, sem
var á nokkrum misskilningi byggð.
Andrúmsloftið á íslandi varð á
stundinni mjög andsnúið hugmynd-
um Hedtofts og því næstum tekið
sem móðgun að íslendingar ættu
að eiga handritin með Dönum. Á
Alþingi náðist ekki að ræða hug-
myndina í alvöru, því enginn treysti
sér til að skýra hvað að baki lægi.
Islenska stjórnin hafnaði hugmynd-
inni og í kjölfarið fylgdu hnútur á
báða bóga. Það varð því heldur
svalt á milli landanna fyrst eftir
þessa uppákomu í mars 1954.
Skipting handritanna
Tilraun Hedtofts til lausnar sýndi
glögglega að löndin tvö höfðu nokk-
uð ólíkar hugmyndir um hvernig
haga þyrfti lausn málsins. Íslend-
ingar máttu ekki heyra annað nefnt
en að fá öll íslensku handritin og
áttu erfítt með að samþykkja að
málið væri í raun danskt innanríkis-
mál, sem Danir gætu ekki opinber-
lega samið um við íslendinga. En
þó Danir vildu ekki semja um málið
í tvíhliða viðræðum, gátu þeir ekki
heldur haldið áfram að gera tilboð,
sem yrði hafnað. Einhvern veginn
þurfti því að ræða málið, án þess
það væri formlega á dagskrá.
Eftir að vinstri stjórnin komst til
valda 1956 og Gylfi Þ. Gíslason
varð menntamálaráðherra vaknaði
áhugi innan hennar að taka málið
aftur upp við Dani. Þó jafnaðar-
menn sætu i dönsku stjóminni
ásamt Róttæka vinstriflokknum var
þó erfítt að eiga við málið af áður-
nefndum ástæðum. Danirnir sáu
einfaldlega enga aðra lausn en þá
sem þeir höfðu boðið 1954. Árið
1957 vaknaði áhugi ungs dansks
blaðamanns á málinu eftir íslands-
ferð. Bent A. Koch, síðar ritstjóri,
var óþreytandi að tala við bæði
danska og íslenska stjórnmálamenn
til að kynna þeim hvorum sjónar-
mið annarra og freista þess að fá
hvora tveggja til að slaka á kröfum
sínum.
Eftir kosningar í Danmörku 1960
tilkynnti Jörgen Jörgensen kennslu-
málaráðherra að hann ætlaði aðeins
að sitja eitt ár í viðbót. Hann kom
úr Róttæka vinstriflokknum. Eitt
af aðaláhugamálum ráðherrans var
að koma handritamálinu í höfn,
áður en hann hætti. Bæði í Dan-
mörku og á íslandi hafði málið ver-
ið rætt fram og aftur bak við tjöld-
in, svo nú var ekki eftir neinu að
bíða. Jörgensen var enn á því að
tilboðið 1954 hefði verið gott og fól
Alf Ross prófessor í lögum að gera
úr því tillögu, sem íslendingar gætu
fallist á.
Ross áleit að sameign kæmi ekki
til greina, en hins vegar gætu Dan-
ir heldur ekki afhent öll handritin.
Þar sem íslendingar hefðu alla tíð
hamrað á að fá þau öll, þyrfti að
búa svo um hnútana að hugtakið
„skipting" væri ekki nefnt. Þess i
stað skilgreindi hann hvað væri ís-
lensk menningareign og lagði til
að öll þau handrit, sem flokkuðust
undir hana, yrðu afhent.
í fyrstu leist íslensku stjórninni
afspyrnuilla á hugmyndina og um
tíma leit út fyrir að tilboðinu yrði
með öllu hafnað. En eftir að ís-
lenska stjómin hafði tryggt að
nokkrum dýrmætum handritum
eins og Konungsbók og Flateyjar-
bók yrði skilað, féllst hún á tilboð
Dana. Aldrei var nefnt að með þessu
væri handritunum í raun skipt, enda
mátti það einu gilda. Hlutur íslend-
inga var afar rausnariegur og til-
boðið í alla staða höfðinglegt. Slík
skil á menningararfi em einsdæmi.
Danskar deilur um
handritin
Með samþykki íslendinga í apríl-
lok 1961 var handritamálið úr sög-
unni sem óafgreitt mál milli íslend-
inga og Dana. Danir áttu þó enn
eftir að bíta úr nálinni með það.
Þegar Jörgen Jörgensen lagði frum-
varp um afhendingu handritanna
fyrir þingið fékkst það að vísu sam-
þykkt, en hópur þingmanna áleit
að taka ætti lögin fyrir aftur, því
þau fælu í sér eignamám. Einnig
voru þeir ósáttir við að frumvarpið
hefði verið rekið gegnum þingið,
án þess að tækifæri gæfíst til að
ræða það.
Þegar ný stjórn kom til valda
1964 var frumvarpið lagt fyrir í
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
MIKILL mannfjöldi var við höfnina í Reykjavik þega danska herskipið Vædderen lagðist þar að
með handritin. í ræðustóli er Jóhann Hafstein, forsætisráðherra.
Tilboðið höfðing-
legt. Slík skil
á menningararfi
eru einsdæmi