Morgunblaðið - 17.06.1994, Blaðsíða 20

20 FÖSTUDAGUR 17. JÚNÍ 1994
MORGUNBLAÐIÐ
Aðskilnaðurinn 1944
hefur lengi setið í Dönum
Islenska
byltingin
Framkvæmd aðskilnaðarins kom Dönum
almennt á óvart, segir Sigrún Davíðsdóttir, en
þeir sem vildu máttu vita hver hugur
Islendinga var í þeim efnum.
Fyrir nokkru
var ég stödd á
Tejhuse-
museet,
vopnasafninu gamla í
hjarta Kaupmanna-
hafnar, rétt við Kristj-
ánsborgarhöll. Þegar
ég sýndi verðinum
blaðamannaskírteinið
brosti hann glaðlega og
fór að reyna að bera
nafnið mitt fram. Með
smá hjálp tókst það og
hann hafði á orði að
mikið væru íslensk nöfn
annars falleg. Ekki
fyrsti Daninn, sem
nefnir það. „En þið
hefðuð nú ekki átt að
skilja svona við okkur eins og þið
gerðuð," bætti hann svo við með
nokkrum þunga. Og hann er heldur
ekki fyrsti Daninn, sem ég heyri tala
um það. Aðskilnaðurinn hefur lengi
setið í Dönum og mun vísast gera,
meðan enn eru einhveijir á lífi, sem
muna atburðinn 1944. Sárindin voru
mikil, meðal annars af því danskir
stjórnmálamenn höfðu ekki komið
því til skila að íslendingar hygðust
ekki framlengja sambandslagasamn-
inginn, þegar hann rynni út 1943.
Einnig hafði það vafalaust sín áhrif
að aðskilnaðurinn var hluti af löngu
ferli, þar sem Danir höfðu verið að
missa fyrri stöðu sína sem nýlendu-
veldi. En til að átta sig á afstöðu
Dana er nauðsynlegt að hafa fyrra
samband ríkjanna í
huga.
Með sambandslaga-
samninjjnum 1918 öðl-
uðust Islendingar lang-
þráða viðurkenningu á
sjálfstæði sínu af hálfu
Dana. í samningnum
sagði að hvenær sem
væri eftir árslok 1940
gæti hvort sem væri
Ríkisþingið danska eða
Alþingi krafist endur-
skoðunar laganna. Enn-
fremur sagði að yrði nýr
samningur ekki gerður
innan þriggja ára eftir
að krafan kæmi fram
gæti hvort þingið sem
væri fellt sambandslög-
in úr gildi. Samkvæmt samningnum
voru utanríkismál og landhelgis-
gæsla áfram í umsjón Dana.
í umræðunum á íslandi um fram-
vindu mála fram að 1944 var gjarn-
an talað um aðskilnaðinn sem sjálf-
stæðismál. Það stenst þó varla, því
möguleikinn á fullu sjálfstæði lá þeg-
ar í sambandslagasamningnum. Eins
og Bjöm Þórðarson forsætisráðherra
orðaði það í ræðu 1942 þá lauk sjálf-
stæðisbaráttunni með samningnum
1. desember 1918. „Síðan hafa engar
hömlur frá þeirri hlið staðið í vegi
fyrir því, að sjálfstæði vort gæti eflzt
og stjómmálagáfa vor notið sín.“ En
það er enginn vafí á að tal um sjálf-
stæðisbaráttu var hluti af áróðri fyr-
ir aðskilnaði án samráðs við Dani.
Thorvald Stauning,
forsætisráðherra.
KRISTJÁNSBORGARHÖLL - aðsetur danska þjóðþingsins.
Skýrar óskir íslendinga -
Agreiningur um leiðir
Þó framkvæmd aðskilnaðarins
kæmi Dönum almennt á óvart, máttu
þeir Danir sem vildu hins vegar gjörla
vita hver hugur Islendinga var í þeim
efnum. Árið 1928 lýsti Alþingi því
einróma yfír að sambandslagasamn-
ingurinn yrði ekki framlengdur, þeg-
ar hann rynni út. Árið 1937 var aft-
ur einróma samþykkt þingsályktun
um að ríkisstjórninni yrði falið að
gera viðeigandi ráðstafanir varðandi
meðferð utanríkismála, „er íslend-
ingar neyta uppsagnarákvæðis sam-
bandslaganna".
Fyrir hemám Þjóðverja í Dan-
mörku 9. apríl 1940 voru enn ekki
hafnar viðræður milli Islands og
Danmerkur um hvað skyldi taka við
er sambandslagasamningurinn rynni
út 1943. Daginn eftir hernámið sam-
þykkti Alþingi að fara með það vald
sem Danakonungur hafði áður haft
og að ísland sinnti nú sjálft þeim
tveimur málum sem Danir höfðu
áður gert, utanríkismálum og land-
helgisgæslu.
Enginn vafí var á að íslendingar
kusu ekki að framlengja sambands-
lagasamninginn, en fram á 1944 var
hart deilt um hvemig staðið yrði að
aðskilnaðinum. Á endanum náðust
sættir milli svokallaðra hraðskilnað-
armanna, sem vildu aðskilnað án
samráðs við Dani og lögskilnaðar-
manna, sem kusu að bíða þess að
Danir gætu tekið þátt í viðræðum
um aðskiinað landanna. Sjónarmið
hraðskilnaðarmanna urðu ofan á.
Óljós skilaboð danskra
stj ór nmálamanna
Þrált fyrir að Islendingar hefðu
opinberlega lýst yfír vilja sínum til
aðskilnaðar er eins og danskir stjórn-
málamenn hafí ekki almennilega vilj-
að taka þá trúanlega. Fyrir því lágu
einnig pólitískar ástæður heima fyr-
ir. En viðbrögð þeirra vekja líka upp
spurninguna um hvað íslenskir
stjómmálamenn sögðu dönskum
starfsbræðrum sínum.
Sumarið 1939 kom Thorvald
Stauning formaður Jafnaðarflokks-
ins danska og forsætisráðherra i
heimsókn til íslands. Þegar heim kom
fundaði hann með dönsku fulltrúun-
um í dansk-íslensku nefndinni, sem
var viðræðuvettvangur Dana og Is-
lendinga eftir 1918. Hann fræddi þá
á því að eftir viðtal við Hermann
Jónasson forsætisráðherra skildist
sér að Hermann og flokksbræður
hans í Framsóknarflokknum álitu að
„líklega yrði nauðsynlegt að segja
sambandslögunum upp til að endur-
skoða þau, en ekki væri álitið að það
myndi í raun leiða til mikilla breyt-
inga“. Stauning fór ekki nánar út í
þetta og frásögn hans gefur því mið-
ur ekki skýra mynd af því hvað fór
á milli hans og íslenskra stjómmála-
manna.
í blaðaviðtölum við Stauning eftir
Islandsferðina sagði hann að Islend-
ingar hygðust ekki slíta konungs-
sambandinu. Miðað við fyrri alþingis-
ályktanir virðist svo sem Stauning
hafí misskilið íslenska viðmælendur
sína. Það þarf þó ekki að vera, því
á ámnum fram að heimsstyijöldinni
var hugmyndin um hvemig sam-
bandinu yrði háttað eftir að samning-
urinn rynni út, alls ekki mótuð í
hugum íslendinga. Aðeins var ljóst
að samningurinn yrði ekki fram-
lengdur. í sjálfu sér hefðu íslending-
ar getað tekið að sér utanríkismálin
og landhelgisgæsluna sjálfír, en hald-
ið til dæmis konungssambandinu.
Ef Kristján X. konungur hefði sinnt
íslandi betur og sýnt áhuga á landi
og þjóð hefði það hugsanlega fengið
íslendinga til að hugleiða þann
möguleika. Þar á móti kemur að það
er engin innlend hefð fyrir konung-
dæmi, svo lýðveldi var nærtækara.
íslenska „byltingin"
Þegar eftir 1940 var þeim Dönum,
sem fylgdust með framvindu mála á
íslandi, ljóst að það stefndi í fullan
aðskilnað landanna. Haustið 1942
Lýðveldi og þróun tungunnar
Við höfum gild rök til að efast um að íslensk
tunga í öllum sínum blóma dugi okkur 20. aldar
mönnumjafn-vel og miðaldamálið Sturlungum,
segir Baldur Jónsson.
íslensk tunga er og verður
hin dýrsta þjóðlega eign vor.
(Kristján Eldjám)
Stofnun lýðveldis á íslandi
markar ekki sjálfkrafa
tímamót í íslenskri mál-
sögu. Slíkur viðburður veld-
ur hvorki brestum né vaxtarverkjum
í burðarvirki þjóðtungunnar. Ein-
stakir atburðir í lífi þjóða geta eigi
að síður sett mark sitt á mál þeirra,
og eru mörg dæmi þess, en þeirra
sér þá helst stað í orðaforða og
máltísku. Til dæmis hefír hernám
íslands 1940 án efa haft skjótari
bein áhrif á málfar íslendinga en
lýðveldisstofnunin fjórum árum síð-
ar.
Hins vegar vill svo til að þau 50
ár sem lýðveldið hefir staðið eru
mesta breylingaskeið í sögu þjóðar-
innar og mannkynsins alls. Umrót
þess hefir hlotið að segja til sín í
meðferð íslensks máls. Aldrei hefír
málið verið jafnmikið notað og aldrei
á jafn-fjölbreytilegan hátt. Um djúp-
stæðar breytingar er þó ekki að
ræða, svo að séð verði. íslensk tunga
er sömu gerðar og hún hefír alltaf
verið — en hún hefír vaxið.
Þetta má skýra með samlíkingu.
Ef við líkjum tungunni við þjóðlag,
má segja að nótur lagsins séu í sama
gildi og áður, en lagið sé að vísu
misjafnlega sungið eins og fyrri dag-
inn og mörg ný erindi hafí bæst við.
Augljósustu breytingar koma
fram í vexti orðaforðans. Fyrir 50
árum var hvorki talað um plast né
mjólkurfernur, nær aldrei um sjón-
varp, því síður um þyrlur eða
hljóðfráar þotur, geimferðir eða
gervitungl og alls ekki um tölvureða
örbylgjuofna. Breyttir tímar hafa
líka boðið heim nýjum orðtökum,
sem áttu sér ekki forsendur 1944:
fá grænt Ijós á e-ð, fá gula (rauða)
spjaldið o.s.frv.
Aðrar breytingar tengjast um-
gengnisháttum. Þér-
anir lögðust af í töluðu
máli um og upp úr
1970 og tíðkast nú
varla nema í hátíðleg-
um stíl og eitthvað í
embættis- og við-
skiptabréfum. Hins
vegar er þú orðið að
óákveðnu fomafni
munni margra (vegna
enskra áhrifa) og
„merkir“ stundum
sama og ég.
Margar breytingar
á málhegðun má rekja
til kynna af öðrum
málum. Mest var áður
snertingin við dönsku, og gamlar
dönskuslettur lifa enn furðugóðu
lífí þótt engin þörf sé fyrir þær. Á
síðustu áratugum hefír vaxandi
áhrifa gætt frá sænsku.
Miklu grimmari eru þó ensku
áhrifín nú orðið. Þau ná til allra
þátta málsins, orðaforða, beygingar,
orðalags og framburðar, og þau virð-
ast teygja sig eins og logatungur
upp allan aldursstigann. Eflaust em
unglingar berskjaldaðri fyrir þeim
en öldungamir, en margt rígfullorð-
ið fólk, og sjálft uppalendur, hikar
ekki við að elta unglingatískuna ef
því sýnist svo, hvort sem hún er
heimafengin eða inn-
flutt. Þeim virðist
fjölga jafnt og þétt sem
geta varla lokið sam-
tali nema hnýta aftan
í: „OK, bye“!
Margt af þessum
erlenda varningi villir
ekki á sér heimildir.
Hvert bam veit að
hann er útlendur og
notar hann samt. Ann-
að er lævíslegra. Sum-
ar breytingar gerast
„innan frá“ þannig að
fáir verða þeirra varir.
Svo er t.d. um breytta
notkun viðtengingar-
háttar, breytta notkun hjálpar-
sagna og fleira í þeim dúr, sem
hér er ekki rúm til að rekja, og
er reyndar ferli sem hefir ekki náð
til allra málnotenda.
Tilbrigði í málnotkun em í sjálfu
sér bæði óhjákvæmileg og æskileg.
Málglöp verða alltaf einhver, en
koma ekki að sök ef þau verða ekki
að venju. Af þessu þyrfti ekki að
hafa áhyggjur ef ekki væri víxlverk-
un milli málnotkunar og málkerfis.
Þetta verkfæri, sem málið er, lagar
sig nefnilega eftir notkuninni líkt
og skór sem jagast til eftir fætin-
um.
Baldur Jónsson
Vöxtur orðaforðans á lýðveldis-
tímanum lýtur sömu lögmálum og
áður. Margt er eins og sjálfsprottinn
gróður, en óhætt er að segja að
meira sé hirt um hann af ásetningi
en áður var. Til dæmis er það ekki
tilviljun að eitt af hinum nýju orðum
þessa tímaskeiðs er málrækt. Það
er, eins og fjölmörg önnur orð, þýð-
ing á erlendu orði (d. sprogrogt, n.
sprákrokt), og segir aldur þess sína
sögu. Skipulegar aðgerðir til að
rækta málið, einkum í því skyni að
mæta þörfum sérfræðinga í ýmsum
greinum, voru að vísu hafnar fyrir
daga lýðveldisins, en mest hefir að
þeim kveðið eftir miðja öldina. Af
opinberri hálfu var sérstakri stofn-
un, íslenskri málnefnd, komið á fót
1964 til að sinna þessu verkefni.
Þörfín fyrir skipuleg vinnubrögð
hefir verið brýnust á málsviði raun-
vísinda og tækni, og er fjöldi orða-
nefnda á þeim vettvangi ólyginn
vottur um það. Margar hafa unnið
stórmerkilegt ræktunarstarf.
í þýðingum erlendra rita, bæði
fagurbókmennta, lærdómsrita og
nytjatexta, hafa einnig mörg afrek
verið unnin á þessum 50 árum svo
að ekkert jafnlangt tímabil stenst
þar samjöfnuð.
Margt hefir einnig verið að ger-
ast í hugvísindum. Þar er ekki
minnst um vert hve mikil gróska
hefir verið í störfum íslenskra
heimspekinga á seinni helmingi
lýðveldistimans og hvernig þeir
hafa lagt sig fram um að skila
hugsunum sínum á íslensku og