Morgunblaðið - 17.06.1994, Blaðsíða 42

42 FÖSTUDAGUR 17. JÚNÍ 1994
MORGUNBLAÐIÐ
4
1848 — Afnám konungseinveldis í Danmörku
Fornir stj órnarhættir
standast ekki lengnr
„VÉR mótmælum allir.“ Málverk af Þjóðfundinum 1851 í and-
dyri alþingishúsins.
Friðrík VII. afsalaði sér
einvaldsvaldi árið 1948.
Páll Lúðvík Einarsson
lýsir hvemig þau tíðindi
blésu lífi í sjálfstæðis-
baráttu íslendinga.
i.
jóðin hér hefir fengið svo
mikið vit, að hún veit
hver réttindi vantar til
þess að hún geti haft not
af frelsi því sem veitt er, og þar
enginn efi á að hún hefir einnig
svo mikla einurð að hún þorir að
bera upp ósk sína, því hún veit
skyldu sína við sjálfa sig, og það,
að slíkt tækifæri sem nú er gefst
ekki á hveijum degi.
Svo sagði Jón Sigurðsson forseti
í „Hugvekju til íslendinga" á út:
mánuðum byltingarárið 1848. Í
upphafi þessa árs urðu konunga-
skipti í Danaveldi, einvaldurinn
Kristján áttundi lést 21. janúar.
Áður en hann skildi við þennan
b«jim ráðlagði hann syni sínum og
arftaka, Friðrik sjöunda, að setja
ríkinu ný stjórnskipunarlög. Viku
eftir andlát föður síns afsalaði Frið-
rik konungur sér einveldisvaldi því
sem Danakonungar höfðu haft síð-
an á sautjándu öld. Konungur lýsti
því yfír að hafínn skyldi undirbún-
ingur að samningu nýrra stjórnlaga
fyrir ríkið. En sól einveldiskonunga
var að hníga til viðar víðar en í
Dannmörku. í febrúar braust út
bylting í Frakklandi, Loðvík Filipp-
us Frakkakonungur var sviptur
völdum og flúði land. Byltingar-
og þjóðfrelsisandi fór sem logi yfír
akur um alla álfuna.
íslendingar fengu fregnir af
þessum tíðindum öllum með vor-
skipunum. Með vorsiglingunni
komu líka Ný félagsrit með „Hug-
vekju“ Jóns Sigurðssonar. Greinar-
höfund uggði að sumir kynnu að
segja: „Þetta kemur ekkert íslandi
við; ísland hefir ráðgjafarþíng eins
og áður, og konúng eins einvaldan
og hingað til.“ En Jóni var ljóst
að hinir fornu stjórnarhættir stæð-
ust ekki lengur á Íslandi fremur
en öðrum lendum Danakonungs.
Jón Sigurðsson forseti taldi að með
afnámi einveldisins hlytu íslending-
ar að fá aftur þann rétt sem þeir
höfðu með gerð Gamla sáttmála
1262. „Það samtengdist Noregi
með þeim kjörum, sem íslendingar
urðu ásáttir um við Noregs kon-
úng, og þar á meðal þeim kosti,
að öll stjórn þeirra og lög skyldi
vera innlend." Um hversu fijálslega
samningurinn var gerður og til
vitnis um „veglyndi og frelsistil-
fínníng þjóðarinnar,“ vitnaði Jón
til sáttmálsgreinarinnar: „Halda
viljum vér ok vorir arfar allan trún-
að við yðr, ok meðan þér ok yðrir
arfar halda trúnað við oss.“
II.
Þá um sumarið 1848 voru íslend-
ingar iðnir við samningu bæna-
skráa, meðal annars á Þingvöllum.
Þingmaðurinn Jón Guðmundsson
gerði nafna sínum og samheija
Jóni Sigurðssyni grein fyrir mark-
miðum bænaskrárinnar af Þing-
vallafundinum: „Að við megum
halda alþingi, en að það verði full-
komnað að valdi og öðru og byggt
á fijálsum kosningalögum, og fái
jafnrétti við ríkisdag þann eður
landdag, sem önnur skattlönd
Danaríkis fái eftir hinni nýju al-
mennu ríkisamkomu."
Friðrik konungur hét því í sept-
ember 1848 að ekki yrði ákveðið
„um stöðu íslands í ríkinu að lög-
um, fyrr en eftir að íslendingar
hafa látið álit sitt um það í Ijósi á
þingi sér, sem þeir eiga í landinu
sjálfu“.
Alþingi hóf árið 1849 undirbún-
ing að Þjóðfundi með samþykkt
rýmri kosningalaga en giltu í al-
þingiskosningum. Það hefur verið
áætlað að um 5% landsmanna hafði
haft kosningarétt til Alþingis.
Kosningarnar til Þjóðfundarins
fóru fram vorið og sumarið 1850
en fundinum sjálfum var frestað
til 4. júlí 1851, m.a. vegna þess
að Danir voru þá í stríði við að
bæla niður uppreisn í hertoga-
dæmunum Slesvík og Holstein.
Ekki er til heildaryfirlit um kjör-
sókn í kosningum um fulltrúa á
Þjóðfundinn en af þeim tölum sem
til eru sést að kjörsókn var mjög
misjöfn milli kjördæma, t.d. voru
272 á kjörskrá í Barðastrandar-
sýslu en 93 kusu eða 34,2%. í kjör-
1874 — Fyrsta stjórnarskráin
Á 1000 ára afmæli íslandsbyggðar fékk þjóðin
stjórnarskrá frá Kristjáni IX. Páll Lúðvík Einars-
son fjallar um aðdragandann og einnig um „hin
sérstaklegu málefni íslands“ sem þá færðust und-
ir íslensk yfirráð.
varps og stöðulaganna var komið á
fót embætti landshöfðingja og inn-
lendum landsjóði.
íslendingar undu illa þessum ein-
hliða ráðstöfunum Dana. Kjörnir
fulltrúar úr mörgum kjördæmum
komu saman á Þingvöllum 1873 og
samþykktu róttækar tillögur sem
gerðu ráð fyrir að: „íslendingar séu
sérstakt þjóðfélag og standi í því
einu sambandi við Danaveldi, að það
lúti hinum sama konungi og það.“
í samræmi við fyrrgreint vildu fund-
armenn að konungur hefði hér jarl
sem skipaði ráðherra er væri ábyrg-
ur fyrir Alþingi. Þess má og geta
að ýmsir baráttumenn fyrir íslensk-
um réttindum og þjóðfrelsi töldu
skjaldarmerki íslands, þ.e.a.s. flatt-
ur þorskurj óheppilegt og e.t.v.
óvirðulegt. Á þessum Þingvallafundi
var dregið að húni skjaldarmerki
sem sýndi fálka. Fálkamerkið var
gert eftir teikningu Sigurðar Guð-
mundssonar málara.
í stjórnarskrárfrumvarpi sem Al-
þingi samþykkti árið 1873 var
ítrustu kröfum fram haldið. Fæstir
ef nokkrir þingmanna gerðu sér von-
ir um að konungur eða danska
stjórnin yrðu við þeim tilmælum og
var því þess farið á leit til vara: „Að
ef hans hátign konunginum eigi
þóknist að staðfesta stjórnarskrá
þessa, eins og hún liggur fyrir, að
hann þá allramildilegast gefi
íslandi að ári komanda
stjómarskrá, er veiti alþingi
fullt löggjafarvald og fjár-
forræði, og að öðru leyti
sé löguð eptir ofan
nefndu frumvarpi sem
framast má verða."
Danakonungur,
Kristján níundi, fann
ástæðu til „að verða
við beiðni þeirri, sem
þannig er fram kom-
in frá voru kæra og
trúa alþingi". I
stjórnarskránni um
„hin sérstaklegu
málefni íslands" var
ákveðið með tilvísun til
stöðulaganna að ísland
hefði út af fyrir sig lög-
gjöf og stjórn sérmála. „Á
þann hátt, að löggjafar-
valdið er hjá
konungi og
alþingi i sam-
Kristján kon-
ungur IX.
STYTTAN af Kristjáni kon-
ungi IX. með fyrstu stjórnar-
skrá íslendinga í hendi.
Með frelsisskrá
í föðurhendi
Islandsbyggð átti árþúsundsaf-
mæli árið 1874. í afmælisgjöf
fengu landsmenn stjórnar-
skrá. Skáldið Matthías Joc-
humsson þakkaði konungi, Kristjáni
níunda:
„Með frelsisskrá í fóðurhendi
þig fyrstan Guð oss sendi;
kom heill, kom heill að hjarta Frjóns."
Frónverjum hafði miðað hægt í
sjálfræðismálum undangengna ára-
tugi. Að vísu hafði fullt verslunar-
frelsi fengist 1855 en stjórn landsins
og lög voru í höndum Danakonungs
og ríkisstjórnar hans, Alþingi var
einungis umsagnaraðili. Árið 1870
var samþykkt í danska ríkisþinginu
„lög um stjórnskipulega stöðu Is-
lands í ríkinu,“ hin svonefndu
„stöðulög". Fyrsta grein laganna
sagði: „ísland er óaðskiljanlegur
hluti Danaveldis með sérstökum
landsréttindum." í þriðju grein voru
hin sérstaklegu mál íslands upptalin
s.s. hin almennu borgaralegu lög,
kirkju- og kennslumálefni, sveita-
og fátækramálefni o.s.frv. Skatta-
mál voru einnig talin íslenskt sér-
mál. Samkvæmt lögunum skyldu
gjöld til Alþingis og landsstjórnar
varðandi sérmál talin sérstakleg
gjöld Islands. I stöðulögunum var
einnig kveðið á um að ríkissjóðurinn
greiddi framlag til þessara mála
næstu áratugina, en sú ijárhæð
færi stiglækkandi og félli niður að
40 árum liðnum. Með þeim hætti
skyldi lokið deilum um skuldaskipti
danska ríkissjóðsins og íslands.
Með tilvísun til stöðulaganna Iagði
stjómin fyrir Alþingi frumvarp til
stjórnarskrár um sérstakleg málefni
Ísíands. Á grundvelli þessa frum-