Morgunblaðið - 17.06.1994, Blaðsíða 58

58 FÖSTUDAGUR 17. JÚNÍ 1994
MORGUNBLAÐIÐ
I„Isslidiggar keppa í körbolta
á mikudæn, sa Reykingurinn
vi Keflinginn u dæn. Kvasta
segja? Keppar á mikudæn? Élt
a værá fösdæn. Ne, leikurinn ver á
rríikudæn í Reykjæk."
(Skýring: „Islendingar keppa í
körfubolta á miðvikudaginn, sagði
Reykvíkingurinn við Keflvíkinginn
um daginn. Hvað varstu að segja?
Keppa þeir á miðvikudaginn? Ég
hélt að það væri á föstudaginn.
Nei, leikurinn verður á miðvikudag-
inn í Reykjavík.“)
Á undanförnum árum hefur mik-
ið verið rætt um að framburður
manna sé að breytast. Mörgum
finnst unglingar tala svo hratt og
óskýrt að erfitt sé að skilja þá og
menn hafa áhyggjur af auknu lat-
mæli. En hvernig skyldi framburður
jpanna hafa verið árið 1944? Og
hvernig er hann nú á hálfrar aldar
afmæli lýðveldisins, árið 1994?
Svo skemmtilega vill til að á ár-
unum 1941 til 1946 rannsakaði
Björn-Guðfinnsson framburð lands-
manna. Og árið 1980 hófu Höskuld-
ur Þráinsson og Kristján Árnason
að rannsaka íslenskt nútímamál.
Efnisöflun er lokið og búið að birta
ýmsar niðurstöður, m.a. um nokkur
þeirra framburðaratriða sem Björn
athugaði upp úr 1940.
Hefur óskýrmæli aukist? í áður-
ftéfndri rannsókn á íslensku nú-
tímamáli hafa nokkur einkenni
óskýrmælis verið athuguð. Þessi
atriði voru ekki rannsökuð sérstak-
lega fyrir fimmtíu árum og því er
ekki hægt að styðjast við annað en
tilfinningu manna fyrir því hvað
hafi breyst í þessum efnum. Þó má
e.t.v. draga þá ályktun að þau hafi
ekki verið áberandi, fyrst Bjöm
Guðfínnsson minnist ekki á þau
sérstaklega. Óskýrmæli virðist nú
vera álíka mikið í Reykjavík, Skaga-
fírði og Vestur-Skaftafellssýslu.
Þetta kann að koma einhveijum á
óvart vegna þess að
óskýrmæli er oft tengt
höfuðborginni,
Reykjavík.
Óskýrmælið birtist
oft í því að atkvæði
falla brott úr orðum.
Einnig er algengt að
svokölluð önghljóð
verði ónákvæm í fram-
burði eða falli alveg
brott. Þetta eru hljóð
eins og g-hljóðið í
laga, ð-hljóðið í eða og
v-hljóðið í orðinu afí.
Afleiðingar þessa geta
t.d. orðið þær að fram-
burður orðanna aga-
lega og aðallega verð-
ur mjög líkur, eitthvað í líkingu við
ala. Reykvíkingar geta orðið Reyk-
ingar, Keflvíkingar Keflingar (at-
hugið að eðlilegur framburður er
með bl-hljóði þó að við skrifum fl)
og körfubolti getur orðið körbolti.
Miðvikudagur heitir mjög oft miku-
dagur eða jafnvel bara mikudar,
föstudagur verður mjög oft fösdag-
ur.
Flámæli var framburður sem var
nokkuð algengur fyrir fímmtíu
árum. Um 1944 var flámæli al-
gengt á Suðvesturlandi (þar á með-
al í Reykjavík), á Austurlandi og í
Húnavatnssýslum. Flámæli ein-
kenndist aðallega af því að hljóðin
i og u urðu opnari, fóru að líkjast
e og ö. Orðið skyr var þá borið fram
eins og sker (eða jafnvel skyer) og
flugur urðu flögur. Einnig kom það
fyrir að e varð að i og ö varð að u
(þá varð sker að skyri og flögur
urðu að flugum). Þetta þótti mörg-
um óheppileg þróun og því börðust
menn harkalega gegn flámæli. Það
er nú að mestu horfíð, hvort sem
það er að þakka skólunum eða ein-
hveiju öðru. í Reykjavík fínnst það
nær eingöngu í framburði elstu
kynslóðarinnar og svipað virðist
vera uppi á teningnum á öðrum
svæðum þar sem flá-
mæli var áður algengt.
Þó bendir ýmislegt til
að það sé eitthvað að
aukast aftur meðal
yngstu kynslóðarinnar
í Reykjavík.
Erlend áhrif hafa
ekki verið rannsökuð
sérstaklega en mörg-
um finnst þau fara
vaxandi. En nú er það
ekki danskan, sem hef-
ur áhrif á íslenskuna,
heldur enskan. Hljóð-
umhverfi æskunnar er
mikið litað af ensku.
Unglingar hlusta á
enska og ameríska
dægurtónlist allan liðlangan daginn
og svo horfa þeir á myndir í sjón-
varpi og kvikmyndahúsum, þar sem
aðallega er töluð enska. Framburð-
ur dægurtónlistarmanna litast æ
meira af enskum framburði, al-
gengt er að heyra sungið um tsungl
og tsóm (þ.e. tungl og tóm), djass
verður oft dsjass og tjáning verður
tsjáning í munni margra unglinga.
Orðið sjö er oft borið fram með
enskum sh-framburði (eins og í
enska orðinu show). Einnig er al-
gengt að sérhljóð séu ónákvæm,
ekki síst í dægurlagasöng. Allt eru
þetta atriði sem verða vonandi
rannsökuð síðar. Og fleira mætti
nefna.
Mállýskur eru ekki eins áberandi
hér á landi og víða annars staðar.
Fyrir fímmtíu árum var meiri mun-
ur en nú er á framburði manna
eftir landshlutum, en hann fer
minnkandi. Æ fleiri hafa þann
framburð sem algengastur er í höf-
uðborginni, og þarf það ekki að
koma á óvart. Þetta er þróun sem
átt hefur sér stað hjá nágrannaþjóð-
um okkar um langt árabil. Fyrir
fímmtíu árum var meiri munur á
framburði manna eftir landshlutum
en nú er.
Verðum við orðin að
Isslgum eftir fimmtíu
ár? spyr Margrét Páls-
dóttir, sem rekur breyt-
ingar á framburði frá
1944 til 1994 og hvetur
til ræktarsemi við ís-
lenskan framburð.
Hv-framburður var algengur á
Suðausturlandi árið 1944 en hefur
nú látið verulega undan síga. Þeir
sem hafa þann framburð gera t.d.
greinarmun á hvölum og kvölum.
Athyglisvert er þó að færri konur
en karlar hafa nú hv-framburð í
Reykjavík. Samkvæmt erlendum
rannsóknum vanda konur mál sitt
yfírleitt meira en karlar. Niðurstöð-
umar úr Reykjavík benda hugsan-
lega til þess að hv-framburður þyki
ekki eftirsóknarverður, þó að oft
hafí verið mælt með honum sem
opinberum ríkisframburði.
Skaftfellskur einhljóðaframburð-
ur er annað sunnlenskt framburðar-
einkenni, sem algengt var fyrir
fímmtíu árum í Skaftafellssýslum.
Þeir sem hafa þennan framburð
gera t.d. greinarmun á orðunum
lögin og laugin. Einhljóðaframburð-
urinn virðist halda sér nokkuð vel.
Hins vegar er svokallaður rn- og
rl- framburður, sem algengur var
á þessum slóðum, nær alveg horfinn
hjá yngstu kynslóðinni. Enn er þó
til fullorðið fólk sem segir Ár-ni og
var-la, án þess að neitt d-hljóð heyr-
ist.
Harðmæli var algengara fýrir
fimmtíu árum en nú er. Þá var það
algengt allt frá Skagafírði austur í
Suður-Múlasýslu. I harðmæli eru
orð eins og api og borin fram með
p-hljóði (a-pi) en í linmæli eru þau
borin fram með b-hljóði (a-bi).
Harðmæli virðist nú vera á undan-
haldi, bæði á Norðurlandi og í
Reykjavík. í höfuðborginni hefur
fundist nokkur fylgni með menntun
manna og harðmælisframburði,
sem bendir til þess að fleirum en
Bimi Guðfínnssyni hafí þótt æski-
legra að vera harðmæltur en lin-
mæltur.
Raddaður framburður var nokk-
uð algengur um norðanvert landið
um 1944. Hann lætur nú hraðar
undan síga en harðmælið norð-
lenska. Þeir sem hafa raddaðan
framburð bera fram rödduð hljóð á
undan p, t og k, t.d. í orðunum
úl-pa, skemm-ta og trað-ka. Radd-
aði framburðurinn var og er algeng-
astur fyrir norðan en heyrðist varla
í Reykjavík. Flestir aðrir landsmenn
bera fram svokölluð órödduð hljóð
á undan hljóðunum p, t og k. ngl-
framburður (þ.e. sérstakur fram-
burður á orðum eins og kringla og
unglingur, g-hljóðið í orðunum
heyrist vel) var algengur á Norð-
austurlandi um 1944. Þó að ekki
hafí verið barist sérstaklega fyrir
varðveislu ngl-framburðarins virð-
ist hann ekki vera á undanhaldi.
Bð- og gð-framburður var mun
algengari fyrir fimmtíu árum en
nú er, sérstaklega á Norðurlandi. I
þeim framburði eru orðin hafði og
sagði borin fram sem habb-ði og
sagg-ði. Þessi framburður var al-
gengastur á Norðurlandi en tíðkað-
ist þó mun víðar. Hann er nú alveg
að hverfa hjá yngstu kynslóðinni.
Vestfirskur einhljóðaframburður
var talsvert algengur um alla Vest-
fírði árið 1944. Þeir sem hafa þenn-
an framburð bera t.d. orðin langur
og gangur fram með a-hljóði en
ekki á, eins og flestir landsmenn
gera. Um 1944 var þessi einhljóða-
framburður talsvert algengur um
alla Vestfirði. Nú hefur hann látið
mjög undan síga.
Góðir íslendingar! 17. júní höld-
um við upp á hálfrar aldar afmæli
lýðveldisins íslands. Erum við á
góðri leið með að verða Isslidiggar?
Verðum við orðin að Isslgum eftir
önnur fímmtíu ár? Vonandi ekki.
Leggjum rækt við íslenskan fram-
burð. Hlúum að þeim blæbrigðum
framburðarins sem varðveitt eru í
sveitum landsins. Eflum íslenska
málrækt. Það mun bera ávöxt.
Höfundur er málfræðingur.

„Frá íslendingum
til Isslidigga“
Margrét Pálsdóttir
* Ekki efni til að fara
til Þingvalia
Morgunblaðið/RAX
PÉTUR Sigurðsson, fyrrverandi sjómaður og alþingismaður.
Varla var til unglingur
sem ekki var fullur
áhuga á sambandsslit-
um sem fyrst, segir
Pétur Sigurðsson fv.
- álþingismaður í samtali
við Guðrúnu Guð-
laugsdóttur.
umarið 1944 var ég á bát
hjá föður mínum ásamt
Guðjóni bróður mínum, ég
man ekki eftir að við fengj-
um laun, það fór allt í heimilið. Við
vorum um tíma á lúðulóði og feng-
um ein fímm tonn undir Jökli, sem
'áumum kann aðþykja ótrúlegt. 17.
júní þetta sumar vorum við samt í
landi en ekki komst ég á Þingvöll,
það voru ekki efni til þess heima
hjá okkur, við vorum almúgafólk,
segir Pétur Sigurðsson fyrrum sjó-
maður og alþingismaður. „Það ríkti
þó ákaflega mikill áhugi á sam-
bandsslitunum og tilurð lýðveldisins
á mínu æskuheimili í Skeijafirðin-
um, ekki aðeins hjá foreldrum mín-
um heldur líka nágrönnunum. For-
eldrar mínir voru sjálfstæðisfólk en
nágrannamir sósíalistar, en í þessu
máli ríkti með öllum mikill einhug-
ur.
Ég ól ekki söknuð í brjósti þótt
ekki kæmist ég á Þingvöll. Við
hlustuðum á hátíðahöldin í útvarpi
ogþann 18. júní fór ég niður í
Reykjavík með
bróður mínum til
að fylgjast með
því sem fram fór
þar. Við stikluð-
um yfirVatns-
mýrina og stytt-
um okkur leið
gegnum kartöflu-
garða. Mamma
var með kartöflur
og rabarbara og
ræktaði tré sem
nú eru orðin svo há að það grillir
varla í húsið sem við bjuggum í
gegnum tijáþyrpinguna í kring um
það. Ég hafði mikinn áhuga á sam-
bandsslitunum. Ég hafði verið for-
maður skólafélagsins í Ágústar-
skóla veturinn áður og hafði þá
staðið fyrir málfundum um þetta
efni. Ég held að það hafí varla ver-
ið til sá unglingur á landinu sem
ekki var fullur af áhuga á að af
sambandsslitum yrði sem fyrst.
Menn trúðu því að okkar menn
gætu betur séð um okkar mál en
þeir í Danmörku, þótt þeir væru
margir ágætir.
Það blés þó ekki byrlega í mínum
málum þótt lýðveldið kæmist á.
Mig langaði til að fara í langskóla-
nám en til þess voru engin efni,
Guðjón bróðir var
kominn í slíkt nám
og meiru gátu for-
eldar mínir ekki
staðið undir. Faðir
minn hafði misst
húsið sitt og út-
gerð í Keflavík,
þar sem égvar
fæddur og uppal-
inn fyrstu árin.
Hann hélt áfram
að gera út en það
reyndist honum lítill gróðavegur.
Ég ákvað að fara til sjós og ná mér
í siglingatíma til að komast í Stýri-
mannaskólann.
í sjálfu sér breytti Iýðveldið ekki
beint neinu hjá okkur. Að hugsa
um að við ættum að vera sjálfum
okkur nógir og yrðum að hafa fyrir
hlutunum hleypti þó lífi í okkur
unga fólkið. Eftir að ég hætti hjá
pabba sat ég stundum í verka-
mannaskýlinu og falaðist eftir
vinnu. Það var oft erfitt. Mamma
var stundum að ýta við mér og vildi
að ég færi í iðnnám en ég neitaði.
Veturinn 1946 komst ég á togara,
á Þórólf frá Kveldúlfi, seinna komst
ég á farskip. Ég lauk fiskimanns-
prófí 1949 og prófi frá farmanna-
deild árið 1951.
Allir mínir félagar sem voru með
mér í gagnfræðaskóla urðu dugandi
menn og brutust til mennta og
sjálfsbjargar. Stúlkumar giftust og
urðu húsmæður, fáeinar héldu
áfram námi og fóru jafnvel í há-
skóla. Faðir minn trúði því að með
breyttum stjórnarháttum væri
fremur hægt að bjarga sér áfram.
Ekki varð honum að trú sinni hvað
hann sjálfan snerti, enda var hann
þá búinn að missa heilsuna. En
margir smáútgerðarmenn voru
sama sinnis og hann og dugnaður
þeirra og gjöfull sjávarafli hjálpaði
þeim til að viðhalda trú sinni á sjálf-
stæði einstaklings og landsins.
Trúði að með
breyttum stjórnar-
háttum væri hægt
að bjarga sér
áfram