Morgunblaðið - 17.06.1994, Page 44

44 FÖSTUDAGUR 17. JÚNÍ 1994
MORGUNBLAÐIÐ
endurskoðun stjórnarskrárinnar
frá 1874 hafi verið mál málanna
á Alþingi íslendinga. Landsmönn-
um sárnaði að landshöfðinginn
væri ekki ábyrgur gagnvart Al-
þingi heldur settur undir danskan
ráðherra, venjulega dómsmálaráð-
herrann, sem voru falinn íslensk
sérmál. Þessi danski „ráðgjafi" eða
íslandsráðherra
átti sæti í ríkis-
ráðinu. íslending-
ar töldu að þar
með gætu dansk-
ir ráðherrar haft
áhrif á íslensk
sérmál og væri
það óhæfa. Það
var deginum ljós-
ara að stjórn-
arskráin frá 1874
nægði ekki lands-
mönnum. Þing og
þjóð vildu fá framkvæmdavaldið
heim til íslands.
II.
Eftir andlát Jóns Sigurðssonar
1879 var Benedikt Sveinsson
sýslumaður fremstur í flokki þeirra
sem sækja vildu meiri stjórnarbæt-
ur íslendingum til handa. Benedikt
vildi að íslandi stýrði landstjóri eða
jarl ábyrgur fyrir Alþingi. Jarlinn
skyldi hafa til stjórnar ráðherra
er mynduðu landsráð sambærilegt
við ríkisráð Danmerkur.
Sjálfstæðiskröfur íslendinga
fengu lítinn hljómgrunn hjá kon-
ungi og stjóm hans, en á þessum
árum var ekki þingræði í Dan-
mörku heldur réðu hægri menn
og stjórnuðu með stuðningi kon-
ungs og í krafti bráðabirgða-
laga. Það var ekki laust við
að sumir Islendingar tækju
að lýjast og teldu brýnna að
efla íslenska atvinnuvegi
heldur en að strögla við
það sem séra Arnljótur Ólafsson,
höfundur fyrsta íslenska hagfræði-
ritsins, nefndi: „Endalaust og ár-
angurslaust stjómbótarstagl.“ Um
miðjan síðasta ártug aldarinnar
lagði Valtýr Guðmundsson, alþing-
ismaður og háskólakennari, fram
umdeilda málamiðlunartillögu um
stjórnskipun íslands. Hann gerði
ráð fyrir sérstök-
um íslandsráð-
gjafa, búsettum í
Kaupmannahöfn
en með setu á
Alþingi og ábyrgð
á stjórnarathöfn-
um.
Eftir harðar
deilur var stefna
Valtýs Guð-
mundssonar „val-
týskan“ sam-
þykkt á Alþingi
1901 en um sama leyti gerðust þau
tíðindi að stjórnarskipti urðu í
Danmörku og vinstri menn komust
til valda og þingræði komst á.
Árið 1902 lagði danska stjórnin
fyrir Alþingi frumvarp sem gerði
ráð fýrir innlendum ráðherra með
búsetu í Reykjavík, en ráðherra
skyldi bera undir konung í ríkisráð-
inu mikilvægar stjórnarathafnir og
lög. Embætti landshöfðingja, land-
fógeta og amtmanna voru lögð
niður en þeirra í stað var stofnað
stjórnarráð. Ráðherrann var yfir-
maður stjórnarráðsins með aðstoð
landritara.
III.
Stjórnarskrárbreytingin var
endanlega samþykkt árið 1903.
Heimastjómarskipanin tók svo
gildi 1. febrúar 1904. Þess má
geta að fleiri tíðindi gerðust þá í
ríkismálum Islendinga, konungur
úrskurðaði að skjaldarmerki Is-
lands skyldi vera „hvítur íslenskur
fálki á bláum grunni".
Embætti landshöfð-
ingja, landfógeta og
amtmanna voru
lögð niður en þeirra
í stað var stofnað
stjórnarráð
1904 — Heimastjórn
Ráðherrann
heim
Fimmtugasta afmælisár lýðveldisins er
jafnframt nítugasta afmælisár heima-
1r stjómar. Páll Lúðvík Einarsson fjallar
hér um aðdraganda þess að Hannes Haf-
stein varð ráðherra fyrstur íslendinga.
Framfarahugur og fram-
kvæmdagleði ríkti á ís-
landi um aldamótin,
skáldið Hannes Hafstein
hvatti landsmenn:
Aldar á morgni vöknum til að vinna,
vöknum og tygjumst, nóg er til að sinna.
Hátt ber að stefna, von við traust að tvinna,
takmark og heit og efndir saman þrinna.
Rétt rúmum þremur árum síðar
varð Hannes Hafstein fyrsti hand-
hafi innlends framkvæmdavalds,
fyrsti íslenski ráðherrann og það
féll í hans hlut að vera í forsvari
fyrir margháttuðum stjómarfars-
legum, efnalegum og menningar-
legum framförum og framkvæmd-
um heimastjórnartímabilsins.
I.
Síðustu tvo áratugi nítjándu ald-
ar má segja að baráttan fyrir
Hannes Hafstein, fyrsti ís-
lenski ráðherrann.
I.YDVIiL DIÐ ISI.AND
1044 -1004
FORSIiTAMYNT
Ljósmyndir/Jón Sen
Hátíðahöldin 18. júní
MIKIÐ var um dýrðir í höfuðborginni 18. júní til að fagna lýðveld-
isstofnuninni á Þingvöllum daginn áður. Mikil þátttaka var í skrúð-
göngu um bæinn, sem endaði á Lækjartorgi fyrir framan Stjórnar-
ráðið, þar sem formleg athöfn fór fram. A efri myndinni sést
hluti skrúðgöngunnar, þar sem hún fór um Kirkjustræti, en neðri
myndin er frá fánaborg á Stjórnarráðstúninu.