Morgunblaðið - 17.06.1994, Blaðsíða 30

MORGUNBLAÐIÐ
30 FÖSTUDAGUR 17. JÚNÍ 1994

Embætti forseta Islands 50 ára
Þjóðhöfðingi
og bóndi
á Bessastöðum

. :L'
■; VJ-J"._________

m 3
Forsetar lýðveldisins
hafa hver sett sinn per-
sónulega svip á embætt-
ið, segir í samantekt
Gísla Sigurðssonar, og
áherzlur hafa verið
nokkuð mismunandi.
egar Alþingi kaus Svein
Björnsson ríkisstjóra árið
1941, var stigið undirbún-
ingsskref fyrir stofnun
forsetaembættis fyrir lýðveldið ís-
land. Það embætti varð síðan að
veruleika við stofnun lýðveldisins 17.
júní 1944. Fjórir hafa á umliðnum
50 árum gegnt embætti forseta:
Sveinn Björnsson, Ásgeir Ásgeirs-
son, Kristján Eldjárn og Vigdís Finn-
bogadóttir.
Enda þótt skýr ákvæði séu í
stjórnarskránni um embættið, stend-
ur þar hvergi neitt um það hvernig
þjóðin eigi að umgangast forsetann
og hann þjóðina. Um þetta hvort-
tveggja hafa skapast hefðir, sem
fjórir fyrrnefndir forsetar eiga heið-
urinn af að hafa myndað. Menn eru
sammála um að þjóðin hafi verið
einstaklega heppin með fólk í þetta
þýðingarmikla embætti og má segja
að tónninn hafi alveg verið gefinn
fyrir þá sem á eftir koma.
Forsetar lýðveldisins hafa samt
sett sinn persónulega svip á embætt-
ið hver með sínu móti og þeir hafa
haft aðeins mismunandi áherzlur. I
tíð Ásgeirs Ásgeirssonar varð forset-
inn landsmönnum sýnilegri, ef svo
mætti segja; hann lagði öllu meira
en Sveinn Björnsson áherzlu á að
fara um byggðir landsins, enda fyrr-
verandi stjórnmálamaður. Kristján
Eldjárn hélt þeim hætti og var bæði
í embætti þjóðminjavarðar og for-
seta talsmaður þjóðlegrar menning-
ar og Vigdís Finbogadóttir hefur
haft sömu áherzlur og þar að auki
komið á verulega auknum samskipt-
um embættisins við nálægar þjóðir
og sinnt þeim með glæsibrag.
Ákvæði í stjórnarskránni
í 2. grein stjórnarskrárinnar segir
að Alþingi og forseti íslands fari
saman með löggjafarvaldið og í 3.
grein að forsetinn skuli vera þjóð-
kjörinn. í 4. grein segir að kjörgeng-
ur til forseta „er hver 35 ára gam-
all maður, sem fullnægir skilyrðum
kosningaréttar til Alþingis, að frá-
skildu búsetuskilyrðinu". í 5. grein
segir að forseti skuli kjörinn beinum,
leynilegum kosningum af þeim er
kosningarétt hafa til Alþingis. For-
setaefni hafi meðmæli minnst 1.500
kosningabærra manna og mest
3.000. Sé einn í kjöri telst hann rétt
kjörinn án atkvæðagreiðslu. I 8.
grein segir hverjir skuli fara með
forsetavald ef forseti „getur ekki
gegnt störfum um sinn vegna dvalar
erlendis, sjúkleika eða af öðrum
ástæðum". Í 10. grein er sagt að
forseti vinni eið að
stjómarskránni, er
hann tekur við
störfum. í 11.
grein segir að for-
seti beri ekki
ábyrgð á stjórnar-
athöfnum og verði
ekki sóttur til refs-
ingar nema með samþykki Alþingis.
I 12. grein segir að forseti skuli
hafa aðsetur í Reykjavík eða ná-
grenni, í þeirri 13. að hann láti ráð-
herra framkvæma vald sitt og í 15.
að forseti skipi ráðherra og veiti
þeim lausn; ákveði tölu þeirra og
skipti störfum með þeim. 16. greinin
er um ríkisráð, sem forseti skipar
ásamt ráðherrum. I 19. grein segir
að undirskrift forseta undir lög veiti
þeim gildi, en ráðherra ritar einnig
undir. 20. greinin er um embætta-
veitingar og 21. segir að forseti
geri samninga við önnur ríki; þó
geti hann enga slíka samninga gert,
ef þeir hafa í sér fólgið afsal eða
kvaðir á landi eða landhelgi og fleira
er tilgreint. í næstu greinum segir
að forseti stefni saman Alþingi ár
hvert og ákveði hvenær því sé slitið.
Hann geti frestað fundum Alþingis
um tíma; hann geti rofið Alþingi og
skal þá stofnað til nýrra kosninga
innan tveggja mánaða. Einnig getur
hann látið leggja fyrir Alþingi frum-
vörp til laga, gefið út bráðabirgðalög
milli þinga ef brýn ástæða er til.
Hann getur ákveðið að saksókn fyr-
ir afbrot skuli niður falla ef ríkar
ástæður eru til og undanþágur frá
lögum samkvæmt reglum getur
hann veitt. Hér hefur aðeins verið
gripið á því helzta um embætti for-
seta íslands úr stjórnarskránni.
Ritgerð um embætti forseta
íslands
Nokkrir stjórnmála- og fræði-
menn hafa af sérstökum tilefnum
skrifað um forsetaembættið, til
dæmis Bjarni Benediktsson, Olafur
Jóhannesson og
Gunnar G.
Schram. Hér er
hinsvegar stuðst
við ítarlega heim-
ild um embættið,
prófritgerð frá
lögfræðideild Há-
skóla íslands eftir
Harald Johannessen, fangelsismála-
stjóra. Ritgerðin er ígildi heillar bók-
ar og rúmsins vegna er aðeins hægt
að grípa niður á nokkrum stöðum
til nánari skýringar á því sem áður
er upp talið úr stjómarskránni.
Haraldur fjallar fremst í ritgerð-
inni um aðdraganda að forsetakjöri.
Þar segir svo í kafla um aldursskil-
yrði: „Það er ætíð nokkurt álitamál
hvar setja eigi aldurslágmark al-
mennt sem starfsskilyrði. Helstu
rökin fyrir 4. grein stjómarskrárinn-
ar eru, auk þeirra er að framan
greinir, m.a. þau, að því eldri sem
menn eru því líklegra er að þeir
hafi öðlast nokkurn þroska, reynslu
og almenna þekkingu."
Höfundurinn segir síðan að það
sé athugunarefni hvort 35 ára ald-
urslágmark forsetaframbjóðenda sé
ekki of hátt og bendir á að 20 ára
geti menn orðið alþingismenn, og
spyr hvort sömu rök um lipurð og
mannþekkingu eigi ekki eins við um
þingmannsstarfið. Og bætir við:
„Ennfremur felst viss mismunun í
4. gr. stjórnarskrárinnar sem útilok-
ar mikinn hluta þjóðarinnar frá
framboði ... Að lokum skal þess get-
ið, að aldurshámark er ekki sett í
stjórnarskrána um forseta íslands,
en athugunarefni er hvort aldurshá-
mark laganna um réttindi og skyldur
starfsmanna ríkisins eigi við um for-
setann og hann þurfi því að láta af
störfum þegar þeim aldri er náð.
Fullyrt verður, að lögin um réttindi
og skyldur ríkisstarfsmanna taki
ekki til forseta íslands að þessu leyti
og getur hann því gegnt störfum
þótt hann hafi náð þargreindum
hámarksaldri.“
í kaflanum „Skilyrði um íslenskt
ríkisfang" er talið að í 4. greininni
sé ekki sagt berum orðum að for-
setaframbjóðandi þurfi að vera ís-
lenskur ríkisborgari. Hinsvegar leiði
af 1. mgr. 33. greinar stjórnarskrár-
innar að svo þurfi að vera. í sam-
bandi við athugasemdir alþing-
ismanna frá 1944 segir ritgerðarhöf-
undur:
„Sú spurning vaknar því hvort
ráðagerðir hafi verið um það að
danskur aðili yrði t.d. kosinn af Al-
þingi til að fara hér með forseta-
vald. Það mun þó ekki hafa verið
ætlun Alþingis j)ótt hugmyndum
þess efnis að Islendingar tækju
danskan prins sem þjóðhöfðingja
hefði verið hreyft í Danmörku skv.
því sem Sigurður Bjarnason sendi-
herra tjáði höfundi þessarar ritgerð-
ar.“
Um önnur kjörgengisskilyrði for-
setaframbjóðenda, þar á meðal
menntun, segir „að hvorki eru gerð-
ar kröfur til forsetaefnis um almenna
menntun eða sérþekkingu. Forseti
Islands þarf því ekki að hafa lokið
skyldunámi og enn síður sérnámi".
Haft er eftir Ólafi Jóhannessyni
að óþarft hafi þótt og óviðeigandi
að setja nokkur skilyrði um almenna
menntun, því það liggi í hlutarins
eðli að þeir sem veljast til forseta-
dóms, hljóti að fullnægja almennum
kröfum í því efni.
Forseti íslands þarf ekki að vera
í þjóðkirkjunni og ef til vill hefði átt
að setja það skilyrði að hann væri
það, segir ritgerðarhöfundur, „en
telja verður trúarbragðafrelsi for-
seta eðlilegra og í samræmi við lýð-
ræðislegan grundvöll íslenzks þjóð-
félags og meginsjónarmið almennra
mannréttinda".
Hvað yrði gert ef sú staða kæmi
upp að tveir frambjóðendur til for-
setaembættis fengju jafn mörg at-
kvæði? Haraldur segir svo í ritgerð-
inni:
„í lögum nr.
36/1945 er eigi
kveðið á um það
hvernig með
skuli fara ef tvö
forsetaefni eða
fleiri fá sama at-
kvæðafjölda. At-
hugunarefni er,
hvort kjósa skuli að nýju eða varpa
eigi hlutkesti um það hver hlýtur
embætti forseta Islands. Bjarni
Benediktsson og Ólafur Jóhannesson
telja að Hæstarétti beri, með hliðsjón
af 113. gr. laga nr. 52/1959, að sjá
um framkvæmd hlutkestis um það
hver hljóta skuli embættið og sá
hlutskarpari verði að teljast forseti.
Telja verður þetta umdeilanlega nið-
urstöðu en hér er sett fram sú skoð-
un að eðlilegra væri að aftur yrði
kosið.“
Á Alþingi 1944 urðu töluverðar
umræður um fyrirkomulag forseta-
kjörs og m.a. rætt um hvernig kom-
ið yrði í veg fyrir að forseti lslands
yrði hugsanlega kjörinn með mjög
íitlum meirihluta atkvæða þeirra er
tækju þátt í forsetakjöri. Eysteinn
Jónsson kvað nefndina hafa athugað
margar leiðir til að kjósa forseta.
Brynjólfur Bjarnason taldi að kjörið
yrði að gilda þótt forseti hefði minni-
hluta þjóðarinnar á bak við sig. Um
þetta tjáði Gunnar G. Schram sig
löngu síðar í Morgunblaðinu og
sagði:
„Á undanförnum misserum hafa
nokkrar umræður orðið í þjóðfélag-
inu um það hvort ekki ætti að kveða
á um það í stjórnarskránni að for-
seti skyldi kjörinn með meirihluta
atkvæða kjósenda. Röksemdin fyrir
því er sú að óæskilegt sé að því
embætti gegni maður sem aðeins
hefur hlotið t.d. 20-30% atkvæða í
kosningunni, þar sem forsetinn á að
vera sameiningartákn allrar þjóðar-
innar.“
Sveinn Björnsson vann eið að
stjórnarskránni „að viðlögðum
drengskap mínum og heiðri". Har-
aldur Johannessen segir að þegar
eiðstafir ríkisstjórna íslands og for-
seta séu skoðaðir, sjáist að þessir
aðilar hafi ætíð unnið drengskapar-
heit, en ekki eið að stjórnarskránni.
Hefur Haraldur eftir Bjarna Bene-
diktssyni að ekki væri alveg öruggt
hvaða aðili það væri sem úrskurð-
aði, hvort forseti skyldi vinna eið eða
drengskaparheit.
Bóndi á Bessastöðum
Það er athyglisvert að samkvæmt
hefð er forseti íslands um leið bóndi
á Bessastöðum, þó ekki sé kveðið á
um það í lögunum. í ritgerð Harald-
ar Johannessen segir svo:
„Sú venja hefur mótast allt frá
stofnun ríkisstjóraembættisins, að
þjóðhöfðingi landsins nytji Bessa-
staðaland. Helstu hlunnindi forseta
af landinu eru vegna leigu á túnum,
dúntekju og þess háttar og rennur
allur arður vegna þessa til forsetans
persónulega, en ekki embættis hans.
Forsetinn verður þó sjálfur að greiða
laun dúntekjumanna og viðhald
hlunnindanna.“
Meðal þess sem forseti Íslands
nýtur í embætti er sá réttur sem
kann að hljóma ókunnuglega, nefni-
lega úrlendisréttur. Um hann segir
m.a. svo í ritgerð Haraldar:
„Úrlendisrétturinn byggist á þjóð-
réttarvenju og eru meginþættir hans
tveir. Annars vegar eru þær réttar-
reglur, sem lúta að friðhelgi þeirra
manna er úrlendisréttar njóta, en í
því felst m.a., að þeir eru undan-
þegnir lögsögu dvalar- eða mótt-
tökuríkis. Hins vegar er um að ræða
þau forréttindi og fríðindi sem ríki
hafa veitt fulltrúum erlendra ríkja á
gagnkvæmum grundvelli um langan
aldur.
Úrlendisrétturinn nær til forseta
íslands, fylgdarliðs hans og farang-
urs á meðan þessir aðilar dveljast á
landsvæði hins erlenda ríkis. Ekki
skiptir máli hvort um opinbera heim-
sókn er að ræða eða einkaheim-
sókn.“
Samkvæmt 4. grein stjórnar-
skrárinnar um hin sérstaklegu mál-
efni íslands frá 1874 var konungur
friðhelgur og ábyrgðarlaus. í því
fólst að ekki var hægt að höfða
opinbert mál á hendur honum, hann
sakfelldur, eða honum gerð refsing
eða viðurlög. Kafli í ritgerð Haraldar
fjallar um þetta og
þar segir m.a. svo:
„Forseti íslands
nýtur ekki friðhelgi
og verður honum
því stefnt fyrir dóm
í einkamáli gegn
honum, hann verð-
ur að þola fógeta-
gerð og hann verður beittur valdi
af dómstólum og lögreglu. Bjarni
Benediktsson taldi, að forsetinn
væri aðeins ábyrgðarlaus varðandi
stjórnarathafnir og til refsingar út
af þeim yrði hann alls ekki sóttur,
þó samþykki Alþingis kæmi til, en
um einkaathafnir, sem þó vörðuðu
ekki refsingu, yrði forseti sóttur sem
hver annar borgari og nefndi hann
í þessu sambandi barnsfaðernis- og
víxilmál sem sækja mætti á hendur
forseta."
Völd og störf forseta
Alþingi og forseti íslands fara
saman með löggjafarvaldið og sam-
kvæmt stjórnarskránni á forseti að
fara með framkvæmdavaldið einnig
ásamt öðrum stjórnvöldum. í ritgerð
sinni segir Haraldur svo: „Fram-
kvæmda- og löggjafarvald forseta
Kristján
talsmaður þjóðlegr-
ar menningar
Vigdís hefur aukið
samskipti við ná-
lægar þjóðir