Morgunblaðið - 17.06.1994, Blaðsíða 28

28 FÖSTUDAGUR 17. JÚNÍ 1994
MORGUNBLAÐIÐ
1918 — Viðburðaríkt fullveldisár verður lengi í minnum haft
Ar sundurleitra
atburða
Kjörsókn í þjóðarat-
kvæði um sambandslög-
in 19. október 1918 var
dræm, einkum meðal
kvenna, sem voru óvan-
ar að ganga að kjör-
borði, segir í grein Gísla
Jónssonar. Niðurstað-
an varð hins vegar skýr.
Um það bil 91% voru
með, en 7,3% ámóti.
i
Arið 1918 mun lengi verða
í minnum haft hér á landi.
Valda því sundurleitir at-
burðir: Firnafrosthörkur
öndvert ár, úrslit sambandsmálsins,
Kötlugos og drepsóttin spanska."
Á þessum orðum hefst Árbók ís-
lands 1918 í Almanaki Þjóðvina-
félagins. Gaman er að geta verið
svona gagnorður og velorður.
Hinn 5. janúar voru íslendingar
enn minntir ótæpt á að þeir ættu
heima á íslandi. Norðan stórhríð
brast á með miklu frosti og rak ís
að landinu. Urðu brátt hafþök og
aftakakuldar. Hvítabirnir gengu á
landi, stórhveli fraus inni í vökum.
Jafnvel á Suðurlandi frusu hross í
hel úti í haga. En frostið komst
hæst í 36 stig á Hólsfjöllum.
Frosthörkurnar voru þeim mun
þungbærari sem eldsneyti var víða
lítið. Kol þraut og höfðu þó selst við
afarverði. Skólahald var takmarkað
í sparnaðarskyni. Eftir rúmlega hálf-
an mánuð dró nokkuð úr mestu
ósköpunum. En mestallt árið var
veður umhleypingasamt og rysjótt.
Kal í túnum varð óskaplegt, töðu-
fengur sumstaðar tíundi hluti þess
sem eðlilegt mátti kallast.
Verslun var afar erfíð og óhag-
stæð vegna stríðsins. Fáránlegt verð
var á sumum vörum. Afkoma þjóðar-
búsins var bágborin og halli á ríkis-
sjóði geigvænlegur. Sr. Sigurði í
Vigur var engin tilhugsun óttalegri
en að íslenskur fullveldisfáni blakti
yfir gröf fjárhagslegs sjálfstæðis.
Sjávarafli varð þolanlegur. Minni
bátar öfluðu ágætlega, meira en
nokkru sinni fyrr. En afli þilskipa
varð rýr, enda höfðu landsmenn ver-
ið neyddir til að láta af hendi hálfan
togaraflotann árið áður. Var því
engin furða, þótt einstaka maður
veiti fyrir sér hvað yrði ef við losnuð-
um undan stjórn Dana. Myndum við
ef til vill verða ensk hjálenda? Hér
hafði enskur maður, Eric Cable,
kallaður ræðismaður, verið miklu
ráðandi til sjós og lands drjúgan tíma
stríðsáranna.
Miklum hluta Islendinga var þó
ekkert hik í huga. Nú gat verið lag.
Stórveldin höfðu sagt að virða bæri
vilja smáþjóðanna, fánamálið hafði
verið tekið upp við Dani og því var
haldið vakandi. Siglingafáninn var
fullveldistákn, ef fengist.
II
Ráðuneyti Jóns Magnússonar var
á öðru árinu og stóðu að því allir
þingflokkar nema langsum-hluti
Sambantlslaganefndin 1918 á fundi í Alþingishásiiiti.
fundi. „Þorslcinn M. Jónsson kom á fund
ínn frá bændaílokknum nyja mc'ö þá
tillögu -aC valínn v«ri sinn inaður úr
hvorum flokki til að eiga viðtal víð
einn v»r Heimastjórnarnokknum, um
myndun 3 manna stjórnar meS sinn
mann úr hvorum nokki og hafði f»or-
steinn verið kosinn til þcas úr sintun
ílokki, cn Kristinn Daníelsson var kos-
inn ‘ tíl þcs* af sjálfsUeðLimonnum.
Svcinn ÓJafsson lór á íund hcimastj..
manna í þcssum crindum og kom meö
þau boö, að þcir mundu áskilja að
cinn maður úr ráðherraflokki (þ.c.
langsum-mcnn) tæki þátt í þvi viöUUi,
flutti Kr. D. þessi boð á fundinn scm
ályktaðí að ganga ekki að því að svo
stöddu. Meðan á þcssu stóð korn Karl
Einarsson og kvaddi Björn Kristjáns-
son af fundi til viðtais. Kom Bjöm inn
á fundínn aftur með þau orð frá Karli,
að hann mundi óskorað ganga í Sjálf-
stttðisflokkinn og var það af ÖUum sam
þykkt Að því búnu var samþykkt að
frcsta til morguns að afráða um fyrir-
hugað viðtal og það tjáð bændaflokkn-
ura, sem var því fyrir silt loyti sam-
þykkur. Sig. Eggcrz — Kristlnn Daníels-
son.“
Næsta dag, 17. dea., er íundur í Sjálí
sUeðisflokknum kl. 9 árdegis og eru all
ir viðstaddir. í fundagerðarbókinni sag-
ir: ..Rjctt íyrst og siðan gengið til at-
kvicðo um. hvort ganga skyidi að þvi.
að einn rnaður ni hendi > áðhcrramanna
vieri hafður viö fyrírhugað viðtal um
stjómarmyndvm þrtggja fiokkanna.
Greíddu 4 atkva^ði mtð þvi o« enginn
á mófi. Var það skoðöð svo að flokkur-
inn eflir atvikurri, þar scm Framsókívar-
flokkurinn fyrir sitt leyti hafði heitíð
bví. so.'tti sig við að þcssi rnaður vscri
við vlfitalið. Var eendimnnni flokks'ma
ínJið að lítörsa \k>:- tiiixWi. aó af
vinnuflokkunum (Framsoknarfl. og SjáJf
stteðisfl.) tHnefndur forsætisráðgjaii
Qg nnaar lil, cn aí Heímasijórnarflokki
hinn þriðji og vænt svnrs kJukkan 5
j d«*»g. Sig. Eggerz — Kristinn Daníels-
son.“
Síðdegts sama dag er fundur hahlinn,
allir við. „Kristinn Danielsson fkýrói
frá viðtali sinu og l>oisleín5 Jónssonar
fyrir hönd sanivinnuflokkanr.a við Jóf*
MagnÚ5Son af hcndi Hcimastj.flokkífinö
— og hafði Gisli Svc:nsx>n af ráðhcrrn
mönnum verið við það viðla). llafói Jón
Magnúíjson tjáð ?ig ckki hafa umboð lil
;»ð semja cða gongn aö ncinu fyrir
flokk sinn. cn aðcíns hlýða á hvcrjar
upþás! ungur væru gjörðar. Kvað
ekki mundu haigt að ycfa. svar kl 5,
— i IJjIikI itifii «lcl ijlomlskc MinitU’ríuois alicwlc
n» lK-»liia«mdc Kontfir í Kabcniisvji — Har lil Oj>-
gqve ol Mkrc SamatbcjJU iiiirflem'UeRCririSínie <ig
at varctagc «W c«nc IHwCWCS lnlcrcíscr. iíctUiUc*
imWlcrtát Iireit at IjJtnlcne frit for ot l>wlciiiu»e.
bvitkcn Korm tini mneUe ö«*ke ol glre dcrnrc »in
IleprB>*ent*fion.
Tii ij 16 o« 17.
Der cr opnaact fnlil Kníjthe'l om OprcUclif n <*g
Smnmenv.rtnirgcn «Icl* nf ct raoi|gí»ci>:li! X;mi,
hví* Oiuavc cr ai frcmme Sjmyirkcn uu-lk'm
dcnc, lilur.-rlie Enwrlcthed » «lcrc* I.mgiviiinjitr
og vragc over, nt ikr ikkc vedtogc* For.nmlall-
nínger, som knmlc v«re til Skjitc f*ir-«lol aiulcl
Ijiid, — ikli af bI VolJ;ifl*rwfvil ttl AfrfArdsc sf
mullg opttantniíq Ceuígiieilcr om l'orbundslcvciu
ForstMCÍM.
Tíl 1 19.
blands grkkrHnjj af sleUsevarcnJr Neulralilct
(ormlnellcr I Ovcicn**ten»mcl*c mcJ tlcnne For-
fMiitdslov* Karakter, al dvn enc af «ic io Stater
kan forbiivc neulral, *clv on dcn atuleu iudvlklc* i
Krig.
Tíl S 20.
Vcil al bealemme, at Lovcn Iuedcr i Kraft den
I. U«ember d. A.. fomieoc*‘«ie», at <J«r vii varie
givcl rundclíg Tbl III, »1 «icn kan Wívc vcittaj;ct af
AltblngtL gcxjkemU af tie islandsbc Vtrlgerc o«
vedtaget af (UgMlagtn.
andl íkrlfvtofii stjttrnarráð* iilotid* I Kaupmanna-
luMn. — »«il Iiafl þafl Iilotvcrk uð tiyggjo sam-
vínmi milli stjórnaimo oj* g.vla hogsniuna borgsr*
sins fatui«. En Itvotl land cr IJUð rjílWII um nð
íkvcða. hvcrníjj þnð kynni að vftjn haga þewu
fyritívari.
Vw 16, og 17, gr,
I’sð liefir nið»t fnllkomið samkomulsg nm slofo-
vm d; tkipjn lce^jpi nefmla, anr.ar«i ráðjýafar-
nefiidsr, a«i> )u‘8r þsð hltflvcrk nð cflj samvinnu
milli ismlantta, siuðla sð samratttii I iófioöí þeína
haía cætnr s Jivt, að cná»r ráöUafauír sjcu
gcrðjr af ófiro Eaudíiiu. scm gdi orðið li) tjótva
ryrir hill iau.Jif), — fiínuar ;rróar«}úui«irfiid*r tii
}>í»í aö skera ur ájreiníogi, cr 'ri*s kyiuii um
skUniivg tambsndslaganna.
t'm 19. gr.
VlirKsluf; Islatuif «re ævnrandi iiluUevsí hvftir &
þvi. c«l *si»'iíV:fntí cðii }x>asara samÍKiiutílsc* j;«-
ur atmað rikíð verið tiinllauri, þú ai hitt ieottí f
öfriði.
: Um 20. cr.
I*ar irm ákvrðið er að higitt gaugi i #«><íi 1. ilea-
emksr þ. á., cr iiúiii \í«1. nð («ar£ur tímí verði tii
þc*». að Ió#iu jictí nrðið »am}>; kt « t«Aa tið «f
alþíugi <íg i*ien*i>«vii k]«tM»tduw &i r:ki»þii;®(
Dannifrkur.
Ileykjavik, 1S. Juli 191$.
’œjJL.,..

(L /? / t :> - ' ,
/ ' 7

“•*—**• Xk/tJ Ytímtiu. y,/.- JÍAt/ tí
/f/s.
tc/ r ■ o í? {y...
rf/za&f v -/f/* S O - .v U</«+*<«>', r-e v ***^ .

/
Vndlrskx'ifi sambandslaganna 1918.
Nefndin og sáttmálinn
SAMBANDSLAGANEFNDIN 1918 og undirritaður sambandslagasáttmálinn. í nefndinni áttu sæti Jóhannes Jóhannesson, forseti S.Þ.,
formaður, Magnús Jónsson, síðar ráðherra, ritari nefndarinnar, Bjarni Jónsson frá Vogi, Einar Arnórsson, ráðherra, Gísli Isleifsson,
stjórnarráðsfulltrúi, ritari nefndarinnar, Þorsteinn M. Jónsson, skólastjóri, Þorsteinn Þorsteinsson, hagstofusljóri, ritari, nefndarinnar.
Af háifu Dana sátu í nefndinni, C. Hage, viðskiptaráðherra, formaður danska hluta hennar, I. C. Christensen, ráðherra, Erik Arup, prófessor.
Sjálfstæðisflokksins (eldri). En skoð-
un þingmanna og viðhorf var með
ýmsu móti ólíkt og skárust flokkslín-
ur. Mestu kann að hafa skipt um
sættir í fána- og fullveldismálum að
með einhverjum hætti hafði myndast
gott samband milii Jóns forsætisráð-
herra og einnar helstu kempu sjálf-
stæðismanna þversum, Bjarna Jóns-
sonar frá Vogi.
Forsætisráðherra ákvað að kalla
saman aukaþing til þess að freista
þess að koma fullveldismálum ís-
lendinga fram. Til þess að verja þá
ákvörðun flutti hann á Alþingi í
maílok frægustu ræðu sína. Hún var
svo rökföst og sannfærandi, að sum-
ir andstæðingar gátu ekki varist við-
urkenningu.
Jón Magnússon var kannski væg-
ur flokksforingi og Iítill lýðkærasti,
en hann var oft furðu veðurglöggur
og ratvís um skóga stjórnmálanna.
Nú var hann sannfærður um að taka
ætti sambandsmál íslands og Dan-
merkur upp eins og það lagði sig.
Löng og erfið bið var framundan
vegna þingkosninga í Danmörku.
En Alþingi mátti ekki víkja af vett-
vangi.
Danir sóttu fast að endurheimta
Suður-Jótland í krafti þjóðernis og
þeir vissu að íslendingar myndu
sækja fullveldi sitt með sömu rökum.
Ef til vill áttu þeir ekki von á að
íslendingar yrðu eins skeleggir og
snúnir samningamenn og raun varð.
Mikill meirihluti danskra ríkisþing-
manna ákvað að senda fjögurra
manna nefnd til samninga / Reykja-
vík. Auðvitað mótmæltu því margir
Danir og töldu að vísbending væri
gefin um of mikið eftirlæti við ís-
lendinga.
Ákvörðun Dana varð íslendingum
mikið fagnaðarefni og Aiþingi brá
við hart og kaus fjóra samninga-
menn af sinni hálfu. Jón Magnússon
ráðgaðist við alla þingflokka. Hann
gaf eftir annað sæti flokks síns í
nefndinni til þess að koma þar að
Einari Arnórssyni frá Sjálfstæðis-
flokknum langsum. Hann var kunn-
ur samningamaður og lögfræðingur
og með honum var hin fámenna
stjómarandstaða á Alþingi höfð með
í leiknum. Úr flokki sínum valdi Jón
þann sem hann vissi virtastan bæði
með Dönum og Islendingum, Jó-
hannes Jóhannesson, forseta sam-
einaðs þings. Danir mátu það mikils
og efuðust um það síðar að samning-
ar hefðu tekist ’indir annars manns
forystu. Þá var í nefndinni Bjarm
Jónsson frá Vogi af hálfu Sjálfstæð-
isflokksins þversum og ekki líklegur
til að lúta að litlu í fullveldismálinu.
Úr Framsóknarflokknum var valinn
einn efnilegasti nýliðinn, Þorsteinn
Metúsalem Jónsson.
Christopher Hage, langreyndur
og mikilsvirtur, fór fyrir dönsku
nefndinni sem öll var svo skipuð að
íslendingar töldu sér mikinn sóma
að. Hinum dönsku gestum var tekið
með íburðarlausri, myndarlegri gest-
risni. Formaðurinn bjó hjá forsætis-
ráðherra og oft þótti mönnum Jó-
hannes Jóhannesson eiga þangað
erindi.
Hin opinbera samningajota var
löng og á köflum ströng. Örvæntu
menn oftar en einu sinni um árang-
ur. En gagnkvæmur vilji má sín
mikils og þá kunnátta og hæfileikar
til að ná viljamarki sínu. Allar ein-
kenndust viðræðurnar af virðuleika,
rökum og festu. Stundum tóku menn
sér hvíld og gerðu menn gestunum
þá sitthvað til gamans og þæginda.
Tvennt var erfiðast; að fá viður-
kennt fullveldi íslands ótvíræðum
orðum með skýrum uppsagnar-
ákvæðum sambandsins, svo og ís-
lenskur og danskur ríkisborgararétt-
ur. Jafnaðarmenn, bæði danskir og
íslenskir, vildu að verkalýður gæti
farið milli landanna og notið óskor-
aðra réttinda í hvoru landinu sem
væri. Alþjóðahyggjan var þeim ekk-
ert hégómamál þó svo vinur þeirra
Stephan G. hefði sagt að alþjóð-
rækni væri hvetjum manni of stór.
Sameiginlegur og einn ríkisborg-
araréttur var hins vegar eitur í bein-
um hörðustu þjóðernissinna, einkum
í Sjálfstæðisflokknum þversum. Án
sérstaks íslensks ríkisborgararéttar
væri ekkert fuilveldi. Ætli Einar
Arnórsson hafi ekki fundið lausnar-
orðin hér, þegar allt var að springa?
Gagnkvæmur ríkisborgararéttur
sem takmarkaðist í raun af löggjaf-
arvaldi hvors ríkisins um sig. Danir
höfðu kosningarétt á íslandi og ís-
lendingar í Danmörku, ef þeir upp-
fylltu þau skilyrði sem almennt voru
sett fyrir kosningarétti, svo sem
flmm ára búsetu í því landi þar sem
réttarins skyldi neyta.
Hinn 18. júlí náðist lokasamkomu-
lag og lýstu allir alþingismenn stuðn-
ingi við það nema Benedikt Sveins-
son og Magnús Torfason. En það
var ekki fyrr en 27. júlí sem hulunni
var svipt af því sem um hafði verið
samið. Og Morgunblaðið birtir fyrir-
sögn ársins yfir þvera forsíðuna Nýi
sáttmáli. Voru þó mörg fréttaefnin
þetta árið, svo sem fram kom í upp-
hafsorðum.
Aðalatriði hins nýja sáttmála,
sambandslagasamningsins, voru:
a) Danmörk og Island skyldu
verða ftjáls og fullvalda (í danska
textanum suværerí) ríki í sambandi
um einn og sama konung og um
samning þann er fælist í hinum nýju
sambandslögum.
b) Danskir ríkisborgarar skyldu á
Islandi njóta að öllu leyti sama rétt-
ar sem íslenskir ríkisborgarar, fædd-
ir þar, og gagnkvæmt. Ríkisborgarar
hvors lands voru undanskildir her-
skyidu í hinu.
c) Eftir árslok 1940 gætu Ríkis-
þing og Alþingi hvort fyrir sig, hve-
nær sem væri krafist þess að hafnir
yrðu samningar um endurskoðun
sambandslaganna. Væri nýr samn-
ingur ekki gerður innan þriggja ára
(1943) gæti hvort þingið um sig
samþykkt (með vissum skilyrðum
um fylgi þings og þjóðar) að samn-
ingurinn væri fallinn úr gildi.
Nú þurfti að bera þetta samkomu-
lag undir atkvæði Ríkisþingsins og
hér á landi var ákveðið þjóðarat-
kvæði, en samþykkt Alþingis ekki
látin duga ein.
Brátt kom í ljós mikið fylgi við
hinn nýja sáttmála. Öll helstu blöðin
mæltu með honum og voru þar kall-
aðir til vitnis margir spekingar.