Morgunblaðið - 17.06.1994, Blaðsíða 48

48 FÖSTUDAGUR 17. JÚNÍ 1994
MORGUNBLAÐIÐ
ss*í ©crlingdfecjg ®ii»cni>c
Vtmssz -.mmjwmtomtrnm. M tntKU IM
Islandsk Svar
paa Kongens
Budskab
For^Trjk
pnoSrcrlge
Ira Amrriki
Nyt USA-Angrcb
mod Rumæniens
OUefelter
„Luft-Oltcnéuni htiydtr StarUn tíl
Frits Claasen Ikke
mere F0rer for
D.N.S.A.P.
B Uvejr af Angreb SSKc
Gr0nland udbygget
som U.S.Ar-Basis
19 Tmmt AfímjitiUg /mm tMt Vpmt 1 tf*§r
16aarig lader sig
halshugge af Toget

Kikkerter forbydes
langsEnglandsKyst
TrGskwjvr «g KktoUr ikil dknm
Et Budskab fra Kongen
til det islandske Folk
Luftaktiviteten i
Yesteuropa naar
et nyt Hojdepunkt
II«nlt*0CT k0 fm Aegmb mmi Mef
' ( SmMwmiafr f
: Sabotor, der var
grebet paa fersk
Geming, henrettet
POLITIKEN
l’ris-Talkt
sleg HPoinl
Sambandsslitin í dönskum fj ölmiðlum
Allt þjóðlífið
grundvallast
á lögbroti
*
Blaðaskrif bám þess merki að Dönum fannst Islendingar ekki
koma fram við konung af heilindum, segir Snorri Már Skúlason.
Þar réð mestu að sambandi var slitið meðan Danmörk var hemumin.
Sjálfstæðisbarátta íslendinga
var barátta þrungin tilfinn-
ingahita. Hún litaði sögu-
skýringar og afstöðu kyn-
slóða til herraþjóðarinnar. En bar-
átta íslendinga fyrir aðskilnaði frá
Danmörku var ekki einasta tilfínn-
ingamál á íslandi. í Danmörku urðu
margir sárir vegna þess framgangs-
máta sem var viðhafður við sam-
bandsslitin. Lyktir málsins réðu þar
ekki mestu heldur hitt að íslending-
ar skildu slíta tengslin á meðan
Danmörk var hernumin og stofna
lýðveldi án samkomulags við Krist-
ján konung X. Hér verður reynt að
bregða birtu á umfjallanir nokkurra
stærstu dagblaða Danmerkur um
sambandsmálið á síðustu stigum
þess og þá umræðu sem spannst
um það í Danmörku.
Hernumdar þjóðir
Sambandslögin frá 1918 sem
> kváðu á um ísland sem frjálst og
fullvalda ríki í konugssambandi við
Danmörku var stærsti áfangasigur
íslendinga á ieið til sjálfstæðis. Þar
var í 18. grein ákvæði um niðurfell-
ingu sambandssáttmálans eftir árs-
lok 1943 ef hvorugt ríki hefði nýtt
sér þartilgerðan frest til endurskoð-
unar laganna. Fullnaðarsigur í
sjálfstæðisbaráttunni var í sjónmáli.
Síðasti áfanginn til sambands-
slita varð hins vegar annar og erfið-
ari en íslendingar og Danir hefðu
kosið. Evrópa logaði í ófriði og vor-
ið 1940 voru Danmörk og Island
dregin í stríðsdansinn þegar bæði
lönd voru hernumin. Þó staða Dana
væri sýnu verri, með jámhæl nas-
ismans yfír sér, setti hernámið ís-
lendinga í meiri vanda ef litið er
til sambandsmálsins. Þeir vildu
segja samningunum upp en Danir
halda þeim sem minnst breyttum.
Það kom því í hlut íslendinga að
hafa frumkvæði
í málarekstrin-
um á erfiðum
tímum
mætti
skilningi í Dan-
möjku.
í febrúar 1944
•> náðist fullt sam-
komulag á Alþingi um afgreiðslu
sambandsmálsins. Ákvarðanir Al-
þingis vöktu lítil viðbrögð í Dan-
mörku á útmánuðum. í bytjun maí
hreyfði Kristján konungur hins veg-
ar mótmælum í skeyti til íslenskra
stjórnvalda og þjóðarinnar allrar.
^ Þar með hófust blaðaskrif í Dan-
mörku sem báru þess merki að
Dönum fannst íslendingar ekki
koma fram við konung sinn af heil-
indum, konung sem var samein-
ingartákn Danmerkur á stríðsárun-
um og naut virðingar umfram það
sem vant var fyrir að standa virðu-
lega í stöðu sinni gagnvart Þjóðveij-
um. Enda fór svo að konungur naut
fullrar samúðar dönsku þjóðarinnar
í gagnrýni sinni á sjálfstæðistilburði
íslendinga vorið 1944. Politiken,
Berlingske Tidende og Jyllands
Posten settu konungsboðskapinn
sem aðalfrétt á forsíðu 5. maí. I
honum sagði m.a.:
...Vér hljótum á Vora hlið að
hafa heimild til
að ala þá von, að
ákvarðanir um
það framtíðar-
stjómarform,
sem sker í sundur
að fullu bandið
milii íslensku
þjóðarinnar og
konungs hennar, verði ekki látnar
komast í framkvæmd á meðan
bæði ísland og Danmörk eru her-
numin af útlendum veldum.
Og vér höfum þá öruggu sann-
færingu, að ef þetta færi fram,
myndi það verða miður farsælt fyr-
ir hið góða bræðralag milli þessara
tveggja norrænu ríkja, sem liggur
Oss svo mjög á hjarta.
Vér óskum þess vegna, að áður
en úrslitaákvörðun verður tekin,
verði ríkisstjórn íslands og þjóðinni
tilkynnt, að Vér getum ekki á með-
an núverandi ástand varir viður-
kennt þá breytingu á stjómarform-
inu, sem Alþingi íslands og ríkis-
stjórn hafa ákveðið án samninga-
viðræðna við Oss.
Gefíð í höll Vorri Sorgenfri, 2.
maí 1944.
Christian R.
í bréfí konungs kom ekkert það
fram sem benti til að hann vildi
stöðva þá fyrirætlan íslendinga að
stofna lýðveldi
sem í raun hafði
legið í loftinu frá
því samband-
slagasamningur-
inn tók gildi. Það
má hins vegar
ljóst vera að kon-
ungur taldi tíma-
setninguna ranga. Undir þá skoðun
var tekið í leiðara Politiken 5. maí
og fullyrt að konungur myndi sýna
óskum íslendinga um sambandsslit
skilning ef aðeins viðræður um
málið fæm fram með formlegum
hætti og eftir gildandi reglum í
samskiptum vinaþjóða og bræðra-
fólks. „En slíkar viðræður hafa
ekki átt sér stað og gætu ekki hafa
átt sér stað, þar sem ísland er her-
setið af erlendu valdi og Danmörk
af öðru og bæði þessi herveldi heyja
nú stríð upp á líf og dauða.“ (Politi-
ken 5. maí.)
Leiðari Berlingske Tidende var í
svipuðum tón. íslendingar vom
gagnrýndir fyrir að ætla að breyta
stjórnarforminu einhliða. Berl-
ingske Tidende gekk skrefi lengra
en Politiken og sagði að jafnvel þó
íslendingar hefðu farið fram á við-
ræður um sambandsslit hefði kon-
ungur aldrei heimilað slíkt meðan
bæði lönd væm hernumin. íslend-
ingar töldu sig
hins vegar hafa
öðlast fullan rétt
til sambandsslita
strax árið 1941
eftir að þeir
höfðu orðið að
taka í sínar
hendur meðferð
þeirra mála sem Danir tóku að sér
að fara með í umboði íslands sam-
kvæmt samningnum frá 1918.
Sambandsslit árið 1944 voru í sam-
ræmi við bókstaf sambandslaganna
og þann rétt ætluðu Islendingar að
nýta sér enda hafði Alþingi ályktað
bæði árið 1928 og 1937 að stefna
bæri að aðskilnaði jafnskjótt og
samningar leyfðu. Berlingske Tid-
ende fannst Islendingar hins vegar
reka málið af óbilgimi og í nefndum
leiðara var framkoma íslendinga
sögð úr fasa við það sem tíðkaðist
á Norðurlöndunum:
Það er í hæsta máta óvenjulegt
að lítið ríki sem hið íslenska ætli
að hafa að engu grundvallarreglur
í samskiptum þjóða, þeir munu
komast að raun um, þegar ástandið
er orðið eðlilegt á nýjan leik, að
hátterni þeirra er ekki í samræmi
við norrænan skilning á réttlæti,
sanngirni og góðum siðum. (Berl-
ingske Tidende 5. maí.)
Aftenbladet hjó í sama knérunn
og velti upp spurningunni um sið-
ferðislegan og lagalegan rétt ís-
lendinga til að ganga gegn vilja
konungs og breyta stjórnarskránni
án hans samþykkis. Sú ósk var
höfð í frammi að íslendingar bæru
virðingu fyrir stjórnarfarslegum
rétti krúnunnar.
Úr ofangreindum tilvitnunum
má lesa ásökun á hendur Islending-
um fyrir að ætla að nýta sér ófriðar-
ástandið í Evrópu til að losa sig
undan dönsku konungsvaldi enda
þekkt úr sögunni að þegar upplausn
ríkir í heimsveldum eða hjá herra-
þjóðum rísa smáþjóðir upp og reyna
að bijótast til sjálfstæðis. Þessi
túlkun átti þó varla við ísland árið
1944, þjóðin hafði verið fullvalda í
aldarfjórðung og Dönum var kunn-
ugt um að Islendingar ætluðu að
nýta sér samningsréttinn til að
knýja fram fullnaðarsigur í sjálf-
stæðisbaráttunni. íslendingar töldu
sig því ekki vera að fara á bak við
konung sinn. Ekkert átti að koma
á óvart.
Lýðveldi sem grundvallast á
lögbroti
Svar íslensku ríkisstjórnarinnar
til konungs var forsíðuefni dönsku
blaðanna 7. maí en það grundvall-
aðist á kröfunni um sjálfsákvörð-
unarrétt þjóða:
Það er réttur íslensku þjóðarinn-
ar sjálfrar og hennar einnar að taka
ákvarðanir um stjórnarform sitt...
Ríkisstjórn og stjórnmálaflokkarnir
eru sammála um, að fregnin um
boðskap konungs geti engu breytt
um afstöðu þeirra til stofnunar lýð-
veldis á íslandi, og skora á lands-
menn alla að greiða atkvæði um
lýðveldisstjórnarskrána, svo að eigi
verði villst um vilja Islendinga.
(Berlingske Tidende, Jyllands Post-
en, Politiken 7. maí.)
Staðfesta íslendinga kallaði á
og það
litlum
Miður farsælt fyrir
bræðralag þessara
tveggja norrænu
ríkja
Staðfesta íslendinga
kallaði á hörð við-
brögð dönsku blað-
anna