Morgunblaðið - 17.06.1994, Blaðsíða 60

60 FÖSTUDAGUR 17. JÚNÍ 1994
MORGUNBLAÐIÐ
--------------
Óskaplegt
breytingaskeið
Meðal starfsmanna við
kosningar um sam-
bandsslitin var Baldur
Möller, síðar ráðuneyt-
isstjóri. Hann ræðir lýð-
veldisstofnunina og
margt fleira í viðtaii við
Elínu Pálmadóttur.
Baldur Möller ráðunejrtis-
stjóri upplifði miklar
brejd;ingar á sínum langa
ferli í dóms- og kirkju-
málaráðuneytinu, þar sem hann hóf
störf 1941, rétt áður en íslendingar
fengu sinn fyrsta ríkisstjóra. Hann
vann þar við atkvæðagreiðsluna um
sambandsslitin og stofnun lýðveldis
á íslandi og síðan gegn um þær
miklu breytingar sem urðu frá
stríðslokum og allar götur fram til
ársloka 1984, síðustu 23 árin sem
ráðuneytisstjóri. Útþenslan á
stjórnunarþættinum hefur orðið
býsna mikil síðan ísland varð lýð-
veldi og íslendingar fóru að ráða
sér sjálfir og einir, eins og fram
kemur í viðtali sem Morgunblaðið
átti við Baldur.
- Þegar Baldur Möller var ráðinn
fulltrúi í dóms-og kirkjumálaráðu-
nejAið á miðju ári 1941, þánýbak-
aður lögfræðingur, tók hann við af
Ingu Magnúsdóttur, sem var ritari
og löggiltur skjalaþýðandi. En nú
varð sú brejúing á að tveir lögfræð-
ingar störfuðu með Gústavi Jónas-
syni ráðuneytisstjóra. Þá var Þórður
Jensson gjaldkeri stjórnarráðsins
og hugsaði vel um peninga ríkis-
sjóðs. Segir Baldur mér söguna af
því þegar Inga hneykslaði Þórð.
Jíýn gerði það af sér að láta setja
upp krossviðarhillu ofan við ritvél-
ina til að leggja blöð sín á, án þess
að spyrja Þórð, sem varð að orði:
„Þér eruð stjórnarráðinu dýr, frök-
en Inga“. Framundirþað að Baldur
kom þar var ráðuneytið ásamt öllum
stjórnarskrifstofum og ráðherrum í
Stjórnarráðshúsinu, sem langalang-
afi hans, Óli Pétur Kristján Möller,
hafði verið fenginn til að breyta úr
fangelsi í embættisbústað og skrif-
stofur þegar Moltke greifi var skip-
aður stiftamtmaður 1819 og neitaði
að taka við án þess að fá hæfilegt
húsnæði. Síðan bjuggu þar eftir-
menn hans, síðastur Magnús Steph-
ensen landshöfðingi, sem vék fyrir
fyrsta ráðherranum Hannesi Haf-
stein 1904. Síðan hafði húsið hýst
allt stjórnarráðið. Lengi vel var ráð-
herrann aðeins einn með þrjár deild-
ir eða skrifstofur, sem nefndust
fyrsta, önnur og þriðja skrifstofa,
en síðar höfðu ráðherrar um nokk-
urt árabil verið þrír. Þarna voru nú
til húsa öll ráðunejdin nema við-
skiptaráðunejdið, sem hafði verið
stofnað 1939, og ásamt fjármála-
ráðuneytinu fékk húsnæði í Arnar-
hváli.
„Við höfðum tvö herbergi þar
sem skrifstofa forsætisráðherra er
nú. Gústav ráðuneytisstjóri hafði
syðra herbergið, en í öðru herbergi
1944-1984
sátu fimm manns, sem var starfslið
dóms- og kirkjumálaráðherra, sem
jafnframt var forsætisráðherra,
Hermann Jónasson, og hafði sam-
svarandi húsnæði og við austan við
vegginn. Okkar ráðunejti var
dóms- og kirkjumála, heilbrigðis-
kennslu- og menntamálaráðunejti,
allt saman. Ég fékk plássið út við
kakkelofninn, því enn var kynt með
kolum“, segir Baldur og bætir
við.„Þá eins og nú veitti dómsmála-
ráðuneytið leyfi til hjónaskilnaða. I
sambandi við
slíkt getur þurft
alls konar við-
ræður við aðila
og þarna þurfti
þá fólk að gera
grein fyrir sínum
máium þar sem
fimm menn
heyrðu. Að vísu var oftast úrskurð-
að bréflega og án mikilla við-
ræðna.“
Baldur kom í stjórnarráðið rétt
áður en ríkisstjóri kom til. Þegar
Þjóðveijar réðust inn í Danmörku
10. apríl 1940 ákvað alþingi strax
að fela ríkisstjórninni að fara með
störf þjóðhöfðingjans, en þá var
starfandi „þjóðstjórnin“ sem kom
til valda 1939. Allir ráðherrarnir
þurftu þá að skrifa undir og fara
með vald þjóðhöfðingja saman.
Þetta var bráðabirgðaráðstöfun.
Síðan leið eitt ár þar til Sveinn
Björnsson var kjörinn ríkisstjóri af
alþingi og kjör hans staðfest 17.
júní 1941, tveimur vikum eftir að
Baldur kom í dómsmálaráðunejdið.
Brejdtist mikið í stjórnsýslu eftir
að íslendingar höfðu eignast eigin
ríkisstjóra? „í sjálfu sér ekki. Birgir
Thorlacius var þá einkaritari Her-
manns Jónassonar forsætisráðherra
og hafði mest sambandið við Svein
Björnsson eftir
að hann er orðinn
ríkisstjóri. Það
var ákaflega
heppilegt að fá
Svein Björnsson.
Það hefði orðið
ákaflega flókið
mál ef orðið
hefðu ríkisstjómarskipti, sem varð
skömmu síðar. Ef ráðherrar í ríkis-
stjórn sem var að leysast upp hefðu
átt að starfa sem einn maður“, seg-
ir Baldur.
Stjórnkerfið hefur þanist út
Og þá var her í landi, urðuð þið
í stjórnarráðinu varir við hann?
„Herinn var ekki langt undan, því
breski herinn lagði undir sig
Menntaskólann. Hérnámið bar svo
brátt að. En með þjóðstjórninni
1939 kom utanríkisráðherra og
Stefán Jóhann Stefánsson tók við
utanríkismálum sem forsætisráð-
herra hafði haft fram að því. Yfir-
menn hersins töluðu við Stefán Jó-
hann og allt gekk þetta árekstra-
laust. Eftir á að hyggja, þá skilur
maður ekki hvernig svo mörgum
ráðherrum var komið fyrir í þessu
litla Stjórnarráðshúsi með sitt fólk
og umstang."
Stjórnkerfið hefur þá breyst mik-
ið síðan? „Stjórnkerfið hefur þanist
svo út að engu er likt“, svarar
Baldur að bragði. „Auðvitað var
þetta ekki nægilegt, en mætti
kannski á milli vera“
Kóngurinn gramur
í stríðslok 1945 fékk Baldur frí
frá störfum sínum í ráðunejdinu
til að fara með föður sínum, Jakobi
Möller, til Danmerkur. „Reynt
hafði verið að fá Einar Arnórsson
til sendiherra. Hann var enn ráð-
herra og hafði verið í sambands-
laganefndinni. Sagt var að þar
hefði hann gnæft yfir stjórnmála-
mennina dönsku, hann var svo .
skarpur. Því var tilvalið að hann
færi til Danmerkur, en hann var
ófáanlegur til þess. Þegar faðir
minn J akob Möller var skipaður
sendiherra fékk ég leyfi til að vera
með honum, fór í ágúst 1945 og
varþartil ársloka 1946“. Við spyrj-
um Baldur nánar út í það hvernig
hafi verið að koma sem fulltrúi
íslands til Danmerkur, þar sem
allir voru ekki ánægðir með sam-
bandsslitin. „Danir voru sárir. I
fyrsta viðtalinu við sendiherrann
þurfti Kristján konungur að viðra
sinn sársauka, sem var eðlilegt,
honum fannst hann hafa verið svik-
inn. En á íslandi var ótti við að
Þjóðveijar kæmust til valda og þá
hefði verið óþægilegt að ísland
væri undir dönskum kóngi. Enda
búið að ákveða að slíta sambandinu
Geysileg stækkun
orðið á stjórnar-
ráðsapparatinu
íbúatala landsins
hefur rúmlega
tvöfaldast
frá stofnun
lýðveldisins
264.922
Fólksfjöldi og
1944-1994
i 14.799
Akureyri
Bolungarvík
1.176
ísafjörður
^^M11
Sauðárkrókur Siglufjörður
2.710
Blönduós
1.052
2.710 _
á h
1.784 Ólafsfjörður Dalvík 1e.
“ 1.185
Aukningin hefur orðið mest í þéttbýli við
sunnanverðan Faxaflóa. Þess utan vekur
athygli að „nýir“ bæir eins og Sauðárkrókur,
Egilsstaðir, Höfn og Selfoss hafa vaxið hratt.
Fólki í strjálbýli sem hefur að mestu framfæri af
landbúnaði hefur fækkað úr u.þ.b. 36.000 í tæp
20.000 eða úr um 30% í 7,5% af íbúafjöldanum.
HÚSaVÍk2504 c-, ... Neskaup-
_ Egilsstaðir Seyðisfjörður staður 16)g Eskifjörður
Ólafsvík Stykkishólmur
1.123 1-266
Bolungarvík
SURaIeyri" ^)ísafÍörðUr
• ■ *
Pingeyri ■ *
Tálknafjörður .Bíldudalur
Patreksfjörður m "* i-' -
Hólmavík ■
Hofsós
■
Skagaströnd m Sauðár-
. krókurg^, .
BlönduósQ W; ■
Grímsey
Siglufjörður
^ ^ÓIafsfjörður
DalvíkOí. ■
Kópasker .
O Húsavík
Æ rnm
m Raufartiöfn
Þórshöfn
1.055
Bakkafjörður
Vopnafjörður
Höfuðborgar-
svæði
152.451
Reykjavík,
Mosfellsbær,
Selfjamarnes,
Kópavogur,
Garðabær og
Hafnarfjörður
Akureyri
■ Reykjahlið
Reykhólar
Hellísandur/Rif
■*n
-Ólafsvík^
StykkishólmurQ
1 Grundarfjðrður
Reykjavík
101.855
Akranes Borgarnes
5.227
Hafnar-
fjörður
1950 1960 1970 1980 1990
Akrprfés
REYKJAVÍK
i
Garður
Sandgerði
Keflavík
Sandgerði Garður
1.415 i.tio

Borgarfjörður
■ Seyðisfjörður
• pEgii? ■ Neskaup
.• staðir -Ostaður
O Eskifjörður
. . . “ Stöðvarfjörðu
Breiðdalsvík
1 Djúpivogur
Höfn i,732
Seltjarnar- Mosfells-
nes 4437 bær 4.703
Keflavík,
Selfoss
Njarðvík
2.567 Hveragerði
1.630
já 1-631
rnm átM
Vestmannaeyjar
, 4B3
1
Dreifing íbúa l.des. 1993
Strjálbýli: Einn depill táknar 50 íbúa
Þéttbýli: Kauptún og þorp
■ Færri en 150 íbúar
■ Frá 151 -500 íbúar
■ Stærri en 500 íbúar
O O O Kaupstaðir
Heimild: Hagstofa Islands