Morgunblaðið - 17.06.1994, Blaðsíða 16

16 FÖSTUDAGUR 17. JÚNÍ 1994
MORGUNBLAÐIÐ

\
Jónas
„Kannski eitthvað um tíma, en
ekki til frambúðar. Og nú er þetta
löngu liðin saga.“
„Af hverju heldurðu að Sveinn
Björnsson hafi talað við ykkur
þijá?“
„Ég hef enga skýringu á því.
Hann þekkti okkur alla vel per-
sónulega og má vera að það hafi
ráðið einhverju um. Þegar hann fór
þess á leit við mig að taka þátt í
stjórninni sagði hann: „Ég bíð ekki
lengur eftir því að flokkarnir myndi
nýja stjórn og ég er ákveðinn í að
skipa utanþingsstjórn sem fer með
stjórn landsins meðan flokkarnir
koma sér ekki saman." Hann hafði
áður rætt við Björn Þórðarson sem
hafði gert það að skilyrði að Einar
Arnórsson ætti sæti í stjórninni
ásamt okkur Vilhjálmi. Sveinn
Björnsson sagðist setja það skilyrði
að þeir menn sem hann hefði talað
við leituðu undir engum kringum-
stæðum ráða hjá flokkunum, og
ef þeir teldu sig þurfa að gera það
yrði hann að snúa sér til annarra
manna. Við Vilhjálmur höfðum
verið bendlaðir við pólitíska flokka
eins og þú veizt, en Björn og Ein-
ar Arnórsson voru þá taldir nokk-
um veginn ópólitískir, þó Björn
hefði löngu áður verið orðaður við
Framsóknar-
flokkinn og Einar
verið ritstjóri
Morgunblaðsins.
Ég hugsaði málið
og svo fór að ég
tók að mér fjár-
mála- og viðskiptamálaráðherra-
embættið í stjóminni án þess að
bera saman bækur mínar við Sjálf-
stæðisflokkinn. Það olli ýmsum
erfiðleikum síðar. Þeir sögðu við
mig: „Af hverju komstu ekki og
ráðfærðir þig við okkur?" Og
mörgum þótti áreiðanlega óeðlilegt
að ég tæki að mér embættið að
flokknum fornspurðum, enda þótt
ég hefði hvorki verið fulltrúi hans
í bæjarstjórn né á Alþingi þegar
þetta gerðist.
Dr. Björn Þórðarson var þjálfað-
ur maður, fjölhæfur og ágætlega
til þess fallinn að vera forsætisráð-
herra, eins og reyndar kom á dag-
inn, og yfirleitt tóku þingmenn
honum vel.“
„Var gott samstarf í ríkisstjórn-
inni?“
„Já, ágætt. Þar réð hver fyrir
sínu ráðuneyti. Ráðherrar utan-
þingsstjómar hafa dálítið sérstaka
aðstöðu. Þeir þurfa ekki að taka
tillit til annars í afgreiðslu mála
en eigin sannfæringar. Við bárum
að sjálfsögðu fulla ábyrgð gagn-
vart þinginu og „móralska"
ábyrgð, ef svo mætti segja, gagn-
vart forsetanum."
„Finnst þér að við ættum að
auka vald forsetans?“
„Því er erfitt að svara. Það ligg-
ur í hlutarins eðli að utanþings-
stjórnir geta ekki setið að völdum
á íslandi til langframa eins og
málum er nú háttað. Þingið hlýtur
að hafa síðasta orðið, og ef ríkir
langvinnt stríð milli ríkisstjómar
og þings fer öll stjórn landsins í
handaskolum.“
„Hver heldurðu að hafi verið
afstaða Sveins Björnssonar til
þing_sins?“
„Ég álít að hann hafi litið á það
sem skyldu sína að skipa utan-
þingsstjórn vegna þess að önnur
leið virtist ekki fær eins og á stóð.
Annað vakti ekki fyrir honum.
Hann virti þingið og hafði sjálfur
verið þingmaður áður en hann var
skipaður sendiherra í Danmörku.“
„Áttuð þið góða samvinnu við
hann?“
„Já, ágæta.“
„En af hverju sagði Jóhann
Sæmundsson af sér ráðherraemb-
ætti?“
„Af því að hann gat ekki unað
því að tillögur þær sem stjórnin
vildi að kæmu til framkvæmda við-
víkjandi efnahagsmálunum næðu
ekki fram að ganga í þeirri mynd
sem stjórnin vildi. Sumir álitu að
stjómin hefði þá átt að segja af
sér, en hún vissi að engin von var
um myndun meirihlutastjómar og
þá blasti ekki annað við en stjórn-
leysi ef hún færi frá. Af þeim sök-
um sátum við áfram. En þann dag
sem þinginu tækist að mynda nýja
stjórn vorum við auðvitað reiðu-
búnir að kveðja.“
„Hvernig var þér innanbijósts
meðan sjálf athöfnin fór fram þeg-
ar lýðveldið var stofnað á Þingvöll-
um?“
„Ég hef oft komið til Þingvalla
að sumri til, en ég man ekki eftir
slíkum rigningarofsa eins og þar
var 17. júní 1944 meðan athöfnin
fór fram. Ég geri ráð fyrir að fleiri
en ég hafí vonað og jafnvel búizt
við að góðvættir landsins mundu
sjá fyrir því að Þingvellir gætu í
sólskini og allri sinni tignu fegurð
tekið á móti Alþingi þegar það
lýsti yfir endurheimt hins forna
frelsis og lokið væri nærri 800 ára
áþján. En svo auðveldlega átti ekki
frelsið að falla okkur í skaut á
þessum degi hins endurheimta lýð-
veldis sem margar kynslóðir höfðu
barizt fyrir og þráð. Mér fannst
veðrið vera að beija það inn í okk-
ur að sá sem vill vera fijáls verður
að vera við því búinn að heyja
baráttu og sigrast á erfiðleikum.
Mér fannst er ég sat á þing-
pallinum með veðurofsann beint í
andlitið að við
værum að leysa
landfestar og
leggja úr höfn á
skipi sem enginn
vissi hvernig
mundi láta að
stjórn. Við höfðum óskað að
stjóma okkar eigin farkosti, og
öllum mátti nú vera ljóst að far-
sæld hans var komin undir vizku,
þroska og manndómi okkar sjálfra.
Síðan eru nú liðin 20 ár. Verkefn-
in hafa stækkað þjóðina og hún
hefur ekki kiknað undir vandanum
sem hún tókst á hendur 17. júní
1944. Hún hefur sýnt að hún er
verðug frelsisins og hún hefur með
djörfung og bjartsýni stýrt skipi
sínu. Áföllin hafa ekki verið meiri
en búast mátti við þegar beitt er
upp í vindinn."
„Og hvernig fannst þér menn
yfirleitt taka þessum sögulega við-
burði á Þingvöllum og hvað vakti
mesta athygli fyrir utan fundinn á
Lögbergi þegar lýst var yfir stofn-
un lýðveldisins?“
„Þrátt fyrir hljóða gleði fjöldans
yfir stofnun lýðveldisins hvíldi ein-
kennilegur alvöruþungi yfir öllum.
Flestir munu hafa gert sér ljóst
að þjóðin var nú að stíga skref sem
mundi marka einhver mikilvæg-
ustu tímamót í þúsund ára sögu
hennar. Menn gerðu sér líka ljóst
að ýmsar blikur voru á lofti því
enn geisaði heimsstyijöldin með
ógnum og óvissu sem henni fylgdu.
Sambandsland okkar var hersetið
og hafði verið þögult um sam-
bandsslitin sem allir vissu að voru
í undirbúningi. Þegar forseti Sam-
einaðs þings lýsti yfír stofnun lýð-
veldisins höfðu engin skeyti borizt
frá Danmörku. En síðar um daginn
barst vinsamlegt símskeyti frá
Kristjáni konungi með heillaóskum
til þjóðarinnar. Þegar forsætisráð-
herra las upp þessa vinsemdar-
kveðju í heyranda hljóði fyrir
mannfjöldanum var sem fargi væri
létt af þessu hamingjusama fólki
sem stofnað hafði sitt eigið lýð-
veldi nokkrum klukkustundum
áður. Þessi atburður gerði daginn
bjartari.“
„Að lokum Björn, þú varst
menntamálaráðherra í stjórninni
1950, var það ekki?“
„Jú.“
„Af hveiju heldurðu að þú hafir
verið valinn í það embætti?“
„Ef ég man rétt þá var það
vegna þess að enginn vildi taka
það að sér — svo lenti það hjá
mér. Tíminn leiddi svo í ljós að
þetta ráðuneyti var mér til mikillar
ánægju.“
„Af hveiju þá?“
„Kannski vegna þess að ég vissi
að flestir sem þurftu að tala við
menntamálaráðherrann bjuggust
við að koma að tómum kofunum.“
(Júní 1964)
í ritinu Um Jónas
(1993) eftir Matthías
Johannessen er fjallað
um hugsjónir hans, trú
og skáldskap, en Jónas
Hallgrímsson er mesta
þjóðfrelsisskáld íslend-
inga fyrr og síðar. Hér
á eftir fer upphaf fyrsta
kafla bókarinnar.
Markmið
Fjölnir var stofnaður uppúr
júlíbyltingunni 1830 og
andófinu gegn einveldi
og ófrelsi.
Jónas Hallgrímsson var aug-
sýnilega mestur áhugamaður um
Fjölni. Hann virðist hafa séð um
að ritið kæmi út en það gat misfar-
izt þegar hann var heima á ís-
landi, en útkoman brást ekki þegar
Jónas var í Höfn. Að honum látn-
um lagðist Fjölnir niður. Jónas var
ávallt með hugann við
ísland þegar hann var
í Danmörku en hér
heima hefur hugur
hans líklega eins oft
verið hjá vinum hans
í Höfn. Þegar hann
kom þangað að loknu
námi var Fjölnir stofn-
aður, en ekki fyrr þótt
félagar hans hafi verið
komnir þangað áður.
ísland og framtíð þess
var áleitið og raunar
ástríðufullt um-
hugsunarefni Jónasar
í Kaupmannahöfn.
Hann hefði getað sagt
með Heine, þegar ég
yfírgaf föðurland mitt,
fann ég það aftur í hjarta mínu.
Hannes Hafstein segir Fjölnismenn
hafi með útgáfu tímarits ætlað að
hefja stríð gegn gömlum hleypi-
dómum, deyfð og framtaksleysi.
Af formála fyrsta heftis Fjölnis,
1835, má sjá að þeim finnst forn-
öld íslands hvetjandi, svo glæsileg
sem hún var í rómantísku Ijósi
samtíðarinnar, þótt umhverfi
hennar sé ógnlegt og heldur blóð-
ugt eins og fram kemur í sögun-
um. En um það fjallaði ekki Is-
land! farsældafrón í upphafi þessa
fyrsta heftis, heldur fyrirheitin ef
litið var um öxl og reynt að taka
mið af sögu þjóðarinnar á þeim
þjóðfélagslegu öræfaslóðum sem
Islendingar þekktu hvað bezt á
þeim árum. Nytsemi, hagsæld og
fegurð voru leiðamerkin. Vilja-
brestur og vankunnátta sú byrði
sem nauðsynlegt var að losna við.
Enginn hafði skorið upp herör
gegn áræðisleysinu eins og Eggert
Ölafsson og því var hann fyrir-
mynd og ástmögur þeirra félaga.
Hann hafði einnig ort um landið
og gögn þess, jafnvel góð erindi í
Búnaðarbálki, fyrst prentaður 15
árum eftir dauða Eggerts 1783,
síðan í fyrsta árg. Armanns á Al-
þingi og loks í Kvæðum Eggerts
1832 (útg. Tómas Sæmundsson)
og framúrskarandi hvöt í Öxar við
ána. Það dugði Jónasi Hallgríms-
syni og hann horfði í gegnum fíng-
ur við allt það sem miður fór í
skáldskap Eggerts og gerði hann
að leiðtoga sínum. Hann lagði aug-
sýnilega annan mælikvarða á rit-
verk Eggerts en Sigurðar Breið-
fjörðs sem varð fyrir barðinu á
andúð hans á rímnakveðskap og
því söngli sem fylgdi. Samt er Sig-
urður Breiðfjörð eitt af ljóðrænustu
skáldum tungunnar þar sem hann
er beztur, en Eggert Ólafsson mis-
tækari, ef eitthvað er. En hann var
Jónasi þóknanlegur og hann gerði
Eggert að huldumanni íslenzkrar
sögu. Eggert hafði líka ort um
himininn. Rímurnar fjölluðu aftur
á móti um akarnið og svínið sem
aldrei lítur upp frá því. Stjörnu-
himinninn var takmark Eggerts
fyrir hönd þjóðar sinnar, en rím-
urnar dáðlaus venja og endurtekn-
ing. Jónas, sem var „skáld hins
endurfædda máls“, eins og Hannes
Hafstein kemst að orði, lét Sigurð
Breiðfjörð gjalda þess sem hann
var fulltrúi fyrir og óneitanlega
dettur okkur í hug samtíminn þeg-
ar við lesum þessa athugasemd
Hannesar: „Éornsögurnar voru lít-
ið lesnar, en yfirdrottnandi alls
skáldskapar voru rímurnar, sem
hver vísufær vesalingur orkti og
voru kveðnar með ámátlegustu
lögum um allar sveitir, og lærðar
eins og kverið, og þar með bögu-
mæli, dönskuslettur og alls konar
smekkleysi.“ Þar fann Jónas rót
til margs ills eins og Hannes kemst
að orði í formála sínum fyrir Ljóð-
mælum Jónasar, 1883.Þaðvarþví
ærin ástæða til að húðfletta rím-
urnar persónugerðar í auðnuleysis-
legum snillingi þeirra og fyrir það
kallaði Jónas yfir sig reiði margra
sem kunnu að meta yfirburði Sig-
urðar þegar honum tókst upp.
Eggert Ólafsson,
þjóðlegur og mikilsýnn
eins og Einar Bene-
diktsson kemst að
orði, var Jónasi marg-
vísleg fyrirmynd. Það
voru ekki sízt áhrif frá
honum sem hvöttu
skáldið og náttúru-
fræðinginn til að ferð-
ast um landið, kynna
sér þjóðlíf, staðhætti
og atvinnulíf til sjávar
og sveita eins og Egg-
ert hafði gert. En Jón-
as var ekki með hug-
ann við búskaparstrit
eða þjóðlífshætti að
sama skapi og Eggert.
Segullinn var landið
sjálft. Hann kynnti sérþað bæði
sem náttúrufræðingur og svo -
ekki síður - sem áhugamaður um
historískt, eða sögulegt landslag
eins og við sjáum í kvæðum hans,
og þá ekki sízt Gunnarshólma. Þar
er skáld hins endurfædda máls á
ferð um stórbrotið sögulegt um-
hverfi þar sem hólminn verður
ímynd íslands, harmljóðið örlög
þjóðarinnar fram að því en glæsi-
leiki hetjunnar vísbending um
framtíðina. Það var í þetta landslag
sem Jónas leitaði þegar hann var
með hugann við endurreisn Alþing-
is - _og þá ekki sízt á ferðalaginu
um ísland og Njáluslóðir 1837.
ísland! farsældafrón er öðrum
þræði áróðurskvæði fyrir endur-
reisn Alþingis á Þingvöllum og
hvergi er meira rætt um Alþingi
og þingstörf en í Njálu svo að hún
hefur verið nærtæk fyrirmynd í
þjóðfrelsisbaráttunni.
Hraun í Öxnadal, fæðingarstað-
ur Jónasar Hallgrímssonar.
Mín leið lá fram
hjá Alþingi
Jónas
Hallgrímsson
Heiðurs-
merki
Hin íslenska fálkaorða er
þekktust íslenskra heið-
ursmerkja. Fálkaorðan
var stofnuð í tilefni af
heimsókn Kristjáns X. Danakonungs
og Alexanderine drottningar 1921.
Áður en fálkaorðan varð til fengu
margir íslendingar Dannebrogsorð-
una. Fálkinn var í íslenska skjaldar-
merkinu 1903-19 og frá 1921 í ís-
lenska konungsfánanum. Gerð orð-
unnar þykir um sumt bera svip
Dannebrogsorðunnar en ýmislegt í
orðureglunum mun eftir norskri fyr-
irmynd. í einu atriði var fálkaorðan
mjög frábrugðin hinni dönsku fyrir-
mynd, sú íslenska skyldi veitt bæði
konum og körlum.
í fyrstu var það konungur sem
sæmdi orðuþega fálkaorðunni. Árið
1942 færðist orðuveitingarvaldið í
hendur ríkisstjóra og í hendur for-
seta lýðveldisins 1944. Forsetinn
varð jafnframt stórmeistari orðunn-
ar. Sú hefð hefur skapast að forset-
inn veiti fálkaorðuna hinn 17. júní
og á nýársdag ár hvert.
Heiðursmerki
Til eru ýmis önnur heiðursmerki
en fálkaorðan. Sum hafa verið veitt
af sérstöku tilefni, svo sem heiðurs-
merki alþingishátíðar 1930 og heið-
ursmerki til minningar um endur-
reisn lýðveldisins 1944. Slík heiðurs-
merki eru þægileg lausn þegar
heiðra á hóp manna sem ýmist eru
orðuhafar eða ekki. Samkvæmt sið-
venjum er orðuhafa veitt næsta stig
orðu ofan við það sem hann hefur
í hvert skipti sem hann er heiðrað-
ur. Ef öllum væri veitt fálkaorða,
svo dæmi sé tekið, yrði ef til vill að
mismuna þyggjendum orðunnar.
Þegar lýðveldið var endurreist
1944 þótti ástæða til að gefa út
sérstakt heiðursmerki til minningar
um þann sögulega viðburð. Við út-
gáfu merkisins var heiðursmerki al-
þingishátíðarinnar 1930 haft til fyr-
irmyndar.
í fróðlegum greinaflokki Birgis
Thorlacius, fyrrum ráðuneytisstjóra,
um íslensk heiðursmerki sem birtist
í Tímanum 1991 er lýsing á heiðurs-
merki lýðveldisstofnunar. „Á fram-
hlið þess er skjaldarmerki lýðveldis-
ins og skjaldberar, og umhverfís letr-
að í boga: Lýðveldi endurreist á ís-
landi 17. júní 1944. Undir skjaldar-
merkinu er skrautflétta til að brúa
bilið sem myndaðist milli upphafs
og loka áletrunarinnar. Á bakhlið
er merki lýðveldishátíðarinnar, þ.e.
skjaldarmerkið án skjaldbera og yfir
því rísandi sól sem mislöngum geisl-
um stafar frá, en sleppt er áletrun-
inni sem var á lýðveldishátíðarmerk-
inu: 17. júní 1944. Laufsveigur lykur
um skjöldinn upp að efri brún hans,
þar sem sólarmerkið tekur við.“
Merkið er úr 10 karata gulli, 23 mm
í þvermál og borið í bandi í fánalitun-
um. Heiðursmerkið vegna endur-
reisnar lýðveldisins var smíðað í
Bandaríkjunum í 75 eintökum. Þar-
lendir voru stoltir af smíðinni og
bættu við undir skjaldarmerki lýð-
veldisins merkingunni „Made in
US“. Þessi viðbót þótti miður heppi-
leg á heiðursmerkinu. Þurfti að því
að breyta merkjunum og eins að
bæta á þau festingum fyrir borða.
Þeir sem hlutu heiðursmerkið voru
alþingismenn svo og sendimenn er-
lendra þjóða og aðrir sem ríkisstjórn-
inni þótti sérstaklega verðir þess.
Tveir alþingismenn höfnuðu merk-
inu og þrír sendiherrar gátu ekki
tekið við því vegna gildandi reglna
í heimalöndum þeirra.
r-
1
i
P
*
«
i
í
I
t
1