Morgunblaðið - 13.04.1995, Blaðsíða 46

46 FIMMTUDAGUR 13. APRÍL 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Bellman
MEÐ ÞEIRRA NEFI
Sjónvarpið sýnir í kvöld þátt
Hrafns Gunnlaugssonar Bellman
með þeirra nefí þar sem ýmsir
listamenn flytja lög og
ljóð sænska skálds-
ins og háðfuglsins
Bellmans á sinn
hátt. Ami Matthí-
asson kynnti sér
ævi Bellmans og
ræddi við höfund
þáttarins og nokkra
flytjenduma.
útrýmdi meðal annars frönskum
gleðileikjum í Danmörku með leik-
riti sínu Kærlighed unden Stram-
per, en drakk sig snemma í hel.
Óllu veigameira skáld var Daninn
Johannes Evald (1743-1781), en
þó hann hafi verið mikill gleðimað-
ur bar ekki á því í ljóðum hans,
hátrimbruðum menningarádrep-
um. Bellman skar sig því úr um
margt, þó hann hafi ekki verið einn
r y i r 1
á báti. Ekki átti hann bara þá fé-
laga á Norðurlöndum sem hér hafa
verið nefndir, heldur var kerskni
og grátt gaman snar þáttur í ljóða-
gerð til að mynda á Bretlandi, en
segja má að Bellman hafi unnið
úr flúri rókókó-stílsins sem barst
með Gústafi III. og gert úr sænsk-
an ljóðastíl sem sagði sögu skugga-
hliða sænsks samfélags og heims-
borgarinnar Stokkhólms, sem var
CARL MICHAEL Bellman
fæddist í Stokkhólmi í
febrúar 1740, elstur
fimmtán systkina. For-
eldrar hans voru vel bjargálna og
af góðum ættum. Hann stundaði
nám við háskólann í Uppsölum en
vann síðar við ríkisbankann
sænska, fram til 1763 að hann
varð að flýja land um stundarsakir
til að forðast skuldafangelsi. Hann
hafði þá þegar tamið sér að lifa
um efni fram, tottaði pyttluna og
lét sér flest í léttu rúmi liggja.
Heim kominn vann Bellman hjá
ýmsum ríkisstofnunum til ársins
1772. Það ár varð Gústaf III. Svía-
konungur nánast einvaldur og orti
Bellman af því tilefni lofkvæði við
vinsælt lag. Það barst til eyrna
konungs og hann launaði fyrir sig
með stöðu við ríkishappdrættið,
sem dugði Bellman nánast til fram-
færslu til æviloka, en vinnuskyldan
var lítil.
1777 kvæntist Bellman Lovísu
Gröniund og eignuðust þau fjóra
syni. Hann hélt þó áfram sínu létt-
úðarlífí og safnaði skuldum. Þegar
Gústaf konungur var myrtur á
grímudansleik hallaði ört undan
fæti hjá Bellman og 1794 var hann
settur í skuldafangelsi. Hann var
þá orðinn heilsuveill og segja má
að fangelsisvistin hafi gert útslag-
ið, því hann lést ekki löngu síðar,
1795, og var grafínn á kostnað
nokkurra vina.
Ferskir menningarstraumar
Þó hvert mannsbarn kunni stæl-
ingu Eiríks Björnssonar víðförla á
Gamla Nóa og börnin séu iðin að
yrkja við; láta Gamla Nóa keyra
kassabíl, eða poppa popp, er ljóð-
mál og skáldatök Bellmans fram-
andleg flestum. Þegar Bellman hóf
sínar yrkingar var píetisminn, grár
og drungalegur, á undanhaldi og
í hans stað komu ferskir menn-
ingarstraumar sunnan að. Gústaf
III. bar með sér rókókó-stefnuna
til Svíþjóðar og hóf hana til vegs
við hirðina, og þaðan hrutu mol-
amir til fólksins. Bellman var
helsta skáld rókókó-ljóða; flúraðra
ljóða með inntakið falið á bak við
fjölda laga af skrauti og gaman-
prjáli. Þannig taka sögupersónur
Bellmans, sem flestar eru sprottn-
ar úr ræsum Stokkhólms, stakka-
skiptum í ljóðunum; pútur verða
að siðprúðum yngismeyjum, svolar
að prúðbúnum heiðursmönnum og
sóðabæli að menningarmusterum.
Bellman gjörþekkti Stokkhólm átj-
ándu aldar og dró upp ógleyman-
lega mynd af borginni, 70.000
manna borg þar sem knæpur voru
á áttunda hundrað og áfengis-
neysla almenn, en sagnfræðingur-
inn Elias Heckscher reiknaði það
út að vínandaneysla á mann hafi
verið 40 sinnum meiri á þessum
árum, en um 1930 til að mynda.
Stokkhólmur skar sig þó ekki úr
hvað þetta varðar, því drykkja var
almenn í stórborgum víða um Evr-
ópu í lok átjándu aldar og vel fram
á þá nítjándu, enda sopinn ódýr
og félagslegt taumhald lítið. Bell-
man orti ótal lofsöngva um áfeng-
ið, og reyndar var Gamli Nói slíkur
lofsöngur, um manninn sem gróð-
ursetti vínviðinn og drakk sem
mest hann mátti, enda átti hann
slíka gæða konu að hún beinlínis
hellti í hann. í þýðingu Sigurðar
Þórarinssonar segir svo frá:
Gamli Nói, gamli Nói
gæðamaður var.
Góðri úr örk þá gekk hann,
góða hugmynd fékk hann.
Gnægðir víns, já gnægðir víns
hann gróðursetti þar.
Og síðar segir um konu hans:
Aldrei sagð’ún, aldrei sagð’ún:
„Ekki meira nú.
ofmikið sér á þér.
eg tek staupið frá þér.“
Afram skenkti, áfram skenkti
öðlingskvinna sú.
Þó ljóð Bellmans og söngvar
hafí fallið vel að tíðarandanum, þá
var ekki til siðs að lofa Bakkus svo
ótæpilega og opinskátt. Ludvig
Holberg (1684-1754) var alvöru-
maður, þó hann hafi haft kímnigáf-
una í lagi, og vildi með leikritum
sínum bæta menn. Annar sam-
tímamaður Bellmans, Sigurður
Pétursson sýslumaður 1759-1827,
átti það til að sletta úr klaufunum
og þótti sopinn góður, en hann
hélt til íslands, þar eimdi lengi
eftir af píetisma, og leikrit hans
Slaður og trúgimi, fyrsta íslenska
leikritið, var gamansamt deilurit.
Johan Hermann Wessel (1742-
1785) var á líku róli og Bellman,
Kristján
Jóhannsson
Kristján Jóhannsson segir að
hann hafi þegið boð um að
syngja í þættinum um Bellman
án mikillar umhugsunar. „Það
leggst alltaf mjög vel í mig að
vinna fyrir
Hrafn, af því að
erum álíka
bijálaðir á já-
kvæðan hátt og
það fer mjög
vel á ineð okk-
ur. Að vísu
tókst honum
ekki að taka
upp minn hluta
sjálfur, þannig að hann fékk
samstarfsmann sinn og ágætan
listamann, Egil Eðvarðsson, til
að sjá um upptökur og stjórn.
Ég hef ekki séð útkomuna enn,
en efast ekki um að vel hafi
tekist tU. Lagið sem ég syng
einkennist af glensi og gamni
og þetta er allt saman á léttari
nótum. Bellman var háðfugl og
slagarasmiður, og ég syng
gamia fyllirísvísu eftir hann sem
er aldrei of oft kveðin hjá
Svíum.“
Kristján kveðst hafa þekkt lít-
ið til Bellmans fyrir þáttinn, að
undanskiidu laginu sem Gamli
Nói er sunginn við. „Þetta var
skemmtileg uppákoma og ég vil
geta þess sérstaklega að mér
kom beint og óbeint á óvart frá-
bær útsetning Atla Heimis
Sveinssonar á laginu sem ég
söng. Hann hefur greinilega
haft mig og mitt starf í huga
þegar hann útsetti lagið, því að
hann fléttar inn í upprunalega
lagið ýmsum óperuþemum, bæði
eftir Verdi og Puccini. Þetta var
mjög sniðugt og vel útfært,“
segir Kristján.
Donovan
Leitch
Donovan segist hafa lítið
þekkt til Bellmans þegar Hrafn
bað hann um að vera með.
„Hrafn sagði mér að ég væri
eins og Bellman, og þegar ég
fór að kynna
mér hann sá ég
að hann hafði á
réttu að standa.
Þegar ég var
að fara af stað
vann ég einmitt
upp úr þjóðleg-
um tónlist-
ararfi og álíka
gerði Bellman,
setti nýja texta við þjóðvísur og
kvæði, samdi lög upp úr sjálfum
sér og fléttaði saman við þjóðleg
stef og samdi hermilög, þar sem
han skaut inn stemmum sem
áheyrendur hans hafa sjálfsagt
þekkt út og inn. Yrkisefni er
vitanlega líka skemmtilegt, vín
og víf,“ segir Donovan og hlær
við, „Bellman hefur verið mikill
gleðimaður.
Það var afskaplega gaman
að vinna með Hrafni og
skemmtilegt að taka þetta upp
á íslandi, sérstaklega fannst
mér gaman að frumflutningur
lagsins skuli hafa verið notaður
og gaman fannst mér að klæð-
ast búningnum," segir Donovan
og hlær við. „Ég hef séð nokkr-
ar af myndum Hrafns, Hin
helgu vé fannst mér frábær
mynd og Hrafninn flýgur er
eftirminnileg, hann er mikill
listamaður."
Sean
Keane
„Ég verð að viðurkenna að
ég þekkti lítið til Bellmans, en
þegar ég fór að skoða það sem
Hrafn sendi okkur fannst mér
eins og hann hefði getað verið
írskur, hrifinn
af víni og vífi,“
segir Keane og
hlær við. „Hann
virðist hafa
verið merkileg-
ur maður og
skemmtilegur
lagasmiður, því
lögin hans eru
grípandi og að-
gengileg. Það var gaman að
fást við lagið og sitthvað í því
minnti mig á enska og írska
þjóðlagatónlist frá þessum tíma,
með barokkáhrifum, enda má
segja að hann hafi stundum
verið að sækja í sameiginlega
arf og því kominn af sömu rót
og sú tónlist sem við fáumst við.
Hugmyndin að þættinum var
snjöll en líka léttgeggjuð, eins
og góðar hugmyndir eru gjarn-
an. Hrafn Gunnlaugsson fannst
mér líka léttgeggjaður og
skemmtilegt að vinna með hon-
um. Ég man eftir því þegar við
fórum út að borða með honum
í Stokkhólmi fyrir tónleika sem
við héldum þar, að hann stóð
upp í miðri máltíðinni og fór
að syngja fullum hálsi öðrum i
veitingahúsinu til mikillar
furðu; hann er svo áhugasamur
að hann hrífur alla með sér og
honum virðist ekkert ógerlegt.“
í raun ofvaxið sveitaþorp. Um-
hverfi Stokkhólms varð Bellman
ekki síður áleitið yrkisefni og nátt-
úrulýsingar hans eru með því feg-
ursta sem hann orti.
Bakkusarreglan
í pistlum Fredmans bregður fyr-
ir grúa persóna, sem flestar eiga
sér fyrirmyndir meðal svallbræðra
Bellmans, eða hann hefur þekkt
af afspurn, en alltaf er fært í stílinn
til að þjóna innblæstri skáldsins.
Glaumurinn varð jafnan mestur í
veislum Bakkusarreglunnar, sem
Bellman stofnaði 1769. í bók Sig-
urðar Þórarinssonar um Bellman,
Bellmaniana, er rakin frásögn J.G.
Oxenstiernas skálds og greifa, sem
kom á einn af fyrstu fundum regl-
unnar, 4. desember 1769. Hann
segir frá því að inn í regluna fái
enginn inngöngu nema hann hafi
legið að minnsta kosti tvívegis í
göturæsi fyrir almennings augum.
„Hann heldur svona samkundur
af og til, slær regluriddara, þegar
um einhveija er að ræða, sem til
þess hafa unnið, og í kvöld flutti
hann eftirmæli um látinn riddara,
öll í ljóðum við lög úr óperum.
Hann syngur sjálfur og leikur und-
ir á sittru. Látbragð hans, rödd
hans og leikur, allt er þetta óvið-
jafnanlegt."
Eftirlæti bræðranna í Bakkusar-
reglunni er Ulla Winblad. Hún átti
sér fyrirmynd í lauslætisdrós einni
sem hét Maria Christina Kiellström
Winblad. Þær Ulla og Maria áttu
fátt sameiginlegt annað en eftir-
nafnið, en getum hefur verið að
því leitt að ástarljóðin sem Bellman
orti til Ullu, sem eru með því feg-
ursta sem hann samdi, hafi hann
í raun ort til stúlku sem hann unni
hugástum sem ungur maður,
Ingrid Maria Lissander, en um leið
hgfur hann verið að yrkja til sak-
leysisins og óflekkaðra tilfinninga
æskunnar.
Dauðinn horfði yfir öxl
skáldsins
Hér hefur mikið verið sagt frá
gleðimanninum og skáldinu Bell-
man, en hann orti líka um dauðann
Júris
Kulakovs
„Það var sérstaklega
skemmtilegt að vinna þetta verk
og ég hef aldrei eytt öðrum eins
tíma í útsetningu á nokkru lagi.
Ég lagði svo mikla vinnu í það
að mér finnst í
dag eins og það
sé hluti af mér;
að ég eigi hluta
í því,“ segir
Kulakovs og
hlær við. „Það
var afskaplega
gaman að hitta
Hrafn og fá
tækifæri til að
vinna með honum, því hann er
frábær kvikmyndagerðarmað-
ur og atvinnumaður fram í
fingurgóma. Hann var rögg-
samur og það stóð allt eins og
stafur á bók svo það var sérstak-
lega þægilegt að vinna með
honum.
Ég vissi ekkert um Bellman
þegar Hrafn bað okkur um að
vinna þetta lag, en fór af stað
til að kynna mér verk hans og
margir félagar mínir, bók-
menntafræðingar og skáld,
þekktu vel til hans og gátu sagt
mér af honum. Við Lettar eigum
skáld sem svipar um margt til
hans, var heimsmaður sem þótti
sopinn góður, spilaði á fiðlu og
söng um hlutskipti alþýðunnar
svo ég átti auðvelt með að skilja
hann.
Við spiluðum lagið í vinsæl-
asta sjónvarpsþætti Lettlands í
sérstökum áramótaþætti sem
helgaður var tónlist og við
hyggjumst leika það inn á plötu
síðar á árinu, en við höfum haft
hægt um okkur upp á síðkast-
ið,“ segir Júris að lokum.