Morgunblaðið - 27.04.1995, Qupperneq 20

Morgunblaðið - 27.04.1995, Qupperneq 20
20 FIMMTUDAGUR 27. APRÍL 1995 LISTIR MORGUNBLAÐIÐ LEIKLIST Borgarlcikhúsiö KERTALOG LEIKHÓPURINN ERLENDUR Höfundur: Jökull Jakobsson. Leik- gerð og leikstjórn: Ásdis Þórhalls- dóttir. Leikmynd: Stígur Steinþórs- son, Ásdís Skúladóttir og Gauja Rúnarsdóttir. Lýsing: Vilhjálmur Hjálmarsson, Ásdís Þórhallsdóttir og Kár. Þriðjudagur 25. apríl. EIGINLEGA vefst mér fíngur um úlnlið þar sem ég sit við tölvuna og velti því fyrir mér hvernig maður fer að því að segja það sem þarf að segja. Því miður eru ekki til neinar bækur sem kenna manni það. Sýninguna auglýsir leikhópurinn undir nafninu Kertalog og kennir við Jökul Jakobsson. Það sem hópur- inn sýnir kallar hann hins vegar leik- gerð í leikskrá, en er þó ekkert ann- að en svo illa stytt útgáfa af verkinu að ekki er hægt að kalla það annað en limlestingu eða aflimun. Þegar einstaklingur tekur sér það vald að búa til leikgerð verður hann að athuga að því fylgir ábyrgð og eitthvað annað verður að vaka fyrir honum en að bjóða upp á stutta leik- sýningu. Ég vil taka það fram að ég er þeirrar skoðunar að hægt sé að gera leikgerðir en styttingar eru ekki leikgerðir. Þær eru styttingar. Það vald sem íslenskt leikhúsfólk hefur áskilið sér til að sundurlima verk þeirra leikhöfunda sem hafa skrifað á íslenska tungu er komið út yfir öll velsæmismörk. Út úr þeim tilraunum kemur einatt ekkert nema yfirborðsleg saga, í besta falli, og í versta falli hafa leikgerðimar gefið í skyn að eitthvað meira kjöt hangi á beinunum í upphaflega verkinu og er þá gjaman stokkið frá einum hápunkti yfir á annan. Hvomgu er til að dreifa í þessari sýningu, vegna þess að hér er hápunktum verksins sleppt og sagan er ekki einu sinni yfirborðsleg, heldur samsafn af hol- um og merkingarlausum sketsum. Framvindu og samhengi verksins er búið að bijóta og týna. Útkoman er einhver hroði af fólki sem ráfar um ganga og garða hælis og röflar um hvað sé í matinn. Kertalog hefur verið smækkað niður í sársaukalaust hylki en með því glatast merking verksins auk þess sem dýpt þeirrar reynslu sem maður fínnur í því hverfur; sjálf ástæðan fyrir sögunni sem verið er að segja. Þetta er einkum ergilegt þar sem þetta verk er ekki oft sett upp og það er mikið til af íslending- um sem hafa ekki hugmynd um hvað það snýst; hafa hvorki lesið það né séð á sviði. Eftir að hafa séð þessa sýningu gætu þeir, sem eru að sjá og heyra það í fyrsta sinn, haldið að nú hefðu þeir séð Kertalog og ákveðið að vega og meta verkið út frá þeirri reynslu — og hafa ekki hugmynd um að þeir hafa aðeins séð skuggann af Kertalogi. Hvemig í ósköpunum á að vera hægt að fræða þjóðina um þá hefð sem hér hefur verið í þróun leikritunar í okkar stuttu leiklistarsögu — hvað þá að fá hana til að meta verkin að verð- leikum — ef aðeins eru settar upp sundurskomar útgáfur? Ekki veit ég hvað höfundur leik- gerðarinnar álítur verkið fjalla um. Það er aldeilis óljóst, nema það eigi að vera aumingja veika fólkið, sem býr við fremur vistlega setustofu, fallegan garð og spyr hvað sé í matinn aftur og aftur — sem er auðvitað ótrúlega tilgangslaus spurning í leikriti svona ein og sér. En þar emm við komin að kjarna málsins. Endurtekningin Það sem einkennir mörg verka Jökuls Jakobssonar er notkun hans á endurtekningum og það stflbragð nýtir hann rækilega í Kertalogi. Strax í 2. atriði verksins kemur frænka annarrar aðalpersónunnar, Láru, í heimsókn. Hún spyr, meðal annars, hvernig fæðið sé. I 4. atriði koma Konan, maðurinn og þriðji maðurinn fram og ræða hvað sé í matinn. Þau eru ekki alveg með það á hreinu því þau vita ekki hvaða dagur er; klukkan er stopp. í fimmta Skuggi af Kertalogi LEIKHÓPURINN Erlendur. atriði fer Lára með stutt ein- tal þar sem hún gerir grein fyrir matseðli vikunnar. í hvert sinn sem þremenning- amir koma fram velta þau matseðlinum fyrir sér; klukk- an farin að ganga vitlaust, enn ekki farin að ganga og þar fram eftir götunum. Tilgangur höfundar getur varla verið einstakur áhugi á matseðli stofnana eða sá að hann kunni ekki á klukku, heldur hlýtur hann að vera sá að sýna fram á að tíminn hjá þessu fólki stendur í stað í eilífri hringrás einhæfni og vana. Og ekki bara þessu fólki, heldur öll- um þeim sem kjósa að veija líf sitt fyrir utanaðkomandi áhrifum og til- einka sér vanamynstur. Hælið sem persónumar dvelja á, getur ekki bara verið hæli, heldur er það sym- bol fyrir stað þar sem einstaklingur- inn vemdar sig og -kemur fram í því að hveijum og einum er fijálst að fara þaðan. Ef hælið hefði ekki þá skírskotun, væri verkið einungis skiljanlegt geðfötluðum og þeirra aðstandendum. Með því að klippa út þetta litla eintal Láru um matseðilinn er verkið rúið þessum mikilvæga þætti. Þre- menningarnir sem spyija hvað sé í matinn, em ekki að því vegna þess að maturinn sé aðalatriðið, heldur til að reyna að átta sig á tímanum. Þau hafa ekkert annað til að miða við. Framvinda dagsins miðast við matmálstíma og framvinda vikunnar við réttina sem á boðstólum eru. Á sunnudögum er tii dæmis bæði de- sert og terta. Þá vita þau að það er sunnudagur og ná að hanga í einhveiju tímatali, þrátt fyrir við- burðasnautt og verndað vanalíf. Þegar þessu eintali er sleppt eru spurningarnar um matinn merking- arleysa og í endurtekningu virka þær á mann eins og höfundurinn hafi ekki vitað hvað hann ætti að láta persónumar segja, vegna þess að hann viti ekki um hvað fólk á hæli talar — og hann hafí frétt að stofn- anamatur sé slæmur. Ótti og sektarkennd Þegar Lára og hin aðalpersóna verksins, Kalli, hittast í fyrsta sinn á hælinu, eiga þau stutt samtal sem endar með því að Lára þrífur í hend- ur hans, kippir honum upp af bekkn- um og skipar honum að koma að dansa. Kalli verður felmtri sleginn, stirðnar upp, rekur síðan upp sker- andi vein eins og hann hafí verið stunginn — samkvæmt upphaflega verkinu. Þetta vantar í leikgerðina en er eitt af grundvallaratriðum verksins. Kalli óttast eitthvað og þetta eitthvað sér hann í Láru en ekki vegna þess að hún sé geðfötl- uð, heldur vegna þess að hún er kona og hann óttast skipanir hennar og snertingu. Þessi ótti er ástæða þess að hann er á hælinu, þótt sagt sé að það sé vegna þess að hann hafí skotið bíl föður síns í tætlur. Líka ástæða þess að Lára er á hæl- inu, þótt af ólíkum orsökum sé: Ástæða þess að einstaklingurinn dregur sig í hlé frá samfélaginu eða þeim átökum sem fylgja mannlegum samskiptum og kýs að lifa í þröngnm heimi, ferköntuðum eins og herberg- in á hælinu; vernda líf sitt. Ennú aftur hlýtur verkið að skírskota út fyrir persónulega reynslu einstakl- inganna sem birtast á sviðinu. Faðir Kalla kemur í heimsókn og færir honum plötu. Lára lýsir því yfir að hana langi til að eiga svona pabba og Kalli segir að hún megi eiga hann. Hún er hrifín af piötunni sem hann fær og hann gefur henni hana, ásamt grammófóninum sínum. Þetta vantar í leikgerðina og er það árans miður. Ástæðan fyrir því að hann gefur henni plötuna og fóninn er sú að hann hefur sektarkennd. Að því er virðist, stafar sú sektar- kennd af því að hann hefur hrundið Láru frá sér. En ástæðan á sér dýpri rætur, sem á þessu stigi málsins er ekki komin fram en kemur berlega í ljós þegar Lára segir að Kalli sé góður. Kalli æpir á hana að hann sé ekki góður, spyr hvort hún skilji það, hvort hún geti skilið það og ítrekar að hann sé ekki góður. Auð- vitað vantar þetta í leikgerðina þar sem Lára getur varla sagt að hann sé góður eftir að hann hefur ekki gefið henni plötu Og ekki gefið henni grammófón. Hann verður ennfremur ær þegar hún segir við (í merking- unni þú og ég) en eftir að hafa reiðst við Láru biður hann hana fyrirgefn- ingar á því að tala svona til hennar. Önnur manneskja sem ekki má segja við við Kalla er móðir hans. Allt þetta gerist eftir að faðir hans kem- ur í heimsókn. Það er einmitt hans nærvera sem kyndir undir sektar- kenndinni af þvílíku afli að Kalli hefur enga stjórn á öðrum tilfinning- um; hann gefur allt sem hann á í þeim tilgangi að hreinsa af sér vonskuna sem honum fínnst hann greinilega búa yfir, gefur af ofsa og reiðist af engu tilefni, að því er virðist. Reiði er eitt af því sem Lára óttast og ótti hennar brýst út í litlu ævintýri um ástæðu þess að hún dvelur á hælinu. Kalli áttar sig á því að hún er veik; hún víkur sér undan valdi reiðinnar og tapar þeim kvenleika sem hann þekkir gerst um leið; hann hefur ekkert að óttast. Frásögn Láru er hér klippt úr leik- gerðinni og því er algerlega óskiljan- legt að þau skuli allt í einu verða vinir, eða eiginlega alveg út í hött að þau skuli ekki hafa orðið það strax. Það hefur vantað óttann og sektarkenndina í karakterinn; Kalli bara verið luntulegur strákur og óskiljanlegast að hann skuli vera þama. í verkinu er auðvitað ástæða fyrir ótta Kalla við konur og sektarkennd hans gagnvart föðumum og ekki að ástæðulausu að í næsta atriði eftir að Kalli vingast við Lám, birtist móðir hans og á langt eintal, þar sem hún er að útskýra fyrir læknin- um hvers vegna Kalli er þama og hvers vegna hann ætti ekki að vera þama og hvers vegna hann ætti samt að vera þarna. Hún talar í hringi eins og þeir gera gjarnan sem em að reyna að blekkja og passar sig að koma hvergi nærri kjarna málsins.. Ástæðan fyrir því að Kalli er á hælinu er sú að hann hefur orðið fyrir sifjaspellum. Móðir hans hefur ægivald yfir honum og þessvegna er hann hræddur við konur. Að vísu fær þetta að koma fram í leikgerð- inni en á ótrúlega máttlausan hátt, það er að segja án ægivaldsins sem móðir hans hefur; afleiðingar þeirra sifjaspella em að engu gerðar. Eftir að Kalli útskrifar sig af hælinu, flytur hann í litla risíbúð — ekki aftur í foreldrahús. Þangað kemur Lára. Hún hefur treyst hon- um fyrir sínu hroðalega leyndar- máli; ástæðunni fyrir því að hún er á hælinu, ekki bara í dulbúningi ævintýrsins, og þau dragast óneitan- lega hvort að öðm. Kalli er drátthagur, vinnur á teikni- stofu en langar til að mála. Lára dáist að mynd eftir hann og Kalli býðst til að mála hana. Hann segir henni að fara úr fötunum, þvi hann verði að sjá línur líkamans. í verkinu fer Lára úr öllum fötunum, hann tekur utan um hana, nefnir mömmu sína og þau verða elskendur. í sýningunni stendur hún hins vegar á undirkjólnum þegar Kalli fellur að fótum hennar og nefnir mömmu sína. Þá fer Lára út og inn kemur móðir hans sem segist hafa frétt það nýjasta og maður veltir því fyrir sér hvort hún hafí virkilega frétt að hann hafi ætlað að mála stúlku á undirkjól en hún hlaupið út. En það er bara vegna þess að 14. atriði verksins hefur verið sleppt; atriðinu þar sem Lára hefur verið útskrifuð af sjúkrahúsinu og þau Kalli eru farin að búa saman. Sú sambúð er mikilvægt atriði í fram- vindu verksins og með öllu óskiljan- legt að því skuli sleppt. Þau eru hamingjusöm og glöð og hún gefur honum lærissneiðar með kartöflu- mús og sultu, það besta sem hann fær. Enn er það ekki vegna einstaks áhuga höfundarins á matreiðslu, heldur er þetta til að undirstrika það frelsi sem þau Kalli og Lára eru að velja sér. Tími þeirra stendur ekki lengur í stað. Þau eru ekki lengur háð hringrás vanans. Þau eru að taka stjórn á eigin lífí í sínar hend- ur. Meira að segja klukkan fer að ganga. Það er þessvegna sem mamma Kalla kemur í heimsókn í 15. atriði en ekki vegna þess að hann ætlaði að mála stúlku á undirkjól. I sýning- unni umlar hún eitthvað um dreng- inn sinn, sest á stól fyrir aftan hann og strýkur á sér lærin. í verkinu, hins vegar, leitar hún á son sinn svo ekki verður um villst. Hann man þá loksins sjálfur hver ástæðan fyrir þeim erfíðleikum sem hann hefur átt í, reiðist móður sinni og vísar henni út. Lára kemur inn og móðir hans berháttar sig fyrir framan hana og spyr Kalla hvort honum fínnist Lára fallegri en hún. Hún vílar ekki fýrir sér að ögra þeim báðum. í 16. atriði er Kalli andstyggilegur við Láru. Sjónarspil móður hans hefur gert honum ljóst að Lára er ekki lengur veik og hrædd. Hún er kona. Kona sem er að ná undirtökun- um í lífi hans með þjónustu við hann. Hún býður honum steik og sultu, móðir hans býður honum í ferðalög. Þrer vilja báðar dekra hann til að ná valdi yfír honum; verða ómiss- andi í lífi hans. Andstyggð Kalla er dregin mjög sterkum dráttum. Hann segist ekki vilja sjá Láru bera — aldrei aftur. Hann er orðinn hræddur við hana aftur. Steikin og sultan eru orðin að sama vananum og hringrás matseðilsins á hælinu og það undir- strikar Lára með því að segja að hún hafí kjöt og sultu bara á sunnu- dögum og á jólunum... Kalli er enn- þá að festast í hringrás vana, ennþá að afsala sér valdi á eigin lífi í hend- ur annarra. Hann er alltaf að endur- taka sama leikinn í breyttum mynd- um, gerir sér grein fyrir því og verð- ur að fara. Hann rekur Láru frá sér, rétt eins og hann rak móður sína frá sér, rétt eins og hann vísaði vernd og forsjá hælisins frá sér. En þetta atriði vantar að sjálf- sögðu í sýninguna, þar sem_ Kalli býr aldrei með Láru í henni. 1 lokin heimsækir hann hana á hælið áður en hann heldur til náms í arkitektúr í Sviss, gefur henni ljóðabók og spyr hvort hún sé sár. Þegar þau hafa ekki búið saman; ekki einu sinni verið elskendur, verður þessi spum- ing út í hött. Hvers vegna skyldi Lára verða sár yfír því að einhver fyrrverandi samsjúklingur hennar hefur náð bata og ákveður að fara utan til að læra? Hún hefur aldrei útskrifast af hælinu. Hann er löngu útskrifaður, búinn að taka stúdents- próf og allt. Sú ályktun sem draga má af verk- inu, eins og það er upphaflega, er því glötuð. Eitt af því sem höfundur- inn er að segja með því er að þeir sem af ótta og sektarkennd eru til- búnir til að lúta forsjá og valdi ann- arra — láta vernda sig gegn hnjaski — ráfa um í tilgangs- og tímaleysi. Þeir koðna niður. Þeir verða aldrei gerendur í sínu lífí. Gæfa mannsins er undir því komin að hann stjórni sjálfur lífi sínu og í lokin virðist Kalli ætla að gera það, jafnvel þótt hann bregðist væntingum annarra með því og særi þá. Hvemig til tekst hjá honum í framtíðinni, einkum varðandi konur, er látið ósagt; verk- ið fjallar aðeins um þann tíma sem Kalli er að gera sér grein fyrir þeim hindrunum sem gera honum ókleift að lifa lífí sínu til fulls. Það svar sem Lára gefur honum er dæmigert fyr- ir þá sem hafa dregið sig í hlé og fínnst þeir ekki eiga neitt gott skilið og hafa svo lélegt sjálfsmat að þeir gera engar kröfur. Hún segist ekki vera sár; grúfír sig yfír saumaskap- inn og afneitar sársaukanum. í hinum vemdaða heimi er óþægilegum til- fínningum á við sorg, sársauka og reiði afneitað. Þessa merkingu undir- strikar höfundurinn með texta Mannsins, sem er sífellt að segja sögur af mönnum sem hafa verið á hælinu... og ætluðu að... en það varð aldrei neitt úr því... Það sem þessir menn ætluðu að minnkar eftir því sem líður á verkið og í síðasta sinn sem maðurinn ætlaði eitthvað, kemur þögn. Maðurinn er ekki bara einhver mgludallur sem fær óskiljanlegan texta skrifaðan upp í sig, heldur er hann að lýsa hræðilegum veraleika; veraleika þeirrar manneskju sem á sér háleit markmið en eitthvert innra mein stöðvar hana í að láta drauma sína rætast. Prósessinn sem kemur fram í frásögn hans er sá að þegar manneskjan svíkur drauma sína, missir hún trú á sjálfa sig, fjarlægist það stöðugt meira að vera gerandi í lífi sínu, draumamir minnka, uns ekkert er eftir nema þögn í sálinni. Leikgerð sem er ekkert annað en beinagrindin hefur ekki persónur, aðeins leikara sem segja einhveijar setningar sem skipta engu máli til eða frá. Leikurum sýningarinnar var enginn smávandi á höndum. í hlut- verki Kalla er Vilhjálmur Hjálmars- son og lék luntulegan strák, hafði ekkert annað til að standa á. Rann- veig Björk Þorkelsdóttir er í hlut- verki Lára, Marteinn Arnar Mar- teinsson í hlutverki föður Kalla og Sigrún Gylfadóttir í hlutverki móður hans. Það var átakanlegt að horfa og hlusta á þau og kýs ég að fara ekki nánar út í þá sálma. Ljósið í sýningunni er Ragnhildur Rúriksdóttir sem leikur Konuna. Textameðferð hennar er mjög góð, sem og raddbeiting. Hún hefur góð- an sviðsþokka og efast ég ekki um að hæfíleika sína getur hún nýtt mun betur en hún fékk tækifæri til hér. I hlutverkum Mannsins og Þriðja mannsins era þeir Gísli 0. Kærnested og Skúli Ragnar Skúla- son. Þeir náðu að skapa ágætar týp- ur og af öllum þeim ástæðum sem hér að framan greinir fékk þetta þríeyki þungt vægi í sýningunni og skyggði hressilega á aðalhlutverkin. Halla Margrét Jóhannesdóttir leikur lækninn en í sýningunni er hann sambræðingur af því sem er frænka Láru og læknirinn í verki Jökuls. Ekki veit ég hvar leikstjórinn hefur haldið sig á æfingatímanum. Það er nánast engin hreyfíng í sýningunni og enginn fókus. Leikaramir standa mestan part kyrrir á sama stað og flytja textann sinn. Það getur ekki verið að nein vinna hafí átt sér stað með þeim leikuram sem eru í aðal- hlutverkum. Þagnir sem era mjög mikilvægar í þessu verki eru líka þurrkaðar út af þvílíkum skörungs- skap að textinn rennur áfram í einni áherslulausri síbylju. Fyrir bragðið er sýningin gersamlega flöt; eins steindauð og nokkur beinagrind getur verið. Súsanna Svavarsdóttir

x

Morgunblaðið

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.