Morgunblaðið - 06.11.1996, Blaðsíða 34

34 MIÐVIKUDAGUR 6. NÓVEMBER 1996
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
BRÍET
HÉÐINSDÓTTIR
+ Bríet Héðins-
dóttir, leikari
og leikstjóri, fædd-
ist í Reylqavík 14.
október 1935. Hún
lést á krabbameins-
deild Landspítalans
26. október síðast-
liðinn og fór útför
hennar fram frá
Dómkirkjunni í
Reykjavík 5. nóv-
ember.
„Ég þarf að tala við
þig,“ sagði hún Bríet
við mig. „Getum við ekki átt stund
saman fljótlega." Við vorum stadd-
ar við jarðarför sameiginlegrar vin-
konu, — við vorum að kveðja hana
Göggu Lund, á heitum júlídegi
síðastliðið sumar.
Daginn eftir hringdi ég til hennar
og spurði hvort við ættum ekki að
bregða okkur upp í Heiðmörk, með
teppi og nesti, því veðrið væri svo
gott.
Þótti henni það góð hugmynd.
Og þegar við vorum búnar að
hreiðra um okkur í ljúfri laut, með
birkiangan í vitum okkar, — hún
búin að lofa því að gera ekki grín
að smáborgaralega nestisboxinu
mínu. — Þá sagði hún mér þessi
dapurlegu tíðindi: Að hún væri
dauðvona.
Hún var nýbúin að fá þennan
úrskurð frá læknum. Lungu hennar
voru heltekin af meininu ógurlega
sem við köllum krabba.
„Auðvitað var mig farið að gruna
að eitthvað alvarlegt væri á seyði,“
sagði hún. — „Þegar manneskja
eins og ég er farin að sofa svona
mikið og lengi — og vakna svo aft-
ur alveg jafnþreytt, og þegar ég
lagðist til svefns.“
Þegar hér var komið sögu, var
undirrituð farin að skæla ofan í
kaffibollann sinn.
„Ekkert svona, Gunna!“ Sagði
Bríet. „Mig langar að þið vinir mín-
ir skemmtið mér, þessa daga sem
ég á eftir, en það er allt útlit fyrir
það, að ég þurfi að koma upp sál-
gæslustofu, og taka að mér að
hugga ykkur — Ég gæti sett aug-
lýsingu í blöðin: Tek að mér að
hugga vini og venslafólk, vegna
yfirstandandandi veikinda minna. —
Bríet Héðinsdóttir.“ Þannig hélt
hún áfram. þar til vinkonan á tepp-
inu var komin með delluhlátur og
farin að reyna að troða í hana
smurðu brauði, vitandi hve lítil
matmanneskja Bríet alltaf var. Veik
eða ekki veik, virtist hún ótilkvödd
gleyma að borða. Súkkulaði, kók
og sígarettur voru hennar aðalnær-
ing, þegar hún var komin í hita og
þunga vinnunnar við leikstjórn í
leikhúsinu.
Eftir fortölur fór hún nú áhuga-
laust að borða laxasneiðina sem ýtt
var að henni. „Ég er ekki hrædd
við að deyja,“ sagði hún allt í einu
alvarleg. „Ég hef alla tíð verið svo-
.lítið hrædd við lífið, — en ég er
ekki hrædd við að deyja.“
Svo fórum við að tala um Guð.
— „Þessi Jesús þinn, Gunna,“ var
hún alltaf vön að segja með sinni
hlýlegu kímni. „Hvað segir hann
við öllu þessu óréttlæti í heiminum?“
Engan vin hef ég átt, sem ég
hef átt auðveldara með að tala við
um trú mína. Hún sýndi skoðunum
mínum virðingu, þótt ekki væri hún
alltaf sammála. En á mikilvægum
stundum hafði hún hringt og beðið
mig að biðja fyrir einu eða öðru.
Aldrei fyrir sjálfri sér, alltaf fyrir
þeim sem hún elskaði, þegar þeir
stóðu í ströngu.
Þarna í sólvermdri Heiðmörkinni,
reyndi ég enn einu sinni að útskýra
fyrir henni, þá sannfæringu mína,
að ef nokkur af þeim sem í kringum
mig væri tilheyrði Guði og væri
hans, þá væri það hún. Og trúnað
okkar gömlu vinkvennanna þennan
dag, mun ég ætíð geyma í hjarta
mínu, því stundir sem
slíkar getur Guð einn
gefið. Þær eru dýr-
mætari en perlur.
Það var farið að
kólna, sólin gældi enn
við kinnar okkar en
hafði nú misst ylinn
notalega, enda var
klukkan orðin sex. Svo
við tókum að búa okkur
til heimferðar, en ein-
hverra hluta vegna,
missti ég móðinn, sem
ég var að tína saman
dótið, og settist há-
grátandi innanum
brauðsneiðarnar. „Gunna, mundu
hvað ég sagði þér, ég ætlast til að
þið skemmtið mér, — hugsaðu bara
um allt sem ég losna við, sem þú
átt eftir að þurfa að lifa með.“
Sagði Bríet og hélt áfram uppör-
vandi: „Ég losna nú við að hlusta
á illgjarna gagnrýni um leikhús til
dæmis. En aumingja þú, þú átt eft-
ir að hlusta á margar. — Svona
hættu nú að grenja og hjálpaðu
mér að bijóta saman teppið.“
Og eins og svo oft áður var hún
búin að koma mér til að hlæja. Við
fórum síðan að ræða. í fullkomnu
ábyrgðarleysi um þá gömlu yfirlýs-
ingu hennar, að hún vildi að jarðar-
förin sín hæfist á því að sungið
yrði, „Það var einu sinni kerling"
Og endaði á „Komdu og skoðaðu í
kistuna mína.“
„Ætlarðu að hafa þetta svona?“
spurði ég. „Nei,“ sagði Bríet hlæj-
andi. „En ég vil að presturinn segi:
Hún bjó manni sínum ljótt heimili
— því það er alveg satt — ég hef
aldrei getað búið honum Steina það
heimili sem hann átti skilið.“
Og nú fylltust augun hennar
Bríetar af tárum. Og við keyrðum
heim í þögn. Við vorum að hugsa
um Steina manninn hennar og dæt-
urnar þrjár, hér var eitthvað svo
sárt að ekkert var hægt að gera,
annað en að leyfa sér þann munað
að gráta.
Eg kveð þig, yndislega vinkona.
Þín er sárt saknað. Enginn getur
bætt okkur vinum þínum upp svo
sáran missi sem fráfall þitt er. Þessi
jörð er svo miklu fátækari án þín.
Guðrún Ásmundsdóttir.
„Þú verður aldrei leikkona ef þú
getur ekki mætt á réttum tíma.“
Þessa áminningu fékk ég frá Bríeti
þegar ég kom móð og másandi nið-
ur að Tjörn snemma morguns vorið
1967. Æfíngin sem ég var orðin
of sein á var sú fyrsta á leikritinu
„Jakob eða uppeldið" eftir Ioenesco.
Bríet var að stíga sín fýrstu skref
sem leikstjóri og ég mín fyrstu sem
leikkona. Það var tilraunaleikhúsið
Gríma sem hafði fengið Bríeti til
að leikstýra þessu skrítna og
skemmtilega verki og Bríet veðjað
á mig sem Róbertu, unga brúði með
þrjú nef og fjórtán fingnjr.
Ég hefði ekki orðið hissa þótt
hún hefði rekið mig með skít og
skömm, en það gerði hún ekki.
Samstarf okkar varð ánægjulegt
og ef ég man rétt þá fékk sýningin
góða dóma. Það var ekki ónýtt fyr-
ir unga leikkonu, nýskriðna úr leik-
listarskóla, að fá tækifæri til að
vinna með svo gáfaðri og gefandi
listakonu. Við áttum oft eftir að
vinna saman eftir „uppeldið“ í
Grímu og alltaf urðu þau tímabil
eftirminnileg. Það var aldrei logn-
molla í kringum hana Bríeti.
Það er með miklum trega sem
Félag íslenskra leikara kveður Brí-
eti Héðinsdóttur og þakkar það
starf sem hún innti af hendi fyrir
félag sitt. Það sér nú á bak litríkum
og ötulum félagsmanni og mikilli
listakonu. Hún var meðstjómandi
félagsins frá 1975-78 og undanfar-
ið eitt og hálft ár hefur hún verið
potturinn og pannan í ritnefnd fé-
lagsins vegna útgáfu tímaritsins
„Leikhúsmál". Henni fannst það
menningarauki fyrir félagið að gefa
út tímarit, þar sem leiklistarfólk
hefði vettvang til skoðanaskipta.
Og þegar Bríet var annars vegar,
þá var ekki setið við orðin tóm,
heldur hlutunum komið í fram-
kvæmd.
Félag íslenskra leikara vottar
Þorsteini Þorsteinssyni eiginmanni
Bríetar, dætrum, móður og öðmm
ástvinum djúpa samúð.
Edda Þórarinsdóttir,
formaður FIL.
Ég fór frá íslandi 14. ágúst.
Daginn áður kvaddi ég Bríeti vin-
konu mína. Því æðruleysi sem hún
sýndi þá mun ég ekki gleyma. Hún
mætti vitneskjunni um veikindi sín
með þeim heilsteypta manndómi
sem var alla tíð hennar aðal. Hún
þekkti sjálfa sig og henni var aldr-
ei sama um aðra svo henni fannst
þetta þungbærast vegna fjölskyld-
unnar sinnar.
Það var aldrei nein lognmolla í
kringum Bríeti. Ef maður kom til
hennar í sínu hversdagslega lá-
deyðugeði, gat maður verið viss um
að mæta ekki sömu geðdeyfðinni
þar á bæ. Bríet var alltaf logandi,
af áhuga fyrir einhverri nýrri hug-
mynd, af heilagri réttlátri reiði yfir
einhveiju misrétti, af gleði, af með-
aumkvun, af tilhlökkun eða af
dugnaði sem var ódrepandi þegar
hún var á annað borð komin í gang.
Þegar fólk sem þekkti til hennar
úr fjarska ræddi um þessa miklu
listakonu okkar var það gjarnan það
fyrsta sem var nefnt, sem hennar
aðal, hvað hún Bríet væri greind.
Vissulega var það rétt, það gnei-
staði af henni hvar sem hún fór,
en hennar vörumerki var þó alla tíð
hve hún var hrein og bein og sam-
kvæm sjálfri sér og trú sinni rétt-
lætiskennd. Ef maður var sammála
henni átti maður fullt í fangi með
að fylgja henni eftir, því hún var
ein af þeim sem lét ekki bara orðin
tala, ef maður var ósammála henni
gat maður ekki annað en virt skoð-
anir hennar. Það skipti mig alltaf
máli hvað Bríeti fannst um það sem
ég var að gera.
Bríet sýndi sérlega óeigingjarnan
áhuga á því sem ungir listamenn
voru að fást við, sérstaklega ef fólk
var að reyna að skrifa fyrir leikhús-
ið. Ég fékk að njóta stuðnings henn-
ar og Þorsteins ómælt þegar ég var
að byija að setja saman texta fyrir
leikhús. Það var stuðningur sem ég
hef búið að alla tíð síðan.
Það munu aðrir skrifa um það
stóra hlutverk sem Bríet hefur leik-
ið í leiklistarsögunni síðustu fjörutíu
árin, bæði sem leikkona, leikstjóri
og höfundur. Fyrir nokkrum árum
tók hún sig til og skrifaði stórmerki-
lega bók um ömmu sína Bríeti
Bjarnhéðinsdóttur. Hún skilur sjálf
eftir sig efnivið í aðra jafn merki-
lega bók.
Þorsteinn og Steinunn Ólína,
Laufey og Guðrúnarnar báðar. Við
Sirrý vottum ykkur okkar dýpstu
samúð. Við höfum öll misst mikið.
Kjartan Ragnarsson.
Lilja pilja pappírskilja — hvað
þessi orð hljómuðu fallega. Hvað
mér hlýnaði alltaf um hjartarætur
þegar ég heyrði þessa kveðju eða
þetta ávarp, fullt af glettni, stund-
um þreytu, alvöru, stríðni en alltaf
væntumþykju. Hvað orð geta verið
uppörvandi og hvað uppnefni geta
verið falleg, jafnvel svo falleg að
þau verða vanabindandi. Að
minnsta kosti síðastliðin 16 ár hef
ég hlustað eftir þessum orðum á
hveijum einasta degi mínum í leik-
húsinu. „Halló Lilja pilja pappírs-
kilja“ og litið við og mætt brosandi
andliti Bríetar. Nú er þessi rödd
þögnuð og ég mun aldrei framar
vera ávörpuð á jafn virðulegan og
fallegan hátt. Ég kynntist Bríeti á
erfiðum kafla í lífi mínu. Við vorum
að vinna að leikritinu „Snjór“, eftir
Kjartan Ragnarsson, þar var við-
fangsefnið það sem vofir yfir okkur
öllum og er ástæðan til þessara
skrifa: Dauðinn. Þá var i tísku að
kryfja viðfangsefni leikverksins til
mergjar og ég átti að úttala mig
um dauðann. En ég gat ekkert sagt,
flissaði bara í vandræðum mínum
eins og smástelpa. Ég var ung og
óreynd að leika annað af tveim
kvenhlutverkum á móti Bríeti og
hún í aðalhlutverki. Ég var ófær
um að úttala mig um dauðann þrátt
fyrir að ég hefði misst föður minn
sem ég tregaði sárt og uppi á
sjúkrahúsi lá móðir mín og barðist
við krabbamein. Hvað gat ég sagt?
Ég var svo vitlaus að ég bara fliss-
aði. Það var þá sem ég held að
Bríet hafi ákveðið að taka mig und-
ir sinn vemdarvæng. Hún réð mig
sem aðstoðarmann sinn við upp-
setningu á íslandsklukkunni í Nem-
endaleikhúsinu sem var mjög rómuð
sýning og vakti geysilega athygli
og var það ómetanlegt fyrir mig
að fá að fylgjast með Bríeti í þeirri
vinnu — og áfram héldum við að
vinna saman — tala saman — hlæja
saman - í hinum ýmsu verkefnum
— og Bríet hélt áfram að miðla
mér af reynslu sinni og þekkingu.
Eitt sinn hringdi hún: „Lilja, viltu
leika Höllu hjá mér í vetur?“ —
Þögn — „Hva viltu það eða viltu
það ekki?“ — „Jú, auðvitað vil ég
það“ — „Gott, þá segjum við það.“
— Búið. Samvinnan var dásamleg
og alveg stórkostlega gefandi,
hlýja, væntumþykja og virðing fyrir
vinnunni, sköpuninni. Og þú hugs-
aðir ekki bara um velferð mína. Þú
lést þér líka annt um dætur mínar,
sást m.a. um að sú eldri fengi góð-
an píanókennara og þegar sú yngri,
þá sex ára gömul, þurfti að liggja
heima fótbrotin í sex vikur, tók þig
sárt að vita af henni einni. Og er
ég kom heim af æfingu lá sú stutta
uppi í rúmi með löppina upp í loft
og söng hástöfum. Hafði þá ekki
Bríet komið í heimsókn, lesið og
sungið fýrir hana og skilið eftir 160
sögur og ljóð til að stytta henni
stundir í legunni. Svona varstu,
áhugi þinn og umhyggja fyrir vel-
ferð fólksins í landinu og heiminum
öllum. Áhyggjur þínar af þeirri
mynd sem við okkur blasir, nú í
byijun nýrrar aldar, vakti ugg í
bijósti þér og ótta um að engin trú-
arbrögð, engar réttlætishugsjónir,
megni að sigrast á því sem virðist
stefna bæði sjálfum okkur og jörð-
inni i glötun: „Áskapaðri grimmd
okkar og græðgi.“ Um áhyggjur
þessar talaðir þú m.a. um í ávarpi
þínu á leikhúsdaginn og spurðir um
erindi okkar í leikhús almennt. Við
förum til að heyra og sjá fólk segja
fóiki af fólki, um það snýst list leik-
hússins. Af hvaða toga er sú
skemmtun sprottin? Spurðir þú og
svaraðir seinna: Hún er samúðin.
Og það var einmitt samúðin, samlíð-
unin, samsömunin með öðru fólki
sem gerði þig að þeim stórkostlega
listamanni sem þú varst. Dæmi um
það er hvernig þér tókst að leiða
okkur áhorfendur að nýrri sýn á
“Hið ljósa man“, þar sem þú leyfð-
ir okkur að fylgja sögu Snæfríðar
sem gerði það að verkum að fyrir
mér opnaðist nýr heimur, ný saga
íslands og klukkunnar og minnti
mig enn á hve skáldið skrifar snilld-
arlegar kvenpersónur af svo miklu
næmi, ást og virðingu. Ég vildi óska
að þessi sýning væri til á bandi svo
komandi kynslóðir mættu sjá og
heyra.
Þú sérð á þessari kveðju, elsku
Bríet mín, að þrátt fyrir orð mín
þegar þú af æðruleysi og yfirveg-
aðri ró ræddir um dauðann og lífið
seinast er við ræddum saman, og
ég játti öllu, fínnst mér þú samt
fara alltof snemma. Ekki bara
vegna fjölskyldu þinnar og vina
he'dur vegna þess að íslenskt leik-
hús verður fátækara. Þú varst í
essinu þínu sem leikari. Full af gleði
og ákafa, tilbúin að gefa og miðla
og skapa. Enn jafn ástfangin af
leikhúsinu og af Þorsteini. Varðst
alltaf eins og feimin smástelpa þeg-
ar hann bar á góma, á bökkum
Rínar, á hótelherbergi á Húsavík
eða bara í vinnunni.
„Það er margt sem myrkrið veit.“
Skrifaðir þú á myndina sem þú
gafst mér til minnis um hlutverk
Höllu. Og í visku myrkursins kvikn-
ar ljósið sem lýsir dætrum þínum
og barnabömum og Þorsteini og
Guðrúnu, móður þinni, veg samlíð-
unarinnar sem þú sýndir okkur í
Hinu ljósa mani, Snæfríði íslands-
sól. „Samlíðunin er uppspretta hins
æðsta saungs.“ Megi ljósið sem þú
lýstir okkur á ferð Snæfríðar lýsa
okkur áfram veg samúðarinnar.
Þannig höldum við uppi merki kon-
unnar og listamannsins Bríetar
Héðinsdóttur.
Lilja Guðrún Þorvaldsdóttir.
Mín dýrmæta vinkona Bríet er
dáin. Og sólskinsbarnið sem hún
var, þá valdi hún til þess fyrsta dag
vetrar.
Snemma í vor var ég með Bríeti
og Göggu Lund og Gagga sagði:
„Bríet, mér þykir svo vænt um þig“
og Bríet svaraði: „Mér þykir líka
svo vænt um þig, Gagga“. Nú eru
þær e.t.v. saman einhvers staðar í
eilífðinni og þá líkast til hvorug
svartklædd lengur.
Bríeti, sem hafði svo gaman af
að ferðast, óska ég góðrar ferðar í
þessari hinstu ferð. Kannski fer hún
um regnbogana hvíta og marglita,
hver veit.
Minningarnar koma til mín, góð-
ar og gefandi. Þannig var samstarf
okkar og þannig var vinátta okkar.
Hún var mér gleðigjafi, hún kunni
að hlusta á vitleysuna úr mér og
fannst hún engin vitleysa. Allt
ræddum við: þjóð og heim í vanda,
eilífðarmálin.
I hennar eigin dauðastríði fann
Bríet til með þeim sem leið illa eða
áttu undir högg að sækja. Frá
fyrstu stundu tamdi hún sér sátt
við hlutskipti sitt og taldi kjark í
þá sem henni þótti vænt um: „Það
er ekkert sorglegt þegar fullorðið
fólk deyr, það er bara sorglegt þeg-
ar ungt fólk og börn deyja,“ sagði
hún.
Ég veit að ég mun um ókomin
ár halda áfram að ræða málin við
Bríeti, þó að ég muni eingöngu
finna hennar sterku návist í hjart-
anu.
Messíana Tómasdóttlr.
Á undraskömmum tíma hefur
hinn slyngi sláttumaður gert óbæt-
anlegan usla á akri Þalíu. Fyrir
þremur mánuðum sáum við á bak
einu helsta leikskáldi okkar, Guð-
mundi Steinssyni, og á liðnum mán-
uði hafa tveir af atkvæðamestu leik-
urum landsins, Helgi Skúlason og
Bríet Héðinsdóttir, lotið í gras.
Við óvænt fráfall Bríetar á besta
aldri er stórt skarð fyrir skildi í ís-
lensku menningarlífi. Hún var ekki
einasta meðal okkar albestu leik-
ara, jafnt á leiksviði sem í kvik-
myndum, útvarpi og sjónvarpi,
heldur líka einhver snjallasti leik-
stjóri landsins, jafnvíg á leikrit og
óperur. Hún var um nokkurt árabil
kennari við Leiklistarskóla Þjóðleik-
hússins og síðar Leiklistarskóla ís-
lands og átti sinn ósmáa þátt í að
móta og mennta leikaraefni sem
síðar gerðu garðinn frægan. Fé-
lagsmál leikara lét hún einnig til
sín taka og sat í stjórn Félags ís-
lenskra leikara 1975-77.
Ritstörf voru annað höfuðáhuga-
mál Bríetar. Hún hafði víðræmt lag
á að semja leikgerðir skáldsagna
og eldri leikrita og gera þær þann-
ig úr garði að verulega athygli
vakti. Sömuleiðis þýddi hún fjöl-
mörg leikrit fyrir Ríkisútvarpið,
Þjóðleikhúsið og Leikfélag Reykja-
víkur og vann að textaþýðingum
fyrir sjónvarp. Bók hennar um
nöfnu sína og ömmu, þann stór-
merka og umdeilda frumheija Brí-
eti Bjarnhéðinsdóttur, Strá í hreiðr-
ið (1988), sem er í senn bréfabók
og ævisaga, er veigamikill og óbrot-
gjarn minnisvarði um hérlenda jafn-
réttisbaráttu frammyfir 1930. Síð-
ast en ekki síst ber að geta um
snilldarþýðingu Bríetar á skáld-
verkinu Mefistó — sögu af lista-
mannsferli eftir Klaus Mann, ein-
hverri merkilegustu og mögnuðustu
heimildarskáldsögu aldarinnar. Þá
bók færði hún mér í jólagjöf á liðnu
ári með tileinkun sem híýjaði mér
um hjartaræturnar: „Til Sigurðar
A. sem oft hefur opnað munninn
þegar aðrir þögðu — þökk fyrir
það, og lestu nú hratt. Bríet.“
■i
I
u
G
i
c
i
c
i
i
i
i
i
i
i
<
<
<
I
i
<