Morgunblaðið - 09.03.1997, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 9. MARZ 1997 13
Dæmi um
ættleiðingu
í blóra við
vilja foreldris
EMBÆTTI umboðsmanns barna
hafa borist nokkrar fyrirspurnir
varðandi ættleiðingar, að sög’n
Þórhildar Líndal umboðsmanns
barna.
Hún nefnir sérstaklega mál
þar sem stúlkubarn sem hafði
verið komið í varanlegt fóstur
beið þess með óþreyju að verða
tólf ára gamalt til að samþykkja
ættleiðingarbeiðni fósturfor-
eldra. Kynforeldri barnsins hafi
hins vegar ekki gefið samþykki
sitt fyrir ættleiðingu.
Sjónarmið barns vógu þungt
Stúlkan hafði fregnað að við
tólf ára aldur fengi hún vald til
að samþykkja ættleiðingu og vildi
það mjög, einkum þar sem henni
þótti miður að bera ekki kenni-
nafn fósturföðurs og vera barns
fólks sem hún þekkti ekki og bjó
ekki þjá. Sjónarmið bamsins vógu
þungt þegar ákvörðun var tekin
um að heimila ættleiðingu.
„Hérna á íslandi er við lýði
það fyrirkomulag að börnum sé
komið í tímabundið fóstur eða
varanlegt fóstur til sextán ára
aldurs, sem byggist á barna-
verndarlögum og er algengast í
þeim tilvikum þar sem mikil van-
ræksla er heima fyrir eða for-
eldrar eru ekki haéfir til að ala
upp börn.
Með ættleiðingu er hins vegar
gengið skrefinu lengra og öll
lagatengslin milli barns og kyn-
foreldris rofin.
Varanlegt fóstur er sérstakt
fyrirbæri, jafnvel sérislenskt, en
þá er barninu komið fyrir til 16
ára aldurs og kynforeldrar hafa
rétt á að umgangast barnið og
öfugt, bijóti það ekki í bága við
hagsmuni barnsins."
Brýnt að skoða varanlegt
fóstur
„Eftir sextán ára aldur er síð-
an spurning hvað tekur við. Ég
tel brýnt að taka til skoðunar
markmiðið með varanlegu fóstri,
og athuga hvort það samrýmist
hagsmunum barna. Mér finnst
það umhugsunarefni hvort það
þjónar betur hagsmunum barna
að taka skrefið til fulls og ætt-
leiða í þeim tilvikum þar sem það
er nauðsynlegt,“ segir Þórhildur.
ímyndað okkur að móðir eða faðir
sé áfengis- eða eiturlyfjasjúkling-
ur eða ekki ábyrg gerða sinna af
öðrum sökum og ófær um að skapa
barninu viðeigandi aðstæður, get-
ur verið slæmt fyrir barnið að fara
á heimili afa og ömmu, móður-
systkina eða föðursystkina vegna
þess ónæðis sem það getur orðið
fyrir frá foreldri í slæmu ástandi,"
segir hún.
Svipað og annars staðar
íslendingar eru aðilar að samn-
ingi frá 1993 sem íjallar um vernd
barna og samvinnu varðandi ætt-
leiðingu milli landa, og segir Mar-
grét að sér virðist svipuð sjónar-
mið uppi á Vesturlöndum varðandi
þessi mál og hérlendis.
„Ekki er hægt að bera alveg
saman meðferð ættleiðingarmála
hér og í Bandaríkjunum, enda
misjafnlega að málum staðið, auk
þess sem löggjöf getur verið
breytileg eftir fylkjum og hvernig
staðið er að aðdraganda þessara
mála. Við grófa skoðun er ekki
hægt að fullyrða að Hanes-hjónin
hafi uppfyllt öll skilyrði íslenskra
laga um ættleiðingu, þó svo að
ekki sé hægt að tjá sig um hveij-
ar niðurstöður slíks ættleiðinga-
máls hefðu orðið hérlendis, án
nánari könnunar," segir hún.
Ógiiaráætlanir Varsjár-
bandalagsins og einfeldni
friðarhrey finga
Skjöl í austur-þýskum
skjalasöfnum hafa veitt
innsýn inn í áætlanir
V arsj árbandalagsins
um óhefta notkun
kjarnavopna í þriðju
heimsstyrjöldinni. Sig-
rún Davíðsdóttir rekur
danskar athuganir á
þessu sviði og það mis-
ræmi sem var milii
raunveruleikans og boð-
skapar friðarhreyfinga.
■Líi ' JL 4 ’i ffT_ 2
Jjjr
1 díiriiaiifwr " ” r S 'y i
HERGANGA í Austur-Berlín: Varsjárbandalagið hugðist bregðast við árás af fullum þunga.
AÐ VAR ekki hrapað að
neinu innan Varsjár-
bandalagsins þegar verið
var að undirbúa þriðju
heimsstyijöldina. Bandalagið bjóst
við að hún hæfist með árás Atlants-
hafsbandalagsins, það æfði ekki árás
að fyrra bragði og ætlunin var að
nýta kjarnavopn til að leggja Evrópu
undir sig. Leiðina um Eystrasaltið
út í Atlantshafið átti að opna sem
fyrst og því var Danmörk eitt fyrsta
skotmarkið. Meðan evrópskar friðar-
hreyfingar áttunda og níunda ára-
tugarins lögðu til einhliða afvopnun
og þær dönsku höfðu á stefnuskrá
sinni að lýsa Norðurlöndin kjarna-
vopnalaust svæði var kjarnaflaugum
miðað á skotmörk rétt við Kaup-
mannahöfn. í austur-þýskum skjala-
söfnum hefur verið veittur aðgangur
að gögnum fram til 1990 og nýlega
birti Berlingske Tidende greinar-
flokk upp úr þeim.
Óheft notkun kjarnavopna
í flestum löndum, til dæmis í lönd-
um Atlantshafsbandalagsins, Pól-
landi og Rússlandi, gildir þijátíu ára
skjalaleynd eða meir, en í Þýska-
landi hafa skjalasöfn alþýðulýðveld-
isins austur-þýska verið opnuð alveg
fram að upplausn þess 1990. Þar
með gefst ekki aðeins einstök innsýn
í aðstæður og atburði í Austur-
Þýskalandi, heldur má oft og tíðum
skyggnast lengra á bak við járntjald-
ið. Carl-Axel Gemzell, prófessor í
samtímasögu við Hafnarháskóla,
hefur kynnt sér skjöl um heræfingar
Varsjárbandalagsins í því skyni að
komast fyrir um hveijar áætlanir
bandalagið hafi um stríð í Evrópu.
Sjálfar áætlanirnar eru þar ekki,
Gemzell býst við að þær hafi verið
eyðilagðar, en skjölin um heræfing-
arnar segja sína sögu um þær.
Þegar árið 1990 var K.G.H. Hill-
ingso, einn af þáverandi
yfirmönnum danska hers-
ins, á ferð í Austur-Þýska-
landi ásamt fleiri gestum
frá löndum NATO. Þar
var þeim boðið að skoða
einkaneðanj arðarbyrgi
Erich Honeckers, fyrrverandi leið-
toga Austur-Þýskalands. Þar var
Dananum sýnt Danmerkurkort og
þótt hann hefði átt von á að Austur-
Þjóðveijar hefðu þekkt vel hernaðar-
hagi Dana, segir hann í samtali við
Berlingske Tidende að svo ná-
kvæmri vitneskju hefði hann ekki
búist við. Þannig var nákvæmlega
teiknað inn á kortið hvar svokallað-
ir„„stay behind" hópar höfðu vopna-
búr sín. Danska stjórnin hefur aldrei
staðfest opinberlega að slíkir hópar
væru til, en hlutverk þeirra var að
veita mótstöðu, ef til innrásar kæmi.
Áætlanir um óhefta notkun
kjarnavopna komu Hillingso einnig
í opna skjöldu. Hann hefði aðeins
talið að þeim væri ætlað að vekja
ótta, en Varsjárbandalagið hafí gert
ráð fyrir þeim tii að eyðileggja vopn
andstæðingsins og eyða heilu bæjun-
um. í slíkum átökum við Varsjár-
bandalagið hefðu Danir ekki átt sér
viðreisnarvon og fallið því í hendur,
þótt Atlantshafsbandalagið hefði
kannski getað hrint árás.
Evrópa tekin á tveimur vikum
Carl-Axel Gemzell leggur áherslu
á að samkvæmt æfingaáætlunum
hafi Varsjárbandalagið búist við að
þriðja heimsstyijöldin hæfist vegna
árásar Nato. En þótt áherslan hafi
verið á varnarþáttinn í áætlunum
þeirra átti andsvarið að vera öflug
sókn í skyndiátökum, sem stæðu í
fáa daga. Á sjötta og sjöunda ára-
tugnum gerði bandalagið ráð fyrir
að það tæki aðeins 12-15 daga að
leggja undir sig Evrópu að Atlants-
hafinu, en þegar á leið teygðist úr
tímanum og á heræfingu 1983 var
gert ráð fyrir að herir Varsjárbanda-
lagsins væru komnir að Biscayaflóa
og Pýreneafjöllum á 30-35 dögum.
í elstu áætlununum var æft að
ráðist yrði inn í Norður-Þýskaland
og haldið meðfram ströndinni upp
til Jótlands, en eftir að flotastyrkur
Varsjárbandalagsins jókst var gert
ráð fyrir honum til að taka dönsku
eyjarnar. Framan af var gert ráð
fyrir að Danmörk yrði tekin á þriðja
degi, en síðar að það yrði ekki fyrr
en á 14. degi. Margvíslegar aðferðir
voru æfðar, en notkun kjarnavopna
var gegnumgangandi. Styrkurinn
var ekki sparaður og gert ráð fyrir
að senda sprengjur, sem væru allt
að tífalt öflugri en sprengjan, sem
Bandaríkjamenn vörpuðu á Hiros-
hima. Hið mikla manntjón, sem hlyt-
ist af slíku, var aldrei
íhugað.
Gemzell álítur að
Tsjernóbýl-slysið 1986
hafi opnað augu Varsjár-
bandalagsins um að í
kjarnorkustríði yrðu engir
sigurvegarar. Um svipað leyti fóru
hernaðarbandalögin að skiptast á
fulltrúum við heræfingar og Gemz-
ell álítur einnig að um leið hafi óvin-
urinn orðið mannlegri í augum yfir-
manna Varsjárbandalagsins og að
það hafi einnig haft sín áhrif. Þetta
sjónarmið tekur Hillingse ekki und-
ir. Varsjárbandalagið hafi fram til
1984 gert ráð fyrir að ráðast til
sóknar, ef á það yrði ráðist. Á árun-
um 1984-1987 hafi verið gælt við
þá hugmynd að láta vörn síns svæð-
is nægja, en 1988 hafi aftur verið
horfið til fyrri árásaáætlana. Um það
Töldu Dan-
mörku veik-
asta hlekkinn
í NATO
leyti ólgaði andstaða Lech Walesa
og Samstöðu í Póllandi og það hafi
dregið úr trú Austur-Þjóðveija og
Sovétmanna á gildi Póllands í Var-
sjárbandalaginu, en löndin tvö þó
vonast til að Pólveijar myndu slást
í hópinn ef á reyndi.
Allur undirbúningurinn var hinn
nákvæmasti. Birgðir sérstakra pen-
ingaseðla voru tiltækar til að nota
í löndunum, sem ráðist yrði inn í og
einnig ný vegaskilti. Meðaldrægum
eldflaugum var raðað upp skammt
frá vestur-þýsku landamærunum og
þar voru vel búin forðabúr eldsneyt-
is til 90 daga og skotfæra til 50
daga. Hinar gríðarlegu birgðir komu
Hillingso á óvart, því annað eins
magn sé með öllu óskiljanlegt á vest-
rænan mælikvarða. Skýringin á
þessu magni er sú að eldri gögnum
var aldrei hent, heldur var nýjum
vopnum og búnaði bætt ofan á það
sem fyrir var. Sama var í fyrrver-
andi Júgóslavíu og það er ein skýr-
ingin á því hvers vegna stríðandi
aðilar höfðu af slíkum ókjörum að
taka og raun ber vitni.
Hillingso segist ekki í vafa um
að ef menn hefðu betur gert sér
grein fyrir hvílíkan viðbúnað Var-
sjárbandalagið hafði og hveijar
áætlanir þess hafi verið, hefði yfir-
stjórn danska hersins farið fram á
meira fé til hermála. Það sé kald-
hæðni örlaganna að Rússagrýlan
hafi verið sem öflugust á sjötta ára-
tugnum, áður en Varsjárbandalagið
hafði treyst sig í sessi, en síðan
hafi hún dagað uppi, þegar banda-
lagið var í raun orðið ógnun. Þetta
sýni hve erfitt sé að halda uppi öflug-
um vörnum í lýðræðisskipulagi.
Jafnaðarmenn í andstöðu
í september 1982 gafst danski
Jafnaðarmannaflokkurinn upp á glí-
munni við efnahagsmálin og lagði
stjórnartaumana í hendur
Poul Schlúters, leiðtoga
íhaldsflokksins, sem kom
á hægri stjórn. En stjórnin
var minnihlutastjórn og
þótt jafnaðarmenn hindr-
uðu ekki efnahagsráðstaf-
anir hennar gilti annað um utanríkis-
málin. Jafnaðarmannaflokkurinn
hefur löngum verið mjög hallur und-
ir Atlantshafsbandalagið og Banda-
ríkin og alveg fram að stjórnarskipt-
unum 1982 var Kjeld Olesen, þáver-
andi utanríkisráðherra, jafngagn-
rýnin á Sovétríkin og hann og flokk-
urinn höfðu alltaf verið. Hann bæði
varaði landa sína við að leggja trún-
að á friðarta! Sovétmanna og við
Sovétmenn undirstrikaði hann að
þeim skyldi ekki takast að ijúfa ein-
ingu Atlantshafsbandalagsins.
En aðeins nokkrum mánuðum eft-
Danmörk eitt
fyrsta skot-
mark Varsjár-
bandalagsins
ir stjórnarskiptin var komið annað
hljóð í strokk utanríkisráðherrans
fyrrverandi og flokksbræðra hans.
Nú var aukin hervæðing Sovét-
manna ekki lengur helsta hótunin
við heimsfriðinn, heldur bandarísk
valdagræðgi og áætlanir þeirra um
takmarkað kjarnorkustríð á kostnað
Evrópu. Tilkynningu Lasse Budtz,
talsmanns jafnaðarmanna í utanrík-
ismálum, um að Danir tryðu ekki á
neina sovéska hótun var fagnað í
sovéskum blöðum. Danskir jafnaðar-
menn sinntu í engu hervæðingu
Sovétmanna, sem kom fram í upp-
setningu meðaldrægra eldflauga
1979 og auknu vopnakapphlaupi í
kalda stríðinu hinu síðara frá 1979
fram að Reykjavíkurfundi Ronald
Reagans Bandaríkjaforseta og Mík-
haíl Gorbatsjovs Sovétleiðtoga 1986.
Þessi kúvending danskra jafnað-
armanna fylgdi samskonar kúvend-
ingu þýskra jafnaðarmanna og aust-
urstefnu þeirra eða „Ostpolitik“, en
þeir voru einnig komnir í stjórnar-
andstöðu. Á hvorugum bænum voru
eyrun lögð við því sem sovéskir og
austur-evrópskir andófsmenn höfðu
til málanna að leggja. Austur-þýsku
skjölin sýna að sökum þess taks, sem
Jafnaðarmannaflokkurinn hafði á
minnihlutastjórn hægriflokkanna í
utanríkismálum, leit Varsjárbanda-
lagið á Danmörku sem veikasta
hlekkinn í Atlantshafsbandalaginu.
Bent Jensen prófessor hefur skrif-
að bók um þetta tímabil og segir
að helsta skýringin á þessum tökum
jafnaðarmanna sé lítill áhugi á varn-
armálum og fáfræði flestra stjórn-
málamanna á því sviði. Því hafi það
verið auðveldur leikur fyrir fáa at-
orkusama jafnaðarmenn að ná und-
irtökunum og Anker Jorgensen, þá-
verandi formaður flokksins, kynti
undir með yfirlýsingum um að
kjarnavopn væru af hinu illa. Þrýst-
ingur hafí ekki komið frá
kjósendum, sem um og
eftir 1980 hafi verið tor-
tryggnir á friðarhreyfing-
arnar og friðarvilja Sovét-
manna og ekki haldið á
“,™lofti kröfunni um kjarna-
vopnalaus Norðurlönd. Bent Jensen
segir kúvendingu jafnaðarmanna
eftir stjórnarskiptin 1982 þó ráðgátu
og segir hrapallegt hve lítið yfirmenn
hersins hafi haft sig í frammi.
Sú innsýn sem austur-þýsku skjöl-
in veita í áætlanir Varsjárbandalags-
ins um beitingu kjarnavopna er
vissulega ógnarleg. En það er ekki
síður ógnarlegt að hugsa til þess
málflutnings, sem friðarhreyfing-
arnar héldu á lofti og í hve litlu
samræmi hann var við raunveruleik-
ann, eins og hann blasir við í austur-
þýsku skjölunum.