Morgunblaðið - 09.03.1997, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 9. MARZ 1997
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 9. MARZ 1997 29
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
LÍFEYRISMÁL
A* UNDANFÖRNUM árum
hefur Morgunblaðið ítrek-
að lýst þeirri skoðun, að nauð-
synlegt væri að gera grundvall-
arbreytingar á lífeyrismálum
landsmanna. í fyrsta lagi hefur
blaðið barizt fyrir því, að laun-
þegar gætu ráðið því sjálfir í
hvaða lífeyrissjóði þeir vildu
vera. Nú er launþegum skylt að
vera í lífeyrissjóði og er blaðið
sammála þeirri stefnu. Hins veg-
ar eru launþegar bundnir af
samningum á milli viðkomandi
stéttarfélags og vinnuveitenda
um það í hvaða lífeyrissjóði þeir
eru. Morgunblaðið telur, að í
þeim efnum eigi launþeginn að
hafa frjálst val. Hér er um hans
fjármuni að ræða. Hvort sem lit-
ið er til þeirra fjögurra prósentu-
stiga, sem launþeginn greiðir af
launum sínum, eða sex prósentu-
stiga, sem koma frá vinnuveit-
endum, er í báðum tilvikum um
að ræða hluta af heildarkjörum
launþegans. Þetta eru hans fjár-
munir og hann á að ráða því
sjálfur í hvaða lífeyrissjóði hann
ávaxtar það fé. Forsjárhyggja
vinnuveitenda og verkalýðsfor-
ystunnar á ekki lengur við.
í öðru lagi hefur Morgunblað-
ið lýst þeirri skoðun, að núver-
andi skipan stjórna lífeyrissjóða
sé úrelt og það eigi ekki lengur
við að þær séu tilnefndar af
vinnuveitendum annars vegar en
verkalýðsforystu hins vegar.
Þvert á móti er eðlilegt að stjórn-
ir lífeyrissjóða séu kosnar af fé-
lagsmönnum lífeyrissjóðanna
sjálfum. Þeim er vel treystandi
til að kjósa fulltrúa úr eigin röð-
um til þess að hafa umsjón með
málefnum sjóðanna.
Á undanförnum árum hafa
svonefndir séreignasjóðir rutt
sér til rúms og verið byggðir upp
á vegum verðbréfafyrirtækj-
anna. Þessir séreignasjóðir, þar
sem fjármunir félagsmanna eru
geymdir á sérstökum reikning-
um á þeirra nafni, hafa vaxið
og dafnað og ljóst að fjölmargir
launþegar auk sjálfstæðra at-
vinnurekenda telja skynsamlegt
að tryggja lífeyrishagsmuni sína
þannig að þeir séu ekki með öll
egg í sömu körfu.
Ahugi á séreignasjóðum hefur
aukizt mjög ekki sízt eftir að
fólki var ljóst, að lífeyrisréttindi
þau, sem tryggð eru með sam-
eignarsjóðunum, eru takmörkuð
og réttindi maka hreint út sagt
afleit. A.m.k. tveir almennir líf-
eyrissjóðir hafa sótt um leyfi til
að setja upp séreignasjóði á sín-
um vegum. Eins og að var vikið
í forystugrein Morgunblaðsins
fyrir tveimur vikum er eðlilegt
að sameignarsjóðirnir fái heimild
til að byggja upp séreignasjóði
innan sinna vébanda og hafi þar
með fijálsar hendur um að keppa
við þá séreignasjóði, sem nú eru
starfræktir. En auðvitað er for-
sendan fyrir því sú, sem að ofan
greinir, að valfrelsi ríki um aðild
að sameignarsjóðum, þannig að
launþeginn geti valið um í hvaða
sameignarsjóði hann er og jafn-
framt, að aðrir aðilar svo sem
verðbréfafyrirtæki og bankar
geti sett upp sameignarsjóði, ef
þeim sýnist svo. Á þessu sviði
sem öðrum verða samkeppnis-
skilyrðin að vera jöfn. Sameign-
arsjóðir mega ekki hafa einka-
rétt á ákveðnum hópi launþega
og keppa svo með séreignadeild-
um við aðra séreignasjóði í skjóli
þess einkaréttar.
Ný viðhorf eru að ryðja sér
til rúms í lífeyrismálum. Auk líf-
eyrissjóðanna eru verðbréfafyr-
irtækin búin að hasla sér völl á
þessu sviði og sum þeirra eru
tengd tryggingafélögum, sem
jafnframt bjóða líftryggingar í
tengslum við lífeyrissparnað.
Loks er ljóst að bankarnir hugsa
sér til hreyfings í lífeyrismálum.
í ræðu Kjartans Gunnarssonar,
formanns bankaráðs Lands-
banka íslands, á ársfundi bank-
ans í fyrradag sagði m.a.: „Það
er nauðsynlegt að heildarendur-
skoðun fari fram á allri löggjöf-
inni um lífeyrissjóði og málefni
þeirra með það fyrir augum, að
nýjungum á því sviði verði veitt
eðlilegt svigrúm og öllum þeim,
sem hafa heimildir til að taka
að sér ávöxtun fjármuna fyrir
almenning verði gefinn jafn
kostur á því að ávaxta þetta fé
eins og annað fé.“
innar sem var eins-
konar rannsóknarétt-
ur þar vestra á dögum
McCartys. Þangað var Arthur Mill-
er stefnt á sínum tlma og þar var
hann látinn standa fyrir máli sínu,
ásakaður fyrir kommúnisma eða að
minnstakosti samúð með höfuðóvin-
inum, heimskommúnismanum. Mill-
er fór fyrir réttinn og varði málstað
sinn. En um það hefur Sigurður
A. Magnússon íjallað í grein sem
birt var í júní 1957, endurprentuð
í ritgerðasafni hans, Nýju fötin
keisarans. Þar segir Sigurður frá
því þegar Miller óskaði eftir vega-
bréfi til að komast með eiginkonu
sinni, Marilyn Monroe, til Englands
og var ákveðið „að Miller skyldi
veitt vegabréf til sex mánaða ef
hann gæti fært sönnur á, að hann
hefði ekki „rekið and-bandarískan“
áróður í Evrópu. Miller brá skjótt
við og rótaði í gömlum kössum hjá
sér í von um að finna blaðaúrklipp-
ur sem honum voru oft sendar frá
Evrópu. Og viti menn, eftir langa
leit dró hann fram stóra „úrklippu"
á framandi máli. Það var viðtal sem
íslenzkur blaðamaður, Matthías Jo-
hannessen, hafði átt við hann og
birzt hafði í Morgunblaðinu 7. októ-
ber 1954.
Þetta viðtal varð hann að fá þýtt
á ensku í skyndingu, og þannig
atvikaðist það að við hittumst og
sátum saman parta úr tveimur dög-
um við að snúa viðtalinu. Bar þá
að sjálfsögðu margt á góma, og
hann sagði mér m.a. að andi McCar-
tys svifi enn yfir starfsmönnum
utanríkisráðuneytisins, endaþótt
hann hefði þá misst mikið af fyrra
áhrifavaldi sínu. Miller kvaðst vera
jafn dyggur þegn Bandaríkjanna
og hver annar: það væri ást hans
á þjóð sinni sem hefði knúið hann
til að gagnrýna ýmis-
legt það sem miður
færi í fari hennar.
í viðtalinu við
blaðamann Morgun-
blaðsins hafði Miller
m.a. látið þau orð falla
um leikrit sitt „í deiglunni", að
hann hefði byijað að hugsa um efni
þess árið 1938. Það væri því ekki
skrifað gegn „mccarthyisma" fyrst
og fremst, heldur gegn öllum öfga-
stefnum hveiju nafni sem þær
nefndust, stefnum sem reyndu að
ná fótfestu með rannsóknardómum
og allsheijar ógnaröld. Hann sagði
að kommúnistum yfirsæist sú mikil-
væga staðreynd, að leikritið væri
„hrópandi mótmæli gegn því sem
gerzt hefur og gerist í Rússlandi
og annars staðar, þar sem kommún-
istar hafa varpað andstæðingum
sínum á „galdrabálið"."
Skýrar varð varla að orði komizt
um afstöðu Millers til kommúnis-
mans.
Hann var kallaður fyrir rann-
sóknamefnd Bandaríkjaþings 21.
júní í fyrra og lagði þá fram þýð-
ingu á viðtalinu. Formaður nefndar-
innar var Francis E. Walter, og
notaði hann tækifærið til að spyija
Milier spjörunum úr um allskonar
málefni, svosem borgarastyijöldina
á Spáni, ástandið í Kína, ljóðskáldið
Ezra Pound, leikrit hans sjálfs og
álit hans á störfum nefndarinnar.
Svör Millers sýndu það berlega
að hér var kominn sterkur og sjálf-
stæður persónuleiki. Hann kvaðst
hafa verið stuðningsmaður
spænska lýðveldisins allt frá stúd-
entsárum sínum og vera hreykinn
af. Lögfræðilegur ráðunautur
nefndarinnar reyndi með öllu móti
að „veiða“ hann, spurði t.d. hvemig
á því stæði að leikrit hans væm
sýnd af kommúniskum samtökum.
Miller kvaðst ekki geta borið ábyrgð
á því hveijir léku verk sín fremur
en General Motors bæri ábyrgð á
því hveijir ækju Chevrolet-bifreið-
um.
Yfírheyrslan var á köflum ekki
ósvipuð háfleygum rökræðum
fræðimanna. Miller fór ekki leynt
með þá sannfæringu sína, að hver
hugsandi maður hefði rétt til að
„prófa hugmyndir sínar I sambandi
við marxismann", en hann kvaðst
aldrei hafa verið undir kommúnisk-
um flokksaga, enda væri kommún-
isminn óheillastefna." Ég fann alls
engan grundvöll fyrir samfélagið
við kominúnista", sagði hann... “
Sigurður A. Magnússon segir að
Miller hafí fengið vegabréfíð og
farið til Englands með konu sinni
„og vonandi hefur íslenzka viðtalið
átt sinn þátt í þeim málalokum".
Grein Sigurðar A. Magnússonar
um Arhur Miller heitir Óseld
samvizka.
Kvikmyndin Múgsefjun sem
byggð er á leikriti Arthurs Millers
hefur fengið mjög góða dóma og
ágætar viðtökur að mér skilst. Og
nú er reynt að afla henni einhverra
Óskarsverðlauna en sá kappleikur
kemur efni verksins og list ekki við.
*
Þessi kommúniski æðigaldur er
enn ríkjandi stjómarstefna í Kína,
þrátt fyrir kapitalískan markaðsbú-
skap. Zemin forseti kallaði þessa
arfleifð Dengs í útfararræðu sinni
yfir honum kínversku leiðina til
kommúnisma. Hún er semsagt fólg-
in í því að afnema mannréttindi og
auka hagvöxt og þá væntanlega
einnig velmegun almennings. Og
svo bíður allur heimurinn með önd-
ina í hálsinum einsog hálfhræddur
íkomi eftir hnetunum í þessum við-
sjárverða lófa kínverskra stjórn-
valda - og þá ekkisíður við en aðrir
- og mætti kalla þessa friðsamlegu
sambúð eftirvæntingu hins afstæða
hlutleysis!
M.
SAMTAL MITT VIÐ
Arthur Miller átti eftir
að koma við sögu
óamerísku nefndar-
HELGI
spjall
REYKJAVÍKURBRÉF
Laugardagur 8. marz
Eyjólfur konráð
Jónsson, fyrram ritstjóri
Morgunblaðsins og
alþm., sem lézt að
morgni sl. fimmtudags,
skrifaði ásamt öðram
Reykjavíkurbréf Morg-
unblaðsins um árabil.
Eins og fram kom í frétt um andlát hans
hér í blaðinu hófst sú þróun, sem einkennt
hefur Morgunblaðið æ síðan, í ritstjóratíð
þeirra Valtýs Stefánssonar, Sigurðar
Bjamasonar frá Vigur og Matthíasar Jo-
hannessens.
Eyjólfur Konráð lýsti viðhorfi þeirra til
samskipta Morgunblaðsins og Sjálfstæðis-
flokksins og framtíðarþróunar blaðsins I
grein á 50 ára afmæli þess hinn 2. nóvem-
ber 1963 og sagði þá m.a.: „í þjóðhátíðar-
ræðu sinni í sumar vék Ólafur Thors, for-
sætisráðherra, að hinum illvígu stjómmála-
skrifum íslenzkra dagblaða og gat þess, að
í nágrannalöndunum gæti varla heitið, að
á því bæri í dagblöðunum, svo að til lýta
væri, að kosningar væra fyrir dyrum, og
þó væri þar mikil kosningaþátttaka.
Orð þessara tveggja mikilhæfu stjórn-
málaleiðtoga fara ekki óséð fram hjá fólki.
(Áður hafði verið vitnað til Bjarna Bene-
diktssonar. Innskot Mbl.) Og þegar þeir,
sem sjálfir standa í fremstu víglínu stjórn-
málabaráttunnar, vara við óhóflegum
stjómmálaátökum, hlýtur slíkt fijálslyndi
að hafa áhrif á málgagn þeirra. Sannleikur-
inn er líka sá, að margir era þreyttir á því
naggi og nuddi, sem fær of mikið rúm í
stjómmáladálkum dagblaðanna, líka þeir,
sem finnst þeir til neyddir að svara skæt-
ingi í svipuðum dúr.
En erlenda reynslan? Hún hefur víðast
orðið sú, að hrein flokksblöð hafa lognazt
út af. Fólkið hefur viljað kaupa blöð, sem
reynt hafa að bijóta málin til mergjar óháð
því, hvort það hentaði einum flokki eða
öðram þá stundina. Þar með er þó ekki
sagt, að þessi blöð séu stefnulaus. Þvert á
móti taka þau yfírleitt skelegga afstöðu
til mála í ritstjórnargreinum sínum, og
áhrifamestu blöðin fylgja vel grandvallaðri
meginstefnu, þótt þau séu óháð. En það,
sem mest er um vert: Þau era opin fyrir
rökræðum og mismunandi sjónarmiðum.
Þau útiloka ekki allt nema hinn eina „sann-
leika“.
Hrein flokksblöð era ekki ginkeypt fyrir
slíkum skrifum. Þeirra hlutverk er einfald-
lega ekki að ljá þeim rúm. Það getur meira
að segja orðið til að ragla menn í ríminu
og þannig verið í beinni andstöðu við
markmiðið - að fá sem flesta til að aðhyll-
ast málstaðinn, til að trúa „hinum eina
sannleika“. - Eða hví skyldu flokkarnir
leggja á sig erfiði og útgjöld til þess að
sérvitringar geti látið móðan mása?
- Þessi hefur a.m.k. orðið raunin með
þau blöð, sem íslenzku stjómmálaflokkarn-
ir gefa út. En þá spyija menn: Er Morgun-
blaðið mikið fijálslyndara? Gagnrýnir það
nokkum tíma gerðir Sjálfstæðisflokksins?
Leyfir það fijálsar umræður um hann,
stefnu eða forastu hans?
Ég leyfi mér að fullyrða, að Morgunblað-
ið hafí lengst af verið mun fijálslyndara í
þessu efni en andstöðublöðin og eigi vel-
gengni sína meðfram því að þakka. Og
fyrir tæpum þremur áram auglýsti það
beinlínis eftir ádeilugreinum I greinaflokk,
sem vera skyldi frjáls vettvangur umræðna
um hin margháttuðu þjóðfélagsvandamál
og hefur síðan birt fjölda slíkra greina, (of
fáar þó, vegna þess að nógu margar góðar
greinar hafa ekki borizt), bæði í þessum
dálkum og síðar jafnframt í blaðinu sjálfu,
því að skilningur hefur stöðugt farið vax-
andi á réttmæti og nauðsyn slíkra um-
ræðna.
Allt bendir þetta til þess, að stjórnmála-
skrif Morgunblaðsins muni halda áfram
að þróast í átt til aukins fijálslyndis, þótt
ekki sé auðvelt að spá neinu um það, hvort
blaðið verður einhvem tíma alveg óháð,
líkt og erlendu stórblöðin - né heldur hve-
nær það þá yrði. Forusta Morgunblaðsins
á þessu sviði mundi vafalaust hafa þau
áhrif, að andstöðublöðin reyndu að feta í
fótsporin, eins og þau hafa áður gert varð-
andi fréttaþjónustu og fleira. En það eðli
þeirra og uppbygging, sem áður er getið,
mundi verða þeim fjötur um fót.“
SÍÐAN SAGÐI
Eyjólfur Konráð í
þessari afmælis-
grein, sem rituð var
fyrir rúmlega 33
árum:„Hugleiðing-
ar sem þessar ritar
eindreginn stuðn-
ingsmaður Sjálfstæðisflokksins þó auðvitað
ekki, án þess að leitast við að gera sér
grein fyrir því, hvaða áhrif slík þróun
mundi hafa á mátt flokksins og sigurlíkur
stefnu hans. Og mér ernær að halda, að
hvort tveggja mundi apkast. Skal reynt
að rökstyðja það. Geri ég mér þó grein
fyrir því, að ekki munu ajlir sammála þeirri
röksemdafærslu, a.m.k.jekki ungi maður-
inn, sem eitt sinn tók ser fyrir hendur að
sanna, að Morgunblaðið yæri hálfkommún-
ískt og sendi okkur söimunargögnin, sem
voru fjöldi úrklippa úriblaðinu, þar sem
rétt var skýrt frá orðum. Krúsjoffs og ann-
arra kommúnistaleiðtoga. Þótti hinum
unga manni óþarft að koma slíkum óhróðri
á framfæri við auðtrúa ialmúgann.
Þótt þróunin yrði í sömu átt og hugrenn-
ingar mínar hér að framan, yrði Morgun-
blaðið að sjálfsögðu ætíð málsvari Sjálf-
stæðisstefnunnar, þeirrar meginhugsjónar,
að frelsi til orðs og æðis geti eitt megnað
að færa einstaklingunum, og þar með þjóð-
inni í heild, farsæld óg hamingju. Það
mundi áfram styðja einkaframtak samhliða
þeim félagslegu umbótum, sem nægja til
að hér megi ávallt ríkja réttlátt þjóðfélag.
Þar að auki mundi það styðja og styrkja
þá heilbrigðu utanríkismálastefnu, sem Is-
lendingar hafa markað og fylgt. Af þessu
leiðir að sjálfsögðu, að Morgunblaðið og
Sjálfstæðisflokkurinn yrðu sammála í
grandvallaratriðum og í meginefnum sömu
skoðunar um markmiðin.
Hins vegar er ekki víst, að í einstökum
atriðum þyrfti ritstjórnin að vera sammála
þeim leiðum, sem forasta eða meirihluti
áhrifamanna ákvæði að fara. Blaðið mundi
gagnrýna sumar ákvarðanir flokksins og
athafnir eða athafnaleysi einstakra for-
ustumanna og kynni jafnvel að benda á,
að stefna sú, sem einhver annar flokkur
hefði í ákveðnu máli, væri heppilegri. Þann-
ig mundu ekki einungis áhrif blaðsins á
stefnu Sjálfstæðisflokksins aukast, heldur
líka á stefnu annarra flokka og meðal fylgj-
enda þeirra, sem eðlilega væra næmari
fyrir skoðunum slíks blaðs en málgagns
andstöðuflokks.
En hvað er þá blaðið frá þessum sjónar-
hóli séð? Það er ekki skoðun eins manns,
meira að segja ekki skoðun allrar ritstjóm-
arinnar. Blaðið væri opið fyrir heilbrigðar
rökræður, enn opnara en það er í dag. Þar
mundu forastumenn lýðræðislegra sam-
taka setja fram sjónarmið sín, ýmist að
eigin framkvæði eða vegna þess að til
þeirra væri leitað. Þar mundu leiðtogar
Sjálfstæðisflokksins leiða saman hesta sína
fyrir opnum tjöldum, ef þá greindi á um
einhver atriði. Þar væri almenningsálit
ekki einungis myndað, heldur endurspegl-
aðist það á síðum blaðsins. Einhveijir yrðu
að vísu að skrifa leiðarana, kveða upp úr
um það, hvar blaðið sjálft stæði, en einnig
þeir yrðu að sæta gagnrýni, og einnig þeir
yrðu fyrir áhrifum umræðnanna . . .
. . . Víkjum að áhrifunum innan Sjálf-
stæðisflokksins. Sumir kynnu að halda því
fram, að samheldni mundi minnka, ef opin-
berar umræður innan flokksins ykjust, og
svo kynni jafnvel að fara, að erfitt yrði að
tryggja einingu þeirra breytilegu hópa, sem
mynda flokkinn. Ég held þvert á móti, að
skilningur og samhugur um það, sem mestu
varðar, mundi eflast við slíkar rökræður.
Leiðtogar flokksins, ungir sem gamlir, yrðu
að vísu að ganga í gegnum þann hreinsun-
areld að kynna sjónarmið sín opinberlega
og standa þar fyrir máli sínu. En ég hygg,
að þeir mundu njóta þess meir en harma,
jafnvel þótt öll sjónarmið þeirra næðu ekki
fram að ganga, eins og verða vill í mannleg-
Hver yrðu
áhrifin á
Sjálfstæðis-
flokkinn?
um samskiptum. Þeir mundu njóta þess
að hafa ekki einungis siðferðislegan rétt
til þess, heldur beinlínis skyldu, að túlka
sérsjónarmið sín.
En meginatriðið hlýtur að vera, að sér-
hver sá, sem aðhyllist Sjálfstæðisstefnuna,
byggir sigurvonir hennar á því, að hún
virðir rétt einstaklingsins, þ.á m. rétt hans
til að fá í hveiju máli að vita hið sanna.
Sjálfstæðisflokkurinn á aldrei að þurfa að
óttast sannleikann."
Baráttan
fyrir al-
mennings-
hlutafélög-
um
Á FYRSTU RIT-
stjóraáram sínum
skrifaði Eyjólfur
Konráð Jónsson
mikið um almenn-
ingshlutafélög. í
gær, föstudag, var
löng biðröð fyrir
utan Kaupþing áður
en fyrirtækið var opnað, slikur var áhugi
hins almenna borgara á að kaupa hluta-
bréf I Fóðurblöndunni, sem þá var að hefj-
ast sala á. Þegar Eyjólfur Konráð hóf bar-
áttu sína fyrir almenningshlutafélögum var
slíkur skilningur og áhugi ekki fyrir hendi.
Árið 1968 gaf hann út bókina Alþýða og
athafnalíf þar sem hann lýsti viðhorfi sínu
til opinna almenningshlutafélaga og verð-
bréfamarkaðar og birti ýmsar hagnýtar
upplýsingar um starfsemi slíkra hlutafé-
laga og markaðar.
í inngangi að bókinni sagði höfundur
m.a.: „Þegar ég fyrir tæpum áratug ritaði
fyrstu grein mína um almenningshlutafélög
í tímaritið Stefni, fannst mér einkaframtak
hafa farið svo halloka hér á landi um langt
skeið, að brýna nauðsyn bæri til að finna
leið til að styrkja það og efla; í því efni
væri varla um annað að ræða eins og
málum er hér háttað en þátttöku alþýðu
manna í íslenzkum atvinnurekstri.
Síðan hef ég ritað margar greinar og
haldið margar ræður og fyrirlestra um al-
menningshlutafélög, þótt árangurinn hafi
orðið heldur lítill. Ljóst er þó, að nú allra
seinustu árin verða þeir æ fleiri, sem ljá
vilja máli þessu lið, og fer áhugi manna
ekki eftir því, hvar þeir skipa sér í stjóm-
málaflokka, þótt enn sem komið er hafi
aðeins einn stjómmálaflokkur gert málefni
þetta að stefnuskráratriði.
En ástæðan til þess, að ég hef ráðizt I
að rita bók þessa um almenningshlutafé-
lög, er sú, að uggvænlega horfir í íslenzk-
um atvinnumálum af alkunnum ástæðum
og að brýna nauðsyn ber til að efla mjög
atvinnulífið til að forðast stóráföll og
byggja upp þá framtíð, sem við, sem nú
erum á bezta starfsaldri, ætlum eftirkom-
endum okkar. Og sannfærður er ég um,
að heilbrigt og traust athafnalíf verður
aðeins tryggt með samstilltu átaki margra
manna. Þar er ekki um aðra leið að ræða
en stofnun og starfrækslu margra opinna
hlutafélaga í eigu íslenzkrar alþýðu.
Enginn má þó skilja orð mín svo, að ég
vanmeti framtak einstakra manna, sem
leggja út í atvinnurekstur, smáan og stór-
an. Þvert á móti tel ég, að örva beri sem
allra flesta til þess að gerast sjálfstæðir
atvinnurekendur, hvort heldur þeir taka sér
fyrir hendur að reka trillubát eða iðjuver.
En mergurinn málsins er sá, að íslenzka
þjóðin vill ekki, að örfáir auðmenn ráði
yfir öllum hennar atvinnurekstri. Auðjöfn-
un er hér meiri en annars staðar, og þess
vegna geta ekki fáir menn komið á fót
öflugustu atvinnufyrirtækjunum, en hins
vegar er fjármagn til í höndum fjöldans.
Ef það er virkjað með sameiginlegu átaki
í atvinnurekstri, má lyfta Grettistaki."
í FYRSTA KAFLA
bókarinnar, sem ber
heitið Auðstjórn al-
mennings, segir
Eyjólfur Konráð:
„Eins og allir vita var meginuppistaða
hinna gömlu kenninga Karls Marx sú, að
í „auðvaldsþjóðfélögum" mundi öreigum
stöðugt íjölga, en fáir auðmenn eignast
öll atvinnutæki. Kenningar Marx urðu ekki
Auðstjórn
almennings
að veraleika, m.a. vegna þess, að öflug
félög í eigu fjölda manna risu upp til að
hrinda í framkvæmd verkefnum á sviði
atvinnulífsins. Þótt auðmagni væri safnað
saman til að leysa slík verkefni, lenti eign-
arrétturinn ekki hjá fáum mönnum, heldur
vora eigendumir margir; hér var um að
ræða stóra opnu hlutafélögin. Við hlið
þeirra þróaðist samvinnurekstur, þar sem
ekki var heldur um það að ræða, að eignar-
ráð yfir miklu auðmagni söfnuðust á hend-
ur eins eða fárra manna, og raunar er
eðli samvinnurekstrar slíkt, að vafasamt
er að tala um þátttakendur í samvinnufé-
lögum sem raunveralega eigendur - þeirra
eignarréttur er mjög takmarkaður.
Margt fleira stuðlaði að þeirri ánægjulegu
þróun, sem orðið hefur í lýðræðisríkjum á
sviði efnahags- og fjármála, gagnstætt því
sem Karl Marx hugði verða mundu. En út
í þá sálma verður ekki farið hér, heldur
reynt að gera nokkra grein fyrir aðstöðunni
í dag og hvemig stuðla megi að sem heii-
brigðastri þróun í framtíðinni.
Væntanlega era menn sammála um, að
nauðsynlegt sé að keppa að sem mestri
auðsköpun, sem beztum framleiðsluháttum
og öflugustu atvinnulífi. Þessu takmarki
verður ekki náð nema starfrækt séu stór
fyrirtæki við hlið hinna smærri, fyrirtæki,
sem krefjast mikils fjármagns. Og þá vakn-
ar sú spurning, hvaðan þetta fé eigi að
koma. í því efni er varla um nema þijár
leiðir að ræða:
Ef til vill mætti hugsa sér, að einstakir
auðmenn - eða nokkrir sameiginlega -
legðu til atlögu við stórverkefni með eigin
fé. En í því sambandi er þess að gæta, að
hérlendis era fáir menn, sem hafa yfir að
ráða mjög miklu fjármagni og engir, sem
ráðið gætu við stærstu verkefnin. Og fé
þeirra manna, sem efnaðastir era, er líka
allt bundið í atvinnurekstri eða fasteignum.
Auðvitað er æskilegt, að þeir einstakl-
ingar, sem yfir veralegu íjármagni ráða,
leggi sig fram um að hagnýta það til upp-
byggingar traustra atvinnufyrirtækja, og
ekkert er sjálfsagðara en að þeir, sem sýna
óvenjulegan dugnað og útsjónarsemi á sviði
atvinnulífs, hagnist veralega, þegar vel
gengur. Sjálfstæði vinnuveitandinn verður
veigamikil stoð íslenzku atvinnulífi. En
fyrirtæki hans leysa ekki allan vanda í
nútímaþjóðfélagi, sem krefst stöðugt
öflugri og stærri fyrirtækja. Hið sama er
raunar að segja um sameignarfélög og
hlutafélög nokkurra einstaklinga. - En að
fjölskyldufyrirtækjum og kunningjafélög-
um verður nánar vikið síðar. -
Þessi leið til að koma á fót hinum öflug-
ustu fyrirtækjum er því ekki fyrir hendi,
hvort sem mönnum líkar betur eða ver.
í öðra lagi kemur til álita, að erlendir
fjármagnseigendur fái heimild til að byggja
hér upp meiri háttar atvinnufyrirtæki, sem
íslenzkir athafnamenn ráða ekki við af eig-
in rammleik, og auk þess samstarf er-
lendra og íslenzkra atvinnurekenda. Er þar
annars vegar um að ræða þá leið, sem
farin var, þegar samningar vora gerðir við
svissneska fyrirtækið Alusuisse um bygg-
ingu álbræðslu, og hins vegar svipað fyrir-
komulag og áformað var við byggingu olíu-
hreinsunarstöðvar, sem unnt var að hleypa
af stokkunum fyrir nokkrum árum.
Inn á þessa braut höfum við íslendingar
því þegar farið, og allflestir munu nú telja
sjálfsagt að athuga, hvort unnt muni reyn-
ast að halda áfram á þessari braut, einkum
þannig, að íslenzkir og erlendir aðilar hafí
samstarf um atvinnurekstur. Þetta fyrir-
komulag er æskilegt á frumstigi iðnvæð-
ingar, bæði vegna fjárskorts innanlands
og eins vegna þess, að áhætta íslendinga
er miklu minni, þegar erlendum aðilum er
heimilað að reisa fjárfrekustu fyrirtækin,
heldur en vera mundi, ef þau væra reist
fyrir íslenzkt fjármagn og veruleg erlend
lán, sem greiða yrði, hvort sem fyrirtækið
gengi betur eða ver.
Væntanlega era þó allir sammála um,
að takmörk séu fyrir því, hve langt megi
ganga inn á þessa braut, og þess vegna
er hún ekki einhlít við lausn þess vanda,
sem við stöndum frammi fyrir: að þurfa á
næstu áram að byggja upp öflug atvinnu-
fyrirtæki, ef við eigum að tryggja þjóðinni
þau lífskjör, sem bezt gerast í veröldinni.
Næst er þess að gæta, að til era menn,
sem telja, að öll stór fyrirtæki eigi að vera
í eigu ríkisins. Er þar um að ræða hin
gömlu sjónarmið sósíalista, sem hér var
t.d. fallizt á við byggingu Sementsverk-
smiðju ríkisins. Þessa leið þekkja menn og
grípa gjarna til hennar sem auðveldustu
lausnarinnar, eins og nú á sér stað, þegar
ríkið eitt er að ná eignarráðum yfir Áburð-
arverksmiðjunni. En hætt er við, að ýmsum
brygði í brún, ef til langframa yrði ekki
um aðra lausn að ræða við stofnun og starf-
rækslu meiri háttar fyrirtækja, eins og að
mun vikið hér á eftir.
Loks er um það að ræða að koma á fót
opnum hlutafélögum eða almenningshluta-
félögum, þar sem miklu fjármagni er safn-
að saman frá fjölda manna til að leysa
ákveðin viðfangsefni. Þennan þátt hefur
mjög skort í íslenzkt athafnalíf, þótt slík
félög hafí verið burðarásinn í atvinnulífi
flestra annarra lýðræðisþjóða.
Almenningshlutafélög era ekki einungis
mikilvæg af efnahagsástæðum, heldur era
þau e.t.v. þýðingarmesti þátturinn í því
þjóðfélagskerfi, sem nefna mætti auðstjóm
almennings eða fjárstjóm fjöldans. Er þar
átt við mikilvægi þess, að sem mestur hluti
þjóðarauðsins dreifist meðal sem allra
flestra borgara landsins, að auðlegð þjóðfé-
lagsins safnist hvorki saman á hendur fárra
einstaklinga né heldur ríkis og opinberra
aðila. Þeir, sem þessa stefnu aðhyllast,
telja þá þjóðfélagsþróun æskilegasta, að
valdið, sem fylgir yfirráðum yfir fjár-
magni, dreifist sem mest á meðal lands-
manna allra. Þeir benda á hættuna, sem
því er samfara, er fjármálavald flyzt í stöð-
ugt ríkara mæli yfir á hendur þeirra, sem
fyrir hafa pólitíska valdið; þá fyrst sé vera-
leg hætta á misnotkun valdsins.
Samkvæmt þeim kenningum, sem hér
er fjallað um, byggist heilbrigð lýðræðisleg
þróun á því, að sem allra flestir einstakling-
ar séu fjárhagslega sjálfstæðir; þeir eigi
hlutdeild í þjóðarauðnum, en séu ekki ein-
ungis leiguliðar eða starfsmenn ríkisins.
Þá muni sjálfstæði manna, öryggi, þroski,
ábyrgðartilfinning og lífshamingja aukast,
og þá muni framleiðsla og auðæfaöflun
þjóðfélagsins einnig verða mest.
Þessar kenningar hníga að því, að með
dreifingu auðmagnsins séu skert áhrif vald-
hafanna að því marki, sem bæði þeim og
öðram sé heppilegast. Embættismenn og
stjómmálamenn geti þá ekki seilzt lengra
inn á umráðasvið einstaklingsins en góðu
hófi gegnir. Til þess hafi þeir ekki þann
styrk, sem umráðavald, jafnt yfir fjár-
magni sem stjómkerfi landsins, mundi ella
veita þeim. Þannig skapist það heilbrigða
jafnvægi milli hinna ýmsu valdastofnana
og fólksins í landinu, sem eitt sé þess
megnugt að tryggja varanlegt lýðræði og
trausta þjóðfélagsskipan.
Segja má, að okkur íslendingum hafi
að ýmsu leyti tekizt sæmilega að feta okk-
ur áfram til skilnings á þeim sjónarmiðum,
sem hér er um rætt. Þannig mun óvíða eða
hvergi vera um að ræða almennari eign
eigin íbúðarhúsnæðis, bændur eiga flestir
bújarðir sínar, fy'öldi útgerðarmanna á báta-
flotann, og fyrirtæki á sviði iðnaðar, verzl-
unar og samgangna era í ríkum mæli í
eigu einstakra manna eða hlutafélaga. Allt
era þetta veigamiklir þættir í fjárstjóm
fjöldans.
En gallinn er sá, að erfiðlega hefur geng-
ið að fá alþýðu manna til að veija fjármun-
um sínum að nokkram hluta til beinnar
þátttöku í atvinnurekstri, sem hún á þó
mest undir. Fólkið hefur ekki skilið nauð-
syn þess, að atvinnufyrirtækin högnuðust
og skiluðu eigendunum arði, og meðan
þannig er háttað, hefur það ekki heldur
talið arðvænlegt að festa fé sitt í atvinnu-
rekstri.
Þegar á móti blæs, era atvinnufyrirtæk-
in þess vegna aflvana að mæta vandanum
- og nú er íslenzku atvinnulífi vissulega
ógnað. Þess vegna er ekki seinna vænna,
að menn geri sér glögga grein fyrir þýð-
ingu þess, að öflug atvinnufyrirtæki rísi
upp og önnur séu styrkt og efld.“
„Er þar átt við
mikilvægi þess, að
sem mestur hluti
þjóðarauðsins
dreifist meðal
sem allra flestra
borgara landsins,
að auðlegð þjóð-
félagsins safnist
hvorki saman á
hendur fárra ein-
staklinga né held-
ur ríkis og opin-
berra að-
ila . . . Sam-
kvæmt þeim
kenningum, sem
hér er fjallað um,
byggist heilbrigð
lýðræðisleg þróun
á því, að sem allra
flestir einstakl-
ingar séu fjár-
hagslega sjálf-
stæðir; þeir eigi
hlutdeild í þjóðar-
auðnum, en séu
ekki einungis
leiguliðar . . .“
(Eyjólfur Konráð
Jónsson í bókinni
Alþýða og at-
hafnalíf 1968.)