Morgunblaðið - 15.10.1997, Page 25

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 15. OKTÓBER 1997 25
LÖGFRÆÐI
efnum og að ríkisvaldið eigi að leit-
ast við að svara gagnrýni með öðrum
hætti en að grípa til refsivandarins.
I máli Castells gegn Spáni frá 23.
apríl 1992 segir: „Ennfremur gerir
sú yfirburðaaðstaða, sem ríkisstjórn-
in nýtur, það að verkum, að hún
verður að sýna varkárni í að grípa
til höfðunar refsimála, sérstaklega
þegar hún á völ á öðrum leiðum til
þess að svara óréttmætum ásökun-
um og gagnrýni stjórnarandstöðunn-
ar eða fjölmiðla.“ í sératkvæði
franska dómarans Pettiti í málinu
Prager og Oberschlick gegn Austur-
ríki sem dæmt var 26. apríl 1995
kemur fram hliðstætt sjónarmið þeg-
ar segir að dómari sem verður fyrir
gagnrýni eigi fremur að höfða einka-
mál heldur en refsimál.
Stenst ábyrgð ritstjóra?
Páll fjallar rækilega um ábyrgð á
efni flölmiðla og er ástæða til að
taka undir með honum að þörf sé á
að endurskoða hin forneskjulegu
ákvæði um þetta efni og setja heild-
stæða löggjöf um prentmiðla og
aðra fjölmiðla. Nýlegur dómur
Hæstaréttar vekur þarna ýmsar
spurningar. Dómurinn varðar
ábyrgð skipstjóra á fiskveiðibroti en
tengist íjölmiðlaréttinum með þeim
hætti að líkt og skipstjórar eru rit-
stjórar blaða látnir bera hlutlæga
ábyrgð sem kallað er á þeim brotum
sem framin eru undir þeirra stjórn,
þ.e. þessir verða dregnir til ábyrgðar
óháð sök. Ein spurningin sem vakn-
ar í mínum huga er sú hvað fræði-
menn eigi að gera þegar þeir rekast
á dóm Hæstaréttar sem er nokkuð
augljóslega byggður á misskilningi
á stjórnarskránni. Hér er um að
ræða H 1995.3149. Togaraskipstjóri
var ákærður fyrir fiskveiðibrot. Fyr-
ir lá að hann átti enga sök á brotinu
því hann var sofandi í káetu sinni
þegar það var framið.
Hæstiréttur sýknaði með svofelld-
um rökstuðningi: „Fyrri málsliður
1. mgr. 69. gr. stjórnarskrár lýðveld-
isins íslands nr. 33/1944, sbr. 7. gr.
stjórnskipunarlaga nr. 97/1995,
hljóðar þannig: „Engum verður gert
að sæta refsingu nerna hann hafi
gerst sekur um háttsemi sem var
refsiverð samkvæmt lögum á þeim
tíma, þegar hún átti sér stað, eða
má fullkomlega jafna til slíkrar hátt-
semi.“ Það er ágreiningslaust, eins
og í héraðsdómi greinir, að ákærði
gerðist ekki sekur um háttsemi þá,
sem ákært er fyrir í málinu og lýst
er í dóminum. Verður honum því
samkvæmt greindu stjórnarskrár-
ákvæði ekki refsað fyrir hana. Ber
með skírskotun til þessa að stað-
festa niðurstöðu héraðsdóms um
sýknu ákærða af refsikröfu ákæru-
valds.“
Hæstiréttur virðist sem sagt túlka
stjórnarskrárákvæðið svo bókstaf-
lega að ekki megi refsa mönnum
nema um sök sé að ræða, þ.e. ásetn-
ing eða gáleysi. Sá skilningur kemur
mjög á óvart.
í fyrsta lagi hafa lengi verið í
lögum reglur um hlutlæga refsi-
ábyrgð, þ.e. ábyrgð án sakar, svo
sem eins og um ritstjóra blaða.
Samt er ekki minnst á það í greinar-
gerð með frumvarpi til stjórnskip-
unarlaga að til hafi staðið að koll-
varpa þessu.
í öðru lagi er stjórnarskrárgreinin
sniðin eftir 1. mgr. 7. gr. Mannrétt-
indasáttmála Evrópu meðal_ annars
eins og segir í greinargerð. Akvæðið
mælir fyrir um að refsiheimildir skuli
vera lögbundnar og bannar aftur-
virkni refsilaga. Hins vegar setur
það alls ekki skilyrði um huglæga
afstöðu sakbornings til brotsins. Það
hefði því kannski mátt snara 1.
mgr. 7. gr. sáttmálans með nákvæm-
ari hætti þegar 69. gr. stjórnarskrár-
innar var orðuð því núverandi orða-
lag felur í sér hættu á misskilningi.
Hin lögfesta þýðing 1. mgr. 7. gr.
sáttmálans, sbr. 1. nr. 62/1994, er
hins vegar nákvæmari þar sem talað
er um að verknaður hafi verið fram-
inn í stað „gerst sekur um“. Því til
stuðnings að mannréttindasáttmál-
inn útrýmir ekki hlutlægri refsi-
ábyrgð má benda á að það er viðtek-
in skýring á 2. mgr. 6. gr. hans
(Hver sá sem borinn er sökum um
refsiverða háttsemi skal talinn sak-
laus uns sekt hans er sönntið að lög-
um.) að þar sé ekki hróflað við hlut-
lægri refsiábyrgð sem er algeng í
aðildarríkjum sáttmálans, sbr. Harr-
is o.fl.: The Law of the European
Convention on Human Rights, bls.
244.
Páll bendir á sumar af þessum
röksemdum en telur samt ekki frá-
leitt að skýra sáttmálann þannig að
hlutlæg refsiábyrgð sé útilokuð.
Þannig gerir Páll heiðarlega tilraun
tii að lesa eitthvert vit út úr umrædd-
um hæstaréttardómi: „Er ekki fjarri
lagi að álykta, að í reynd hafi það
verið ætlun dómaranna að dómurinn
hefði fordæmisgildi á víðum vett-
vangi, enda hefði þeim ella verið í
lófa lagið að hafa fyrirvara í gagn-
stæða átt í forsendum sínum, hefðu
þeir viljað þrengja fordæmisgildið.
Liggur því nærri að fullyrða, að
Hæstiréttur hafi hér markað skýra
stefnu á þessu sviði, þ.e. um bókstaf-
lega túlkun orðalags fyrra málsliðar
1. mgr. 69. gr. stjórnarskrárinnar,
sem ætlað sé að hafa víðtækt og
almennt fordæmisgildi. . . Ekkert
stendur því í vegi, formlega, að
stjórnarskrárbundið mannréttinda-
ákvæði verði skýrt með „sjálfstæð-
um“ hætti, umfram það, sem e.t.v.
er viðtekinn skilningur á erlendum
vettvangi um tiltekið ákvæði í mann-
réttindasáttmála, sem stjórnar-
skrárákvæðið sækir þó fyrirmynd
sína til - ef hin ferska túlkun felur
í sér aukna vernd mannréttinda mið-
að við það sem ella væri. Sambæri-
legt orðalag sáttmálaákvæðisins
gefur reyndar jafnframt tilefni til
nokkurs vafa í þessu efni, sé það
réttilega skoðað. (bls. 157)“
Jónatan Þórmundsson prófessor
fer hins vegar þá leið í Afbrotum
og refsiábyrgð II, að afskrifa dóminn
sem „alvarlegan misskilning eða
mistök, er tæpast geti orðið fordæmi
í öðrum málum. (bls. 138)“
Það verður að teljast langlíkleg-
asta skýringin á dómnum að um
mistök hafi verið að ræða. Hefðu
dómararnir gert sér grein fyrir hvað
þeir voru að gera hefði auðvitað
þurft að taka afstöðu til mismun-
andi skýringarkosta stjórnarskrár-
innar og hvers vegna rétt væri að
víkja frá viðteknum skilningi á
Mannréttindasáttmála Evrópu.
Einnig hefði þurft að velta vöngum
yfir afleiðingum þessarar skýringar-
leiðar.
Hvað sem öðru líður vaknar auð-
vitað sú spurning hvernig það megi
vera að Hæstiréttur eyði ekki meira
púðri í að skýra ákvæði stjórnar-
skrárinnar heldur en ef um ómerki-
lega reglugerð væri að ræða.
Eiga fræðimenn að afskrifa mis-
tök af þessu tagi, eða eiga þeir að
beygja sig undir þau og jafnvel loka
augunum fyrir þeim? Eg hallast að
hinu fyrstnefnda enda vil ég ekki
sætta mig við að ábyrgðarkerfi blað-
anna sem er nærri hálfrar annarrar
aldar gamalt sé kollvarpað fyrir
slysni. Það er að vísu rétt hjá Páli
Sigurðssyni að endurskoða þyrfti
prentlögin en því má ekki gleyma
að ábyrgðarkerfið er í beinu sam-
hengi við. frelsi blaðanna. Ábyrgðar-
kerfið gerir það að verkum að ekki
er verið að grafast fyrir um hver sé
höfundur tiltekins efnis blaðanna
heldur er ætíð ljóst hver ber hina
lagalegu ábyrgð. Þess vegna er
nauðsynlegt að Alþingi fjalli um
þetta efni ef hrófla á við reglunum.
Lögfræðingar eru vanir því að horfa
framhjá mistökum löggjafans, af
hveiju ætti annað að gilda þegar
dómurunum verður á í messunni?
Nafnleynd heimildarmanna
Nafnleynd heimildarmanna hefur
mjög verið í deiglunni undanfarið,
hér á Islandi vegna máls Agnesar
Bragadóttur sem dæmt var í Hæsta-
rétti 10. janúar 1996 og fyrir Mann-
réttindadómstóli Evrópu í máli Good-
win gegn Bretlandi sem dæmt var
27. mars 1996. í báðum tilvikum
var talið að hagsmunir blaðamanna
af því að halda nöfnum heimildar-
manna sinna leyndum vægju þyngra
en hagsmunir rannsóknai'valdsins
af því að blaðamaðurinn sé knúinn
til að bera vitni. Mál Goodwins er
það fyrsta sinnar tegundar sem fer
til Strassborgar og þar var því sleg-
ið föstu að 10. gr. mannréttindasátt-
málans verndi nafnleynd heimildar-
manna. Sá dómur rennir því enn
frekari stoðum undir hina vel rök-
studdu niðurstöðu Hæstaréttar í
máli Agnesar Bragadóttur.
I máli Goodwins segir mannrétt-
indadómstóllinn: „Vernd heimildar-
manna blaðanna er eitt af frumskil-
yrðum fjölmiðlafrelsisins, eins og
sést af lögum og siðareglum í ýmsum
aðildarríkjanna og staðfest er í
nokkrum alþjóðasamþykktum um
frelsi blaðamanna . .. Án slíkrar
verndar, kynnu heimildarmenn að
hrökkva frá því að aðstoða fjölmiðl-
ana við að upplýsa almenning um
málefni er hafa almenna þýðingu."
Hins vegar er þessi vernd ekki und-
antekningarlaus eins og fram kemur
í dómnum heldur verður hveiju sinni
að vega og meta hvaða hagsmunir
eigi að vega þyngst. Páll og Hörður
fjalla báðir um þessa dóma og kom-
ast meðal annars að þeirri niður-
stöðu að mannréttindadómstóllinn
myndi hafa dæmt með sama hætti
og Hæstiréttur í máli Agnesar
Bragadóttur enda voru hagsmunirn-
it' af því að ijúfa vitnaleynd minni
þar heldur en í Goodwin-málinu.
í tengslum við þetta efni ijallar
Páll rækilega um ákvæðin um vitna-
leynd í einkamálalögunum og í lög-
unum um meðferð opinberra mála
og bendir á misræmi sem þar er á
milli og þörfina á að styrkja þessi
ákvæði. Athyglisverð er einnig
ábending hans um að engin sér-
ákvæði séu í lögunum um meðferð
opinberra mála sem takmarki rann-
sóknaraðgerðir lögreglu gagnvart
fjölmiðlunum eins og haldlagningu,
símahleranir og húsleit. „Má ljóst
vera, að þessari skipan mála getui'
fylgt veruleg skerðing á þeim hags-
munum, sem lagareglunum um
nafnleynd höfunda og heimildar-
manna er ætlað að vernda, því að
vitanlega geta ýmiss konar sýnileg
gögn, svo sem skjöl og myndir, veitt
mikilvægar upplýsingar um höfund
eða heimildarmann, ef fundin verða,
og sama er að segja um efni sím-
tala, ef það verður sannað. Með öðr-
um orðum: heimild til beitingar þess-
ara sérstöku rannsóknarúrræða
jafngildir því, að farin sé lögheimiluð
“bakdyraleið" við rannsóknina, þeg-
ar aðaldyrnai' eru læstar!" segir
Páll (bls. 298).
Þær bækur sem hér hafa verið til
umfjöllunar eyu mikilsverður þáttur
í að kynna íslendingum þá mikil-
vægu réttai'þróun varðandi fjölmiðl-
ana sem nú á sér stað. Hér hefur
verið drepið á nokkur atriði sem þar
koma fram en ekki er rúm til að
fjalla um mörg önnur mikilvæg eins
og ábendingar um að löggjöf um
áfengis- og tóbaksauglýsingar og
um kvikmyndaskoðun standist ekki
gagnvart stjórnarskránni. Kostur
bókar Harðar er ekki síst afar vönd-
uð þýðing á köflum úr mikilvægustu
dómum mannréttindadómstólsins á
þessu sviði. Ennfremur gætir Hörður
þess að draga ekki ályktanir eða
fullyrða neitt án traustrar undir-
stöðu. Sýnist mér að vart sé eitt
einasta orð í ritgerð hans ofmælt.
Reyndar fer Hörður misjafnlega
djúpt ofan í efnið, til dæmis lætur
hann að mestu duga að reifa dóma
manni'éttindadómstólsins í köflunum
um meiðyrði en leggur meira af
mörkum sjálfur varðandi rök fyrir
tjáningarfrelsinu almennt og um
tjáningarfrelsi auglýsenda. Páll Sig-
urðsson er öllu óhræddari við að
setja fram kenningar og draga álykt-
anir og er ég ósammála surnu hveiju
eins og fram hefur komið. Hins veg-
ar er samning bókarinnar á skömm-
um tíma þrekvirki sem fáir gætu
leikið eftir og þar er að finna mikinn
fróðleik um þetta réttarsvið.
Lestur bókanna tveggja og þeirra
dóma Mannréttindadómstóls Evrópu
sem þar er vitnað í leiðir manni
heim sanninn um það hversu mikil-
vægu hlutverki fjölmiðlar eru taldir
gegna í nútíma lýðræðis- og réttar-
ríki. Allar lagareglur sem þá varða
verður að skoða í því ljósi að ekki
sé vegið að hlutverki þeirra sem
varðhundar almennings og miðill
upplýsinga. Sú mikla vernd sem
mannréttindasáttmálinn gefur fyrir-
heit um hlýtur þó jafnframt að
byggjast á því að fjölmiðlarnir rísi
undir hlutverki sínu, vandi til verka,
virði siðareglur og láti hagsmuni
almennings en ekki eigenda eða
heimildarmanna ráða umfjöllun
sinni.