Morgunblaðið - 29.11.1998, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 29. NÓVEMBER 1998 29
Fregnir af heimboðinu vöktu
sterk viðbrögð meðal Islendinga og
á einkabréfum, sem fóru á milli
stjórnarandstæðinga veturinn og
vorið 1906 má sjá, að ýmsír þeirra
vildu hundsa boðið og reyna með
því að gera Hannes Hafstein og
heimastjói-narmenn tortryggilega í
augum bæði Islendinga og Dana.
Um þetta varð þó ekki samstaða og
niðurstaðan varð sú að langflestir
þingmenn þáðu heimboðið og héldu
utan.
Alþingismenn urðu flestir sam-
skipa til Kaupmannahafnar. A leið-
inni gafst góður tími til að ræða
málin og urðu þingmenn sammála
um að bera fram kröfur í fjórum
liðum varðandi ríkisréttarleg
tengsl íslands og Danmerkur.
Kröfurnar vom þessar:
1) Að alþingi og ríkisþingið kysu
nefnd til að endurskoða Stöðulögin
frá 1871 og yrði niðurstaða hennar
háð samþykki beggja þinganna.
2) Að árlegt fjártillag iTkissjóðs
Danmerkm- til Islands skyldi falla
niður, en Danir ljúka fjárhagsleg-
um tengslum landanna með því að
gi-eiða Islendingum eina umsamda
upphæð í eitt skipti fyrir öll.
3) Að nafn íslands yrði tekið upp
í titil konungs á sama hátt og nafn
Danmerkur.
4) Að í stað þess að forsætisráð-
herra Danmerkur skrifaði undir
skipunarbréf ráðherra Islands
kæmi undirskrift fráfarandi Is-
landsráðherra eða þess, er við
embættinu tæki.
Þessar kröfur Islendinga vora
kynntar dönsku ríkisstjórninni og
ríkisþinginu 29. júní, en engar
ákvarðanir vora teknar. Friðrik
konungur lét hins vegar í ljós við
þingmenn ósk um að heimsækja
Island og var honum boðið að
koma til landsins ásamt 30 ríkis-
þingsmönnum árið eftir. Það gekk
eftir og 30. júlí árið 1907 skipaði
konungur nefnd 13 Dana og 7 Is-
lendinga er semja skyldi tillögur að
nýrri löggjöf um stöðu Islands í
danska ríkinu.
Nefndin kom saman til fundar í
Kaupmannahöfn 28. febrúar 1908
og sat á rökstólum fram í maí. þá lá
niðurstaðan fyrir og var hún í
formi „Uppkasts“ að ríkisréttar-
legum tengslum landanna. Þar
sagði í 1. grein, að Island væri
„frjálst og sjálf'stætt jand, sem ekki
yrði af hendi látið“. Island og Dan-
mörk skyldu vera í sambandi um
sameiginlegan konung og þau mál
önnur, er sérstaklega vora tekin
fram í Uppkastinu. Danir skyldu
gi’eiða fslendingum 1,5 milljónir
ki-óna og ljúka þannig fjárhagsleg-
um skiptum þjóðanna, en sameig-
inleg mál, auk konungs, konungs-
erfða og konungsmötu skyldu vera:
Jón Sigurðsson
Hannes Hafstein
Valtýr Guðmundsson
Skúli Thoroddssen
utanríkismál, þar sem þó skyldi
bera þau mál er snertu ísland sér-
staklega undir alþingi, landvarnir,
landhelgisgæsla, ríkisborgararétt-
ur, mynt, æðsti dómstóll (uns ís-
lendingar afréðu að stofna eiginn
hæstarétt) og farfáninn út á við.
Lögin mátti taka til endurskoðunar
að 25 áram liðnum og eftir 37 ár
mátti slíta sambandinu í öllum efn-
um öðram en konungssambandi,
utanríkis- og landvarnarmálum.
Ekki verður um það deilt að
með Uppkastinu var komið mjög
til móts við óskir íslendinga, enda
urðu allir nefndarmenn nema einn
sammála um það. Skúh Thorodd-
sen greiddi einn atkvæði gegn nið-
urstöðunni. Hann bar fram breyt-
ingartillögu þar sem þess var
krafist að ísland yrði viðurkennt
sem fullvalda ríki í konungssam-
bandi við Danmörku, að ísland
fengi sérstakan farfána út á við og
loks að endurskoða mætti sam-
komulagið að 20 árum liðnum og
slíta öllum sameiginlegum málum,
öðrum en konungssambandinu
eftir 30 ár.
Kröfur Skúla féllu í grýttan jarð-
veg í nefndinni, en brátt kom í ljós,
að þær áttu mikinn hljómgrann
meðal íslendinga. Alþingiskosning-
ar fóra fram haustið 1908 og var
Uppkastið aðalkosningamálið.
Kosningahríðin var einhver hin
harðasta og óbilgjamasta sem háð
hefur verið hér á landi og er þó
langt til jafnað. Urslitin urðu þau
að andstæðingar Uppkastsins
unnu mikinn sigur, Hannes Haf-
stein sagði af sér er þing kom sam-
an sumarið 1909 og Björn Jónsson
ritstjóri, einn harðasti andstæðing-
ur Uppkastsins tók við ráðherra-
dómi. Þegar Uppkastið var lagt
fyrir þingið samþykkti það róttæk-
ar breytingar á því, sem Danir
gátu með engu móti fallist á.
Þar með var þessi tilraun til að
leysa deiluna um ríkisréttarleg
tengsl Islands og Danmerkur farin
út um þúfúr. Næstu árin vora ýms-
ar tillögur lagðar fram, en hvorki
gekk né rak. Skriður komst loks á
málið síðla árs 1917 og vorið 1918
tókst samkomulag um að hefja við-
ræður um sambandsmálið, eins og
það var þá kallað. Alþingi og ríkis-
þingið kusu hvort um sig viðræðu-
nefnd og kom danska nefndin til
íslands í lok júní 1918. Nefndimar
sátu á rökstólum fyrstu sautján
daga júlímánaðar, en lengi vel leit
út fyrir að viðræðurnar yrðu ár-
angurslausar. Að kvöldi 17. júlí
náðist loks samkomulag um sam-
bandslög. Það var að ýmsu leyti
keimlíkt Uppkastinu frá 1908 en þó
með þeim veigamiklu breytingum
að nú var Island viðurkennt sem
fullvalda ríki með eigin fána. Auk
þess vora uppsagnarákvæði sam-
bandsins einfölduð og mátti nú
segja öllu samkomulaginu upp að
25 áram liðnum, þ.á m. konungs-
sambandinu. Sambandslögin
gengu því lengra en kröfumar,
sem Skúli Thoroddsen setti fram
vorið 1908.
III.
íslendingar samþykktu sam-
bandslögin með yfirgnæfandi
meirihluta í þjóðaratkvæðagreiðslu
haustið 1918 og öðluðust þau gildi
1. desember. En hvers vegna náð-
ist samkomulag, sem báðir aðilar
gátu sætt sig við, sumarið 1918 en
ekki 1908? Hvers vegna vora Danir
reiðubúnir að teygja sig svo miklu
lengra sumarið 1918 og viðurkenna
fullveldi íslands?
Nefndirnar sátu á
rökstólum fyrstu
sautján daga júlímán-
aðar, en lengi vel leit út
fyrir að viðræðurnar
yrðu árangurslausar.
Að kvöldi 17. júlí náðist
loks samkomulag um
sambandslög. Það var
að ýmsu leyti keimlíkt
Uppkastinu frá 1908
en þó með þeim veiga-
miklu breytingum að
nú var Island viður-
kennt sem fullvalda
ríki með eigin fána.
Við þessum spurningum gefst
ekkert einfalt svar, ástæðurnar
vora margar. í fyrsta lagi hafði
stjómmálaviðhorfíð í Danmörku
breyst veralega. Fylgi íhalds-
manna og þeirra, sem ekki gátu
hugsað sér að skerða veldi Dana-
konungs á nokkurn hátt, hafði
minnkað að mun frá því sem var
árið 1908. Að sama skapi hafði fylgi
við frjálslyndari öfl aukist. Arið
1918 fóra jafnaðarmenn og róttæk-
ir vinstrimenn með stjórn í Dan-
mörku. Þeir vora mun velviljaðri
Islendingum og óskum þeirra en
þeir, er sátu á valdastólum í Dana-
veldi áratug fyrr. Þá vó það einnig
þungt, að konungur lagði mikla
áherslu á að sambandi landanna
yrði komið í það horf að báðar
þjóðirnar gætu við unað.
í öðra lagi ber að hafa í huga, að
á heimastjórnartímabilinu urðu
miklar efnahagslegar framfarir á
Islandi og árið 1918 vora Islend-
ingar miklu síður háðir Dönum
efnahagslega en tíu áram áður. Þá
hafði heimsstyrjöldin fyrri einnig
mikið að segja. A stríðsáranum
urðu efnahagsleg tengsl Islands og
Danmerkur miklu minni en áður
en viðskipti Islendinga við Breta
og Bandaríkjamenn jukust. Kenn-
ingar um sjálfsákvörðunarrétt
þjóða, sem mjög vora á döfinni á
þessum árum, komu Islendingum
einnig vel og vera má, að ýmsir
þeir atburðir sem urðu á síðari
stríðsáranum, ekki síst byltingin í
Rússlandi, hafi orðið málstað Is-
lendinga til framdráttar þótt erfitt
sé að meta slíkt.
IV.
Með sambandslögunum 1918
var endanlega skorið úr um ríkis-
réttarleg tengsl Islands og Dan-
merkur. Enginn getur velkst í vafa
um, að fyrir Islendinga var full-
veldisviðurkenningin mikilvægasti
þáttur laganna. Eftir þetta gat
engin þjóð litið á ísland sem hluta
af Danmörku eða nýlendu Dana,
heldur aðeins sem frjálst og full-
valda konungsríki, er hefði með
frjálsu samþykki gert Danakon-
ung að þjóðhöfðingja sínum. Öðr-
um málum réðu Islendingar sjálf-
ir, eða gátu tekið stjórn þeirra í
eigin hendur þegar þeir sjálfir
kysu.
Hinn 1. desember 1918 hafði sú
stefna, sem Jón Sigurðsson mótaði
á vordögum árið 1848, loks unnið
endanlegan sigur. Islendingar
höfðu endurheimt fullveldi sitt eftir
að hafa búið öldum saman við er-
lend yfirráð. Jafnframt var brautin
rudd til enn frekara sjálfstæðis.
Margar þjóðir halda í heiðri minn-
inguna um minni viðburði í sögu
sinni. Af einhverjum ástæðum virð-
ast flestir Islendingar þó hafa
gleymt 1. desember og sögulegri
þýðingu dagsins. A síðari árum
hefur hann fallið í skuggann af lýð-
veldisstofnuninni 17. júní 1944.
Engan dag ársins ætti þó í raun
fremur að helga minningu Jóns
Sigurðssonar og baráttu hans.
Hinn 1. desember 1918 sigraði póli-
tísk stefna Jóns að lokum og þá
unnu íslendingar stærsta pólitíska
sigur sögu sinnar. Lýðveldisstofn-
unin árið 1944 var í raun aðeins
rökrétt framhald sambandslaga-
samningsins og án hans hefði hún
ekki verið möguleg. Af þeim sökum
er 1. desember 1918 að mörgu leyti
merkari dagur í þjóðarsögunni en
17. júní 1944.
Höfundur er sagnfræðingur.
Endurmenntunarstofnun Háskóla íslands
Nám samhliða sfarfi - tveggja til þriggja anna nám
- hefst í janúar og febrúar. Umsóknarfrestur er til 7. desember.
Umsóknum skal skilað á sérstökum eyðublöðum sem fást á skrifstofu Endurmenntunarstofiiunar, Dunhaga 7.
Nánari upplýsingar er hægt að fá í síma 525 4232.
Rekstur og stjórnun í matvælaiðnaði - NYTT
Sjávarútvegur - mjólkuriðnaður - kjötvinnsla
Þriggja anna nám. Hefst í janúar 1999.
Ætlað sérfræðingum og stjórnendum í íslenskum matvælaiðnaði.
Námsgreinar: Rekstrarhagfræði, eðlis- og efnaeiginleikar matvæla, fjármálastjórn,
vinnslutækni matvæla, gæðastjórnun, markaðsfræði, framleiðslustjórnun, rekstrar-
umhverfi, auðlinda- og umhverfisfræði, stefnumótun, stjórnun og starfsmannahald.
Kennarar: Kristján Jóhannsson lektor við HÍ, Guðmundur Stefánsson matvæla-
fræðingur, Kristberg Kristbergsson dósent, Páll Jensson prófessor, Ágúst Einarsson
prófessor og alþingismaður, Svava Grönfeldt MSc lektor við HÍ o.fl.
Stjórn námsins: Ágúst Einarsson prófessor og alþingismaður, Sigurjón Arason
Rannsóknastofnun fiskiðnaðarins og Valdimar K. Jónsson prófessor.
Kennslutími: Alls 300 klst. Kennslan verður í 3ja daga lotum á 3ja vikna fresti.
Verð: 210.000 kr.
Nám í opinberri stjórnsýslu og stjórnun - Þrjár annir
í samstarfi við Hagsýslu ríkisins og Samband ísl. sveitarfélaga. Hefst febrúar 1999.
Námsgreinar: Skipulag opinberrar stjórnsýslu og löggjöf um hana. Almenn stjór-
nunarfræði og starfsmannastjórn. Hagnýt og fræðileg hagfræði. Fjármálastjórn í
opinberum rekstri. Áætlanagerð og reikningsskil. Upplýsingatækni. Gæðastjórnun.
Verkefnastjórnun. Árangursstjórnun. Stefnumótun og breytingar í opinberum rekstri.
Stjórn: Andrea Jóhannsdóttir frá BHMR, Björn Friðfinnsson ráðuneytisstjóri, Gunnar
Helgi Kristinsson prófessor, Haukur Ingibergsson forstöðumaður Hagsýslu ríkisins,
Ingimundur Sigurpálsson bæjarstjóri í Garðabæ, Kristín Jónsdóttir endurmenntunar-
stjóri HÍ og Þórður Skúlason framkvæmdastjóri Samb. (sl. sveitarfélaga.
Kennslutími: Alls 300 klst. Verð: 210.000.
Markaðs- og útflutningsfræði - Tvær annir
Hefst í lok janúar 1999.
Inntökuskilyrði: Stúdentspróf eða sambærileg menntun, auk starfsreynslu.
Námsgreinar: Rekstrarhagfræði. Stjórnun og stefnumótun. Markaðsfræði. Sölu- og
samningatækni. Upplýsingaöflun, markaðsrannsóknir og hagnýt tölfræði. Fjármál
milliríkjaviðskipta og gerð viðskiptasamninga. Flutningafræði. Utanríkisverslun,
hagræn landafræði og áhrif menningar á viðskiptavenjur.
Kennslutími: 260 klst. Verð: 160.000 kr.