Morgunblaðið - 29.11.1998, Side 34

34 SUNNUDAGUR 29. NÓVEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
rak vopnaverksmiðju. Hann vissi
ekki mikið meira um þetta.
Ég var komin með hjartslátt þeg-
ar ég lagði símtólið á. Svona langt
bjó ég frá miðbænum^ að ég varð
ekld vör við átök þar. Ég gekk óró-
leg um gólf og reyndi að búa mér
skynsamlega skýringu á fjarveru
Jenda en djúpt í sálu minni var að
búa um sig sannfæring um að þetta
væri ekld eðlilegt. Ef eitthvað tafði
Jenda var hann vanur að hringja og
láta mig vita.
Seinna um daginn heyrði ég um-
gang fyrir utan og svo var bankað á
dyr. Ég þaut til og opnaði fyrir vini
okkar hjóna sem kvaðst vera með
skilaboð frá Jenda. Ég bauð honum
inn og beið óróleg eftir að heyra er-
indi hans.
Skæruliðar höfðu tekið Jenda
höndum og flutt á knattspyrnuvöll-
inn í bænum ásamt stórum hópi
fólks, líklega 200 manns.
Mér brá óskaplega en maðurinn
sagði að ég skyldi vera róleg, það
ætti að yfirheyra Jenda eftir einn
eða tvo daga og síðan yrði honum
auðvitað sleppt, ekkert ólöglegt hefði
hann gert. Hvort ég vildi vera svo
góð að færa Jenda kaffi og sígarett-
ur. Svo kvaddi hann og fór.
Hendur mínar titruðu þegar ég
hellti vatni í ketil og beið eftir
suðunni, lagaði sterkt kaffi og setti á
brúsa, fór í eldhússkáp og fann síg-
arettupakka og setti í tösku mína.
Ég hjólaði ótrúlega hratt í bæinn.
Vopnaðir skæruliðar við knatt-
spyrnuvöllinn
Það voru vopnaðir skæruliðar við
knattspyrnuvöllinn og margt fólk
fyrir utan. Ég tróð mér að hliðinu og
náði tali af vopnuðum skæruliða og
spurði eftir manninum mínum sem
væri haldið þarna þó enginn vissi af
hverju. Jan Jedlicka var kallaður
upp í gjallarhorni og eftir smástund
kom hann að hliðinu. Hann virtist
hinn rólegasti, líklega var það svipur
sem hann setti upp fyrir mig. Hann
sagðist vera hér í ágætum selskap,
eðalmenni og menntað fólk væri hér
í haldi fyrir einhvern óskaplegan
misskilning.
„Það eru kanski tveir eða
þrír menn hér sem höfðu ein-
hverja samvinnu við þjóðverja
en við hin þurfum engu að
kvíða,“ hvíslaði hann að mér
gegn um hliðið og brosti hug-
hreystandi.
Við rétt náðum að láta fingur
okkar mætast stutta stund áður
en hann snéri frá hliðinu og hvarf
inn í hópinn sem stóð álengdar.
Þegar ég hjólaði heim á leið mér
ögn betur.
Daginn efth fór ég aftur til hans.
Hann virtist jafn rólegur og í gær,
sagði að hann yrði yfirheyrður alveg
á næstunni.
,Komdu aftur á morgun elskan
mín, svo fer þessu að ljúka.“
Þegar ég kom daginn eftir voru
allir farnir frá fótboltavellinum. Það
voru engir fangar á svæðinu, engir
varðmenn við hliðið, engii' ættingjar.
Völlurinn var þakinn rusli til minnis
um fólk sem þar hafði verið.
Ég heyrði að fangarnir hefðu ver-
ið flutth í hermannaskála ekki langt
frá og fór strax þangað. Þar var ég
svo heppin að þekkja liðsforingja
sem var maður vel menntaður og
kurteis. Hann og Jenda höfðu alist
upp saman.
Liðsforinginn hélt að Jenda yrði
sleppt að lokinni yfirheyrslu, hér
hlyti að vera um misskilning að
ræða, allir vissu að Jan Jedlicka væri
trúr Tékki og hefði aldrei tekið þátt í
pólitísku starfi eða verið í nokkru
sambandi við and-tékkneskar hreyf-
ingar, hvað þá unnið fyrir nasista.
Liðsforinginn sagði að bráðum ætti
að yfirheyi;a alla fangana en það
tæki tíma. Ég mætti vera viss um að
Jenda kæmi heim strax að lokinni
yfirheyrslu.
Vanmáttur og máttlaus reiði
Fyiir milligöngu liðsforingjans
fékk ég að tala við Jenda. Hann var
íolur og þreytulegur en brosti hug-
hreystandi til mín og sýndist mér
hann ókvíðinn. Hann fullvissaði mig
um að þegar hann yrði yfirheyrður
myndi hann fá að sanna sakleysi sitt.
Eftir litla stund var hann leiddur á
brott inn í hermannaskálana og mér
sagt að ég fengi ekki að sjá hann aft-
ur fyrr en að loknum yfirheyrslum.
Það var erfitt að hjóla heim, erfitt
þá var eins og hann vaknaði, hann
leit af mér og á félaga sína sem taut-
uðu eitthvað til hans. Síðan hurfu
þeir þegjandi á brott.
Mér fannst mannaþefur í húsi
mínu og opnaði glugga og vonaði að
við værum laus við frekari húsleit.
Jenda fór á næturvakt um kvöld-
ið.“
En Jenda sneri ekki aftui- að
morgni, eins og hann var vanur.
Nagandi óvissa tók við meðan Lauf-
ey beið mannsins síns.
Jenda í haldi á knatt- spyrnu-
velli bæjarins
„Aftur að morgninum 28. ágúst
1944 á heimili mínu í Ruzomberok.
Ég horfði býsna oft á klukkuna
sem virtist ekki liggja á að telja mér
tímann. Ef Jenda færi ekki að koma
yrði kaffið með soðbragði og brauðið
hart í körfunni.
Jenda kom ekki og síminn þagði.
Ég var farin að finna illa fyrir ótt-
anum og klukkan um hálf tíu hringdi
ég á kaffihús sem við sóttum oft og
vissi að þjónamir þekktu manninn
minn. Þjónninn sem svaraði hafði
ekki séð hann þennan morgun, sem
væri kannski ekki óeðlilegt sagði
hann, það hefði komið til átaka því að
skæruliðar hefðu skyndilega ruðst
inn í bæinn og hrakið þýsku her-
mennina á brott og væru nú að hand-
taka fjölda Þjóðverja sem störfuðu
hjá fyrirtækinu Rusomberske, sem
LAUFEY Einarsdóttir.
„Náðuga frúin“
frá Ruzomberok
Jónas Jónasson hefur ritað æviminningar
Laufeyjar Einarsdóttur, sem árið 1938
giftist til Tékkóslóvakíu, en lenti undir
járnhæl Hitlers og Stalíns, missti mann
sinn og þurfti að þola fangabúðavist.
LAUFEY Einarsdóttir
hefur lifað viðburð-
aríka ævi. Hún var í
rómuðum fimleika-
flokki ÍR sem
skömmu lyrir krepp-
una miklu sýndi víða um Norðurálfu
og vakti mikla athygli. Laufey hélt á
Olympíuleikana í Berlín 1936 og
fylgdist með af áhorfendapöllum -
skammt frá Hitler, sem hún kallaði
Hjalta. Á heimleið um borð í Brúar-
fossi kynntist hún tékkneskum
manni, Jan Jedlicka sem hugðist
festa kaup á gömum hjá Garðari
Gíslasyni hf. í ársbyrjun 1938 hélt
Laufey til bæjarins Ruzomberok í
Tékkóslóvakíu og giftist Jan - átti
þann draum einan að fá að lifa í friði
með manni sínum í hjarta Evrópu.
Hún var ávörpuð „náðuga frú“ og af
því er titill bókarinnar leiddur.
Skömmu eftir að Laufey fluttist
til Tékkóslóvakíu skall síðari heims-
styrjöldin á, Evrópa stóð í ljósum
logum og Tékkóslóvakía lenti undir
járnhæl nasista, sem meðal annars
hemámu Ruzomberok. Svo kom að
stríðsgæfan snérist gegn þjóðverj-
um.
• Nasistar hraktir frá
Ruzomberok
I ágúst 1944 sóttu skæruliðar
fram í hjarta Tékkóslóvakíu og náðu
meðal annars Ruzomberok á sitt
vald. Jenda og Laufey höfðu sótt
brúðkaup í næsta bæ, Vrútký, þar
sem höfðu verið hörð átök - og
- byssukúlur flugu yfir höfðum fólks.
Þegar þau sném til Ruzomberok
ríkti þar ringulreið og ógnaröld:
„Við voram varla komin inn til
okkar þegar þrír byssuklæddir
menn úr herjum skæraliða börðu
dyra og raddust inn, tveir þeirra
voru óeinkennisklæddir en einn var í
einkennisbúningi. Hann sagði að
þeir ætluðu að leita að vopnum og
ég tók eftir því að Jenda varð mjög
órólegur.
Mennirnir byrjuðu að leita í skúff-
um og skápum en hugsuðu ekkert
um að setja allt á sinn stað aftur.
Auðvitað fundu þeir engin vopn en
ekki leið á löngu þar til þeir fundu
tvær áfengisflöskur og báðar
myndavélarnar sem við hjón áttum.
Gerðu þeir sig líklega til að halda á
brott með þetta. Ég var hinsvegar
orðin svo reið að ég stillti mér upp
fyrir framan þá og spurði:
„Vorað þið ekki að leita að vopn-
um?“
Þeir störðu undrandi á mig.
„Þið hafið ekki leitað í búrinu, ekki
á svölunum og ekki heldur sýnt okk-
ur leitarheimild!"
Þetta sagði ég ekki af neinum
hetjuskap, ég var bara orðin ösku-
reið og vissi ekki hvernig hernumið
fólk átti að haga sér. Hér vora bara
einhverjir skæraliðatuddar komnir
inn á heimili mitt og búnir að
gramsa í eigum okkar. Svona
nokkuð gerðist ekki á Islandi, það
eitt vissi ég.
Mennirnir urðu þannig á svip að
ég er viss um að svona hafði aldrei
verið talað til þeirra. Höfðu þeir ekki
vopnin og völdin?
Sá einkennisklæddi sagði hrana-
lega:
„Vitið þér ekki að ég get skotið yð-
ur fyrir að vera svona ófor-
skömmuð?"
Ég horfði hnarreist á þennan vesl-
ings mann sem fann vald sitt gagn-
vart konu með byssunni.
„Þér getið það án efa, þér eruð
með byssu. Ég hef enga.“
Ég er viss um að ef ég hefði
brotnað niður og farið að gráta hefði
mönnunum þótt það eðlilegri
viðbrögð varnarlausrar konu.
Skæruliðinn starði á mig og það
varð löng þögn. Ég hélt augnaráði
hans lengi, án efa hnarreist og
óskaplega íslensk en svo gaf annar
félaga hans honum olnbogaskot og