Morgunblaðið - 02.12.1998, Qupperneq 34

34 MIÐVIKUDAGUR 2. DESEMBER 1998
LISTIR
MORGUNBLADIÐ
Binna er sjálfri
sér lík!
BÆKUR
Barnabók
BÍTTU Á JAXLINN BINNA MÍN
Eftir Kristínu Helgu Gunnarsdóttur.
Myndir: Margrét E. Laxness. Mál og
menning, 1998. - 215 s.
HÖFUNDUR sendir hér frá sér
nýja bók um Binnu eða Brynhildi
Beru Guðmundsdóttur sem fyrst
kom fram á sjónarsviðið fyrir síðustu
jól. Binna er ákaflega hress og hug-
myndarík stelpa sem nú er 10 ára og
á heima í ótilgreindu þorpi úti á
landi. Hún vill vera öðruvísi en aðrir
og vill gjarnan vera
fröken Þversum, enda
veit hún ekki fyrir víst
hvort hún vill fara á
bændaskóla eða galdra-
skóla. Heiti sögunnar er
dregið af því sem afi
segir við hana, að ef
hlutimir eru ekki eins
og hún vill hafa þá, sé
bara að bíta á jaxlinn og
bölva í hljóði - þótt
amma vilji heldur að
hún lesi bænir og hafi
fallegar hugsanir í koll-
inum.
Foreldrar hennar
vinna bæði úti og hún
er oft ein heima í litla
húsinu þeirra sem hún
kallar „kastalann". Hann er varinn
af mikilli hörku af besta vini hennar
hundinum Tobbu sem ekki fer í
manngreinarálit og ræðst ekki síður
á ráðherra en bréfbera. Foreldrar
Binnu eru góðar og umhyggjusamar
manneskjur sem eru til taks þegar á
þarf að halda en leyfa henni að öðru
íeyti að njóta sín. Fyrir utan fjöl-
skylduna og Tobbu, hafa vinkonurn-
ar Gunna, Beta og Villa mest vægi í
lífí Binnu. Þær fjórar eru miklar vin-
konur og skoðanaskipti þeirra eru
oft frábærlega sniðug.
Eins og í fyrri bókinni er Binna
sögumaður og við sjáum alla við-
burði sögunnar eins og þeir koma
henni fyrir sjónir. Aukapersónumar
eru skýrar og vel dregnar en per-
sónulýsingin kemur fram í svörum
þeirra og gjörðum og því engin þörf
á ytiá lýsingum. Skólanum er lýst í
sambandi við áreitni sem Binna
verður fyrir og kennarinn er sýndur
sem sterkur aðili sem ræður vel við
vandann.
Fyi-n- utan lýsinguna á uppátækj-
um Binnu er margt í sögunni ákaf-
lega vel gert, t.d. er lýsingin á gjöró-
líkum íslenskum fjölskyldum og við-
horfí þeirra til jólanna snilldarlega
gerð. Þar fáum við að fylgjast með
„ömmu fínu“ annars vegar og jóla-
undirbúningi hennar og hins vegar
„ömmu sveit“ sem leggur áherslu á
að eitt lítið kertaljós og fallegar
bænir sé allt sem þarf til að skapa
jólastemmningu. Þó að þetta séu
fyrstu jólin sem afi og amma úr
sveitinni eru í þéttbýlinu eru þau
samt ekki með neina eftirsjá. Þetta
er fólk sem á innri frið og þá skiptir
engu máli hvar það er.
Bókin er full af heimspekilegum
hugmyndum um lífið og tilveruna.
Þessar hugmyndh- koma fram í tali
fólks og viðhorfum sem
Binna segir frá með sín-
um eigin orðum og
dregur sínar eigin álykt-
anh- af því sem hún sér
og heyrir. Sumt misskil-
ur hún eða finnst skrýt-
ið og hún sér að oft er
fullorðna fólkið ekki sér-
lega skynsamlegt í sín-
um gjörðum.
Viðhorf til umhverf-
isins kemur líka fram í
sögunni þegar rætt er
um að setja verksmiðju
í þorpið og undirskrift-
um er safnað af mikilli
hörku. Olík viðhorf for-
eldra hennar tH þess
hvað þarf til að slappa
af sýna í raun íslenskt samfélag í
hnotskurn þar sem annar aðilinn
leitar eftir indverskri heimspeki til
að slaka á en hinn telur að vinna í
bílskúrnum sé besta lausnin við að
ná sambandi við sjálfan sig.
Þessi saga um Binnu er sérstak-
lega vel unnin. Öll sagan er sögð af
sjónarhóli þessa unga sögumanns og
sagt er frá öllu umbúðalaust. Aidrei
reynir Binna að gera sig betri en hún
er og alltaf er hún tilbúin að skipta
um skoðun þegar augljóst er að hug-
myndir hennar eru fráleitar. Hún
grætur þegar hún er hrædd eða leið
og biður fyrirgefningar ef hún hefur
beitt einhvern misrétti. Ef eitthvað
mætti setja út á heild sögunnar, þá
finnst mér vanta að Binna geri sér
og lesandanum betri grein fyrir
„máttlausu veikinni".
Málfar sögunnar er lipurt og gott
alveg án allrar tilgerðar og allar frá-
sagnirnar fjörlega skrifaðar. Þótt
bókin sé nokkuð löng, er engu ofauk-
ið. Myndh'nar eru líflegar og auka
gildi bókarinnar.
Sigrún Klara Hannesdóttir
Kristín Helga
Gunnarsdóttir
S JÓNHRIN GUR
GUÐRÍÐAR
BÆKUR
Skáldsaga
VERÖLD VÍÐ
Skáldsaga um ævi og örlög Guðríðar
Þorbjarnardóttur - víðförlustu konu
miðalda eftir Jónas Kristjánsson. 362
bls. Vaka-Helgafell. Prentun: Oddi
hf. Reykjavík, 1998.
FYRIR allnokkrum árum sendi
Jónas Kristjánsson frá sér sögu-
legt skáldverk sem
hann nefndi Eldvígsl-
una. Gerist hún á Norð-
urlöndum og víðar á
víkingaöld, eða með
öðrum orðum í löndum
þeim þar sem víkingar
vöndu komur sínar.
Eldvígslan er í hvívetna
mikils háttar skáld-
verk. En hún fór alveg
framhjá fjölmiðlunum,
hvernig svo sem á því
stóð, og þar af leiðandi
einnig framhjá lesend-
um. Veröld víð er líka
skáldverk með miðalda-
fræðin í bakgrunni og
mun víðáttumeira sögu-
svið en Eldvígslan. Að-
alsöguhetjan, Guðríður Þorbjarn-
ardóttir, fór til Vínlands og síðar til
Rómar. Hún kannaði því lönd þau
sem voru innan sjónmáls víking-
anna - og gott betur! Það sem vitað
er um hana sjálfa og hennar nán-
ustu er ekki svo mikið að fylla
mundi stóra bók. Sá var háttur
fornra sagnaritara að segja sem
mest í sem fæstum orðum. Jónas
Kristjánsson fyllir í eyðurnar. Út-
koman verður rismikið og marg-
slungið skáldverk. Með sögugleði
sinni tekst höfundi að blása lífi í
þessa frægu miðaldapersónu sem
horfði nánast vítt of veröld alla.
Ferðir þessara fornu Islendinga,
sem sagnaritarar sögðu frá í
skeytastíl, rekur hann sömuleiðis
nákvæmlega og byggir á sinni víð-
tæku þekkingu. Að sönnu nær
ímyndunaraflið og þekkingin aldrei
að lýsa löngu liðnum tímum ná-
kvæmlega eins og þeir voru í raun.
Skáldverk, sem reist er á víðtæk-
ustu þekkingu, verður því blanda
af skáldskap og veruleika í hlutföll-
um sem ógerlegt er að sannprófa.
Nauðsynlegt er eigi að síður að búa
yfir hvoru tveggja, þekkingunni og
ímyndunaraflinu, eigi svo mikið
sem að nálgast hina löngu liðnu
tíma. Vandaminnst er að lýsa fram-
komu og viðbrögðum söguhetj-
anna. Mannlegt eðli breytist ekki á
þúsund árum. Erfiðara er að lýsa
umgjörð daglega lífsins eða með
öðrum orðum lífsháttum þeim sem
miðaldamaðurinn bjó við frá degi
til dags, svo sem húsakynnum,
klæðnaði og viðurværi; trú hans og
hjátrú, lífsreynslu og
afstöðu til umhverfis-
ins í víðtækasta skiln-
ingi. Um margt hvað,
sem okkur fýsti helst
að vita nú, eru sagna-
ritararnir fornu
næsta fáorðir. Og
heimurinn - lönd og
leiðir - hvernig leit
hann út og hver voru
endimörk hans fyrir
sjónum Islendings
fyrir og eftir ferð
Guðríðar til Vínlands?
Sannarlega allt önnur
en við lok miðalda. Til
dæmis voru íslend-
ingar ekki farnir að
finna fyrir þeirri mál-
farslegu einangrun sem síðar varð
svo tilfinnanleg. I Róm hittir Guð-
ríður til að mynda nunnu frá
Býjaralandi. »1 fyrstu gekk sam-
ræða þeirra nokkuð ógreitt, en
smám saman tóku þær að skilja
hvor annarrar móðurmál, og að
liðnum nokkrum vikum ræddust
þær við reiprennandi.«
Þessi má kalla að sé mergurinn
málsins þegar minnst er samskipta
germanskra þjóða innbyrðis á fýrri
hluta miðalda. Víkingarnir gátu
gert sig skiljanlega svo að segja allt
í kringum sig. Munurinn á norrænu
og þýðversku var að vísu orðinn all-
nokkur en ekki meiri en svo að sam-
ræður gætu ekki tekist með nokk-
urri þolinmæði eins og raunin varð
hjá þeim, Guðríði og Hildigerði
hinni býversku.
Loftslag á norðurslóðum var og
mun hagstæðara en síðar varð.
Giskað hefur verið á að það hafi ver-
ið líkt því sem hér var á fyrri hluta
þessarar aldar. Árferðið skipti
miklu fyrir þjóðir sem áttu allt und-
ir veðri og vindum. Víkingarnir
smíðuðu bestu skip sem þá flutu á
höfunum. Þeir báru víðast hvar sig-
urorð af öðrum. Þeir kynntust öðr-
um þjóðum og settust margir að er-
lendis, til að mynda á Bretlandseyj-
um, Valllandi og í Garðaríki. Ungir
menn fóru suður yfir Rússland og
gerðust atvinnuhermenn - væringj-
ar - í Miklagarði. Með öllu þessu
jókst mönnum sjálfstraust og víð-
sýni.
Það er á þessum grunni sem
Jónas Kristjánsson byggir sögu
sína. Hún er að ýmsu leyti fræði-
legri en Eldvígslan og þó engu síðra
skáldverk. Til dæmis leitast höfund-
ur við að líkja efth' máli því sem
ætla má að jtalað hafi verið á dögum
Guðríðar. I byi'jun kann það að
tefja fyrir lesandanum, en venst
fljótt. Málfræðingur getur endur-
gert íslenskuna eins og telja má að
hún hafi verið töluð árið þúsund.
Svo langt gengur Jónas Kristjáns-
son ekki - að sjálfsögðu ekki! Hófleg
málfyrning hans getur fremur talist
til stílbragða - til að minna lesand-
ann á að hann er að ferðast um ann-
ars konar veröld á annars konar
tímum.
Vínlandsferðin var einstök, Róm-
arferðin ekki. I suðurgöngu lagði þá
margur með staf og skreppu til að
styrkja trú sína og tryggja sér eilífa
sáluhjálp. En Rómarferð var bæði
kostnaðarsöm og hættuleg. Jónas
Kristjánsson hefur sýnilega kynnt
sér náið þann þátt sögunnar. Þegar
kemur að ferjustaðnum yfir Rín,
svo dæmi sé tekið, heimtar ferju-
maður »átta skildinga af hverjum
farþega... Það verða alls fimm
merkur hins fjórða tugar.« íslend-
ingar vilja ekki greiða meira en
fjóra skildinga á höfuð. Þetta var
fyrir þúsund árum. Rínartoll þarf
ekki að greiða lengur. En merkur
og skildingar standa enn í fullu gildi
þar um slóðir.
Breytilegt er að sjálfsögðu hvern-
ig þjóð metur sögu sína. Víkingaöld-
inni fylgdi hrottaskapur og siðleysi.
En hún færði Norðurlöndum einnig
margháttaða menning, bóklega og
verklega. Veröld víð byggir á hvoru
tveggja. Þetta er því í senn stór-
fróðleg bók; auk þess merkilegt og
að mínum dómi skemmtilegt skáld-
verk.
Erlendur Jónsson
Jónas
Kristjánsson
FYLGD
BÆKUR
Ljóð
FYLGDU MÉR SLÓÐ
Eftir Eystein Björnsson, Norðurljós
1998 - 57 bls.
TÍMINN er mörgum skáldum
hugleikið viðfangsefni. Hann er
óstöðvandi og grimmur, tekur frá
okkur það sem
okkur þykir
vænt um og
breytir veröld
okkar stöðugt.
Söknuður skín
því oft í gegn um
ljóð skálda.
Fylgdu mér slóð
nefnist ljóðabók
Eysteins
Björnssonar
sem miðlar slíkri
kennd umfram allt annað. Hún er
gefin út i minningu föður hans.
Þetta er að mörgu leyti vönduð
ljóðabók. Eysteinn ritar fremur
knappan ljóðstíl. Myndmálið er
hnitmiðað og skýrt. Þó kostar það
íhugun og ofurlitla yfirlegu sem
stafar kannski af því að skáldið
slær á fínlega strengi. Mér finnst
það raunar auka gildi ljóðanna
íremur en hitt.
Mikilvægt viðfangsefni bókarinn-
ar er sem fyrr getur tíminn. í kvæð-
inu Höggið kemur fram afstaða Ey-
steins til tímans. Fortíð og framtíð
eru eins og eiturnöðrur og þegar
þær eru höggnar vellur eitrið út:
Með hái'beittu sverði
hjó ég frá mér
fortíð og framtíð
miljónir eitraðra agna
flæddu út
um opin sárin
En það er önnur hlið og persónu-
legri á þessu viðfangsefni. Frammi
fyrir dauðanum eigum við þó fortíð-
ina og ekki síst minninguna um
fylgd. I kvæðinu Kveðjustund segir
frá því hvemig minningarleiftur
vaknar þegar ljóðmælandi kyssir á
kalt enni föður síns, tveir á hafi í
bátskel og í nokkrum kvæðum
dregur hann upp lítil og falleg
minningarbrot svo sem í kvæðinu
Feðgar:
Við gengum fjöruna
feðgamir
að afliðnum degi
meðan hann strauk
íyðbrunninn kinnunginn
hnýttri hendi
skrifaði ég
nöfn okkar
í gráan sandinn
Forgengileikinn og einstakling-
urinn andspænis eilífðinni verða
Eysteini einnig að yrkisefni. Hann
yrkir ísmeygilegt ljóð um líflínuna í
hendinni og leikur sér að tvíræðni
þess orðs sem auðvitað er á sinn
hátt haldreipi sem við höldum í lófa
okkar og fyrir neðan blasir hyldýp-
ið við. Einna áhrifamest af þeim
kvæðum sem um þetta og svipuð
efni fjalla þótti mér kvæðið Haust.
Þótt myndefni kvæðisins sé ekki
beinlínis frumlegt eru efnistökin
það. Þar setur Eysteinn fram
áhrifamikla mynd um líf okkar
þegar haustar í lífinu og líkir ein-
staklingnum við tré:
Daufheyrist við
bænum mínum
bítur æ fastar
loks ekkert eftir
af laufhaddinum
ég nakin
undir nístandi
kristöllum
Eins og sjá má af þessu kvæði og
öðrum gegnir náttúran veigamiklu
hlutverki í ljóðum Eysteins. Hún er
honum í senn undur og athvarf.
Fjaran, hafið, bærinn sem nú er
stekkur, hið smáa og hið stóra, snig-
ill og sól; allt á þetta sinn sess í ljóð-
heimi Eysteins en það er ávallt um-
gjörð utan um kenndir og hugsanir
ljóðmælandans eins og í þessari
mynd sem túlkar söknuð eftir
bernsku.
Þarablöðkurnar
undan stórgrýtinu
rísa og hníga
hugurinn verður haf
sem vaggar mér í svefn
og ég ferðast gegnum
rökkvaðan skóg
í leit að týndu barni
Fylgdu mér slóð er vönduð ljóða-
bók sem túlkar í senn grimmd tím-
ans, söknuð og mikilvægi fylgdar-
innar í lífinu. Ennfremur einkenn-
ast ijóðin af ást á náttúru og nátt-
úrukennd. Þau eru hnitmiðuð og
myndmál þeirra hugmyndaríkt og
fágað.
Skafti Þ. Halldórsson
Nýjar bækur
• LÆKNINGABÓK heimil-
anna - ráðleggingar fyrir ein-
staklinga og fjölskyldur er eft-
ir Patrick Pietroni læknapró-
fessor, í þýðingu Þorsteins
Njálssonar, dr. med.
í kynn-
ingu segir
að í bókinni
sé hægt að
finna upp-
lýsingar um
orsakir og
einkenni al-
gengra
sjúkdóma
Þorsteinn 0g kvilla.
Njálsson Ráðlegg-
ingar og forvarnir og viðbrögð
þegar veikindi virðast yfii-vof-
andi. Hvenær við fáumst sjálf
við kvilla sem hrjá okkur og
hvenær við leitum læknis. Sér-
stakur kafli er um heilbrigða
lífshætti, rétt mataræði, holla
hreyfingu og næga hvíld.
Einnig er ítarleg umfjöllun um
náttúrulegar leiðir til betra
lífs,
Útgefandi er Setberg. Bókin
er 224 bls. prýdd fjölda teikn-
inga og litmyi:da. Verð: 3.870
kr.
Eysteinn
Björnsson