Morgunblaðið - 16.12.1998, Page 32

32 MIÐVIKUDAGUR 16. DESEMBER 1998
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Konu dreymir
mann með
hrafnshöfuð
Vigdís Grímsdóttir
NÆTURSÖNGVAR er heiti
nýrrar skáldsögn Vigdísar
Grímsdóttur. I formála segir
frá því þegar maður með
hrafnshöfuð birtist konu í
draumi og hvíslar að henni að
hún eigi eftír að segja sögu
þeirra. Þremur ánim síðar
birtist hann henni á ný og í
átta köflum er lýst jafnmörg-
um nóttum þar sem maðurinn
með hrafnshöfuðið sýnir kon-
unni veröld sem henni var áð-
ur hulin. Þegar erindum hans
er lokið hverfur hann úr lífi
hennar og hugsun hennar hef-
ur breyst, ekkert er lengur
sjálfsagt undir himninum.
Hver var kveikjan að
Nætursöngvum ?
„Kveikjan var náttúrulega
undirvitundin sem er sífellt að
starfa í manneskjunni og er
virk meira að segja þegar við
sofum. Inni í henni er heill
heimur sem er svo merkilegur og
skrýtinn og skemmtilegur. I öllu
sem ég hef skrifað hefur verið eitt-
hvað um drauma en þeir hafa verið
í aukahlutverki, meira til þess að
kasta Ijósi á atburðarásina og per-
sónurnar. En þarna vildi ég að
draumurinn réði öllu og væri sá
heimur sem hefði mest vægi. Því
þessi svokallaði raunveruleiki í
bókinni hefur mjög lítið vægi en
draumurinn hefur það sterka mein-
ingu að hann umbreytir lífi kon-
unnar, við fáum bara ekki að vita
hvernig," segir Vigdís.
Maðurinn með hrafnshöfuðið,
hver er liann eiginlega?
„Hann er maður með samvisku
og án hennar, hann er maður sem
hefur mikla ást í brjóstinu en getur
ekki miðlað henni nema stundum,
hann er egóisti og gjöfull - hann er
sem sagt þú. Hann á sér fyrirmynd
en það breytir engu - og fyrir-
myndin er með höfuð, viðurkennt
höfuð,“ segir Vigdís, dularfull á
svipinn og segir svo að fyrirmyndin
hafi nú þegar þekkt sjálfa sig við
lestur sögunnar, hafi hringt og
sagt: „Komdu sæl, þetta er maður-
inn með hrafnshöfuðið, þakka þér
fyrir bókina." „Ég sagði auðvitað
ekkert,“ segir höfundurinn.
En hver er þá konan, hin
aðalpersónan í bókinni?
„Þetta er konan sem hlustar á
sína innri rödd og fer sínar eigin
leiðir og leyfir sér sínar eigin efa-
semdir - samkvæmt því er hún líka
þú.“
Og svo man ég ekki meira eftir
þessum morgni nema að ég
naut hans og alls dagsins sem
fylgdi honum þótt ég hugsaði sífellt
um að við ættum bara eftir eina nótt
saman.
Mig langaði til að hafa þau völd
sem dygðu til að stjóma þeirri nótt
og ráða hvernig við eyddum henni en
ég vissi að sú ósk mín rættist ekki.
Hann hlyti að ráða ferðum okkar og
kveðjustað hverjar sem óskir mínar
og langanir væru.
Og einhvern veginn hugsaði ég
ekki lengur um að ég hefði hvorki
vald yfir mínum eigin draumum né
lífi. Sú hugsun og vanlíðanin sem
henni fylgdi hefði verið frá mér tek-
in.
Eg veit núna hvers vegna.
Eg veit núna að mér var ætlað að
skilja svo mér tækist betur að lifa,
svo ég þekkti líf mitt betur, svo ég
þekkti líf annarra betur.
Ur Nætursöngvum.
Jónas Jónasson
Náðuga fruin í Ruzomberok
Gunnar Dal
Maður og jörð
Kristín Helga Gunnarsdóttír
Keikó, hvalur í heimsreisu
Susanna Svavarsdóttir
Ekki klúðra lífi þínu, kona
VÖXWK
kið i in
Djöflar fara á kreik
BÆKUR
I>ýdd skáldsaga
HINIR ÓÐU
eftir Fjodor M. Dostoévskí
í þýðingu Arnórs Hannibalssonar.
Eigin útgáfa. 1998 - 675 bls.
SUMIR höfundar gnæfa þannig
upp úr samtíma sínum að rit þeirra
eru eins og tindar á flatlendi. Einn
þessara höfunda er Fjodor M.
Dostoévskí. Líkt og margir
höfundar 19. aldar skrifaði hann
miklar og langar sögur með
fjölmörgum persónum og ólgandi
mannlífi og veittu þær
ríkulega innsýn í
þjóðfélagslega strauma
innan Rússaveldis. En
jafnframt var hann
upptekinn af innra lífi
einstaklingsins, var
næmur á persónuleg
vandamál og viðbrögð
manna við þeim. Að
auki velti hann að jafn-
aði fyrir sér spuming-
um um tiMst mannsins,
guðdóminn og fleira
þess kyns með þeim
hætti að ýmsir telja
hann einn af fntm-
kvöðlum módemískrar
hugsunar.
Nokkur helstu verk
Dostoévskís hafa komið út á ís-
lensku að undanfórnu og nú bætist
eitt við, Hinir óðu, sem Arnór
Hannibalsson hefur þýtt úr rúss-
nesku. Hinir óðu bera öll helstu
höfundareinkenni seinni verka
Dostoévskís, en hún kom út árið
1871. Bókin hefur að sönnu fallið
nokkuð í skugga þekktari verka
höfundarins, enda ýmislegt í henni
sem gerir hana vandlesna.
Undirróðursstarfsemi
í sögunni er okkur kastað inn í
heim rússneskra góðborgara sem
eigra um milli samkvæma í iðju- og
gagnleysi í skjóli alræðis keisara-
dæmisins og ritskoðunar þess.
Undir þeim em kyntir eldar
óánægju og neðanjarðar ólga ýms-
ar uppreisnarhreyfingar. Þennan
veruleika skoðar Dostoévskí í bók
sinni. Sjálfur hafði höfundurinn
fyrr á ævinni tekið þátt í pólitískri
neðanjarðarstarfsemi og raunar
rétt sloppið við aftöku fyi-ir þátt-
töku sína í henni. Síðar gerðist
hann mjög fráhverfur hinum
róttæku öflum og raunar íhalds-
samur í þjóðfélagslegum efnum.
Sennilega tekur hann óvíða jafn-
harkalega á uppreisnaröflunum og
í Hinum óðu. Inn í smáborgar- og
sveitasælu lágaðalsins brýst hin
dýóníska og níhílska ógn að neðan,
ekki bara verkamenn í verksmiðju
heldur ekki síður og kannski fyrst
og fremst menntamenn sem telja
sig vera framvarðarsveit í verðandi
byltingu. I sögunni leiðir starfsemi
þeirra til pólitískra ódæða og
hryðjuverka, morða og svika. Þeir
kveikja jafnvel elda í borginni til að
valda óreiðu. Orð héraðsstjórans í
sögunni sem sögð eru í örvæntingu
eftir að upplausnaröflin hafa bugað
hann era kannski ekki svo fjarri
hugsun Dostoévski's sjálfs. Alltént
eru þau táknræn og undirstrika
meginsöguhneigð bókarinnar:
„Þetta er íkveikja! Þetta er níhfl-
ismi! Hvar sem brennur, þar er
níhílismi!"
Annars segir sagan frá hjóna-
leysunum Barböra Petrovna
Stavrogrínu og Stepan Trofímovit-
sj Vérkhovénskí. Hún er auðug
ekkja general-lautinants sem
gengur um með pilsaþyti og hann
menntamaður, fræðimaður og
kennari, uppfullur af innantómri og
frönskuskotinni skrúðmælgi. Þau
eiga hvort sinn soninn, hún Nikolaj
Vsévolodovitsj Stavrogrín en hann
Pjotr Stephanovitsj Vérkhovénskí.
Þau skötuhjú lifa saman og sam-
band þeirra er að vísu nokkuð
laustengt en eigi að síður ekki án
tilfinninga. Synir þeirra hafa verið
fjarri þegar sagan hefst. En um
leið og þeir koma fram á sjónarsvið
sögunnar hefst upplausnarferlið.
Báðir hafa þeir ánetjast níhílskum
hugmyndum og róttækum, en hvor
með sínum hætti. Hugmyndir
Nikolajs leiða ekki einungis hönn-
ungar yfir aðra heldur einnig sjálfs-
tortímingu. Pjotr Stephanovitsj
kemur inn í söguna eins og tíma-
sprengja, hann er hið illa og
demónska afl hennar. Hann
sprengir ekki einungis upp sam-
band þeiira hjónaleysa með yfirlýs-
ingum sínum heldur
veldur hann með hátt-
semi sinni marghátt-
uðum vandræðum.
Hann er útsmoginn
undirróðursmaðm-, ill-
kvittinn, hatursfullur
og í raun haldinn ein-
hverju djöfulæði.
Hann og ótótlega
félaga hans tengir
Dostoévskí síðan ýms-
um þeim félagshreyf-
ingum róttæklinga og
annarra hugmynda-
smiða sem honum var
illa við, svo sem nar-
odníka, bakúnínista,
fourierista, hugmynda
hryðjuverkamannsins
Tkatsévs um framvarðasveitina, og
svo mætti lengi telja. Hann tekur
jafnvel skáldið Túrgénév á beinið.
Má segja að þessi þáttur sögunnar
sé öðram þræðinum kaldhæðin
skopádeila.
Iðrunarleysi og guðleysi
En þessi bók er með þeim hætti
að í henni era fjölmargar víddir,
ástarsögur, glæpasögur og margt
fleira. Spurningin um guðdóminn
og spumingin um tilvera mannsins
gegna mikilvægu hlutverki. Sonur
Barböra Petrovnu, Nikolaj
Vsévolodovitsj Stavrogiín, hefur
lifað fremur syndugu lífi að honum
finnst. Hann er álíka upptekinn af
umhugsuninni um líferni sitt og
nauðsyn yfirbótar og iðranar og
Dostoévskí sjálfur sem taldi þján-
ingarfulla yfirbót leiðina til sjálfs-
frelsunar. Sá er þó munurinn að
Stavrogrín er hálfvelgjan upp-
máluð. Allar hugleiðingar hans
minna raunar á tvístígandahátt
Hamlets Danaprins. Svo skefja-
laus er efahyggja hans að
Dostoévskí lætur aðra mikilvæga
persónu, Kírilov, segja um hann:
„Ef Stavrogrín trúir, þá trúir
hann því ekki. Ef hann trúir ekki,
þá trúir hann ekki, að hann trúi
ekki.“ Örlög Stavrogríns mótast af
þessari skapgerð hans. Hann hef-
ur öll skilyrði til að verða sannur
maður en guggnar á verkefninu og
verður svikari við sjálfan sig,
ómerkilegur glæpamaður í eigin
augum og á ekki skilið annað en
að eyðast upp.
I Kírilov bii'tist annað mikil-
vægt minni sem oft gægist fram í
ritum Dostoévskís, afstaðan til
guðdómsins. Hún tengist sjálfs-
morðshugleiðingum þessa lífsleiða
manns sem alla söguna hefur uppi
áform um að drepa sig í nafni guð-
leysisins. Hans skoðun er sú að ef
„Guð er ekki til, þá er ég Guð“ ...
„Ef Guð er til, þá er allur vilji
hans, og undan vilja hans er eng-
inn undankomuleið. Ef Guð er all-
ui' vilji minn, og ég er skyldugur
til að lýsa yfir eiginvilja." Af þessu
dregur hann óvænta niðurstöðu út
frá sínum eigin vilja. í hans huga
er einungis ein leið til að sanna
guðleysið og öðlast frelsi, en það
er með því að drepa sig, því með
slíkum verknaði ræður maður yfir
lífi og dauða, verður Guð: „Eg
drep mig til að sýna sjálfstæði
mitt og hið nýja ógnvænlega frelsi
mitt.“
Arnór
Hannibalsson
Dostoévskí
Ljóst hygg ég raunar vera að
þetta guðleysishjal hugnaðist
Dostoévskí lítt þótt hann væri upp-
tekinn af því. Önnur persóna,
Shatov, er látin túlka hugmynd sem
er nær guðshugmyndum höfundar-
ins, sem sé þá hugmynd að rétt-
trúnaðar ki-istni og rússnesk þjóð
sameinuðust í frelsun mannkyns í
striti og í gegnum þjáningu: „Þér
verðið að ná til guðs með striti; í því
er kjarni málsins, eða þá að þér
hverííð sem dögg fyrir sólu; með
vinnu og erfiði finnið þér hann.“
Öll umfjöllun um rit Dostoévskís
er ófullkomin. Svo margbrotin era
verk hans og Hinir óðu era þar
engin undantekning. Frásagnar-
háttur hans einkennist af breiðum
þjóðfélagslýsingum og mannlýs-
ingum í gegnum sögumann sem
oftast er nálægur en flækist samt
ekki ýkja mikið fyrir og svo að
segja hverfur í skuggann. En þessi
sögumaður leyfir kaldhæðni
höfundar að njóta sín.
Þrátt fyrir hollustu við yfirvöld
og að því er virðist fremur íhalds-
söm viðhorf til þjóðfélags- og
trúmála hin seinni æviár höfundar-
ins var það svo að einn kafli bókar-
innar var bannaður í upphafi en
birtist hér í þýðingu Arnórs. Seinni
tíma mönnum kann að þykja erfitt
að skilja hvers vegna hann var
bannaður. En raunar er saga
Dostoévskí þrátt fyrir meinta
íhaldssemi höfundar afar bylting-
arkennt rit af því að það fjallar um
málefni sem reynt var að bæla nið-
ur. Ef til vill skýrir staða rit-
höfundarins í slíku samfélagi að
nokkra leyti svonefnda íhaldssemi
Dostoévskís.
I
Þýðingin
Ljóst er að þýðandi þessa verks,
Arnór Hannibalsson, hefur lagt á
sig mikla vinnu til að koma anda
verksins til skila og það hefur tek-
ist og ber að þakka honum fyrir
það. Ég hef ekki tök á að bera .
þýðinguna saman við frumtextann j.
þar sem ég er ekki læs á rúss- ;
nesku, en af ýmsu þykir mér sýnt ;
að þýðandi sé nákvæmur í vinnu-
brögðum. Aftur á móti er texti
verksins fremur torlesinn. Að
nokkra verður að skrifa það á
framtextann. Texti Dostoévskís er
einfaldlega það hlutbundinn og
fullur af samtimavísunum og skot-
um út og suður að hann er vandles-
inn. Hinu er ekki að leyna að lag- |
inn þýðandi getui', með því að f
brjóta slíkan texta upp, stytta [.
málsgreinar og fjölga efnisgrein- 9
um, gert hann aðgengilegri. Þarna
skortir nokkuð á í þessari bók. Enn
fremur er sárt til þess að vita að
ekkert foi'lag skuli hafa staðið að
útgáfu ritsins. Með vandaðri út-
gáfu og margháttuðum yfirlestri
hefði mátt bæta það töluvert. Hér
er þó ekki verið að kasta rýrð á þá
vinnu sem unnin hefur verið, því ||
útgáfa þessarar bókar sætir I
nokkram tíðindum.
Skafti Þ. Halldórsson