Morgunblaðið - 16.03.1999, Síða 38

i. 38 PRIÐJUDAGUR 16. MARZ 1999
UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ
Um rann-
sóknir I
„Sú vibkorfsbreyting sem orðið hefur í
einkageiranum hefur þannig augljóslega
ekki orðið hjá hinu opinbera. “
Eftir Þröst
Helgason
Iskýrslu Rannsóknarráðs
íslands (RANNÍS) til
menntamálaráðherra frá
1998 segir að framtíðar-
sýn ráðsins sé „að á ís-
landi verði til metnaðarríkt og
samhæft vísinda- og tæknisam-
félag sem ráði yfir þekkingu og
færni á heimsmælikvarða og
skili þjóðinni vel skilgreindum
ávinningi." Til þess að svo megi
verða segir í skýrslunni að vís-
indi og tækni þurfi að verða
samofín íslensku þjóðlífí og
„menntun að sitja í fyrirrúmi í
landsmálum" og „framlög ríkis
og atvinnulífs til rannsókna og
þróunar að aukast".
I skýrslunni segir jafnframt
að íslendingar hafi „á undan-
förnum áratug aukið útgjöld til
rannsókna um 10-12% árlega og
VIÐHORF varið um 9
VIUnUKf milljörðum
króna og 1950
ársverkum til
þeirra árið
1997. Hlutfall rannsókna var um
17% af vergri þjóðarfram-
leiðslu.11 En þrátt fyrir að fjár-
festing í menntun og rannsókn-
um sé óðum að skila sér í „fjölg-
andi störfum, auknum útflutn-
ingi og verðmætasköpun sem
byggist á þekkingu" þá ber þess
þó að gæta „að hlutfallslega er
þáttur hátækniiðnaðar í atvinnu-
lífí á íslandi enn mjög lítill mið-
að við það sem gerist í grann-
löndum okkar.“ Einnig kemur
fram í skýrslunni að þrátt fyrir
að sá hluti þjóðarframleiðslunn-
ar sem varið er til rannsókna
hér á landi hafi vaxið stöðugt
síðustu áratugi, þó einkum og
sér í lagi frá árínu 1985, þá er
„enn töluvert í land að við stönd-
um jafnfætis þeim þjóðum sem
við oftast berum okkur saman
við.“ í því samhengi má þess
geta að árið 1997 var meðalhlut-
fall framlaga til rannsókna innan
OECD 2,16% miðað við verga
þjóðarframleiðslu en 1,7% hér-
lendis, eins og áður sagði.
„Margar smærri þjóðir sem við
gjarnan berum okkur saman við
stórauka nú framlög til rann-
sókna,“ segir í skýrslunni. „Má
þar nefna Norðurlandaþjóðirnar,
sérstaklega Svía (3,7% af VÞF)
og Finna (2,8% af Vf>F), svo og
Ira sem hafa fylgt nánast sömu
hlutfallsþróun og íslendingar."
Að mati RANNÍS horfir væn-
lega um eflingu rannsóknastarf-
semi á Islandi þegar á heildina
er litið, þrátt fyrir þennan óhag-
stæða samanburð við grannríki.
í skýrslunni segir að gæta þurfi
að „stöðu rannsókna í þágu hefð-
bundinna atvinnuvega, sérstak-
lega landbúnaðar og iðnaðar,
sem veikst hefur að undan-
förnu.“ Ennfremur segir: „Við
núverandi skilyrði í rannsóknum
á Islandi og reynslu af þátttöku í
alþjóðasamstarfi hafa kröfur og
væntingar fyi-irtækja og stofn-
ana um stærð og umfang r&þ
[þ.e. rannsókna og þróunar]
verkefna aukist. Ekki hefur ver-
ið hægt að fylgja þeirri þróun
eftir með því að hækka styrki úr
sjóðum á vegum RANNIS.
Rannsóknarráð varar við áhrif-
um þeirrar þróunar fyrir mynd-
un nýrrar þekkingar og fyrir ný-
sköpun til lengri tíma litið.“
Augljóst er að viðhorfsbreyt-
ing hefur orðið gagnvart rann-
sóknarstarfsemi í landinu en sú
breyting hefur orðið á aðeins
fimmtán árum eða svo. í samtali
við blaðamann segir Vilhjálmur
Lúðvíksson, framkvæmdastjóri
RANNÍS, að allt fram til ársins
1985 hafi afar lítill skilningur
verið á mikilvægi rannsókna
hérlendis. Mikil gjá skildi að þá
sem stunduðu vísindalegar rann-
sóknir og fjármálamarkaðinn,
sem síðan hefti samskipti þarna
á milli. Þessa gjá, sem Vilhjálm-
ur kallar nýsköpunargjána, hef-
ur tekist að brúa á síðustu árum
með ýmsum aðgerðum en að
mati Vilhjálms hafa þar verið
áhrifamestar stofnun Rannsókn-
arsjóðs og Rannsóknarráðs árið
1985, niðurkvaðning verðbólgu-
draugsins, afnám hafta á fjár-
magnsmörkuðum, einkavæðing
og meiri áhersla á markaðsbú-
skap, tilkoma verðbréfamarkað-
arins á níunda áratugnum, til-
koma aukins áhættufjármagns
til nýsköpunar í atvinnulífinu á
þeim tíunda og jákvæð viðbrögð
almennings á fjármagnsmark-
aðnum.
Allt lítur þetta mjög vel út en
það vantar einn kubb til að full-
komna myndina. Á síðustu árum
hafa fyrirtæki lagt sífellt meiri
áherslu á að leggja fé til rann-
sókna og þróunarstarfs. Sam-
kvæmt fyrrnefndri skýrslu
RANNÍS er hlutur fyrirtækja
nú kominn í um 38% af heildar-
rannsóknum í landinu. Hefur
framlag fyrirtækja vaxið úr 570
m. kr. í 3.500 m. kr. eða rúmlega
sexfaldast á föstu verðlagi
(1987-97). Á sama tíma hefur
hlutdeild opinberra rannsókna-
stofnana utan háskólanna (þ.m.t.
rannsóknastofnana atvinnuveg-
anna) dregist mjög ört saman og
er nú um 30% af heild en var yf-
ir 52% árið 1987.
Sú viðhorfsbreyting sem orðið
hefur í einkageiranum hefur
þannig augljóslega ekki orðið
hjá hinu opinbera. Hér hefur hið
opinbera augljóslega sofið á
verðinum en það hlýtur að vera
mikilvægt að styðja vel við þá já-
kvæðu þróun sem orðið hefur í
þekkingariðnaði hér á landi und-
anfarin ár en vafalaust geta
flestir verið sammála um að í
honum hefur aðalvaxtarbroddur
atvinnulífsins verið. Að mati Vil-
hjálms Lúðvíkssonar þarf að
taka djarfar ákvarðanir til að
fylgja þróuninni sem orðið hefur
á fjánnagnsmarkaðnum eftir.
Mikilvægast er að efla mennta-
kerfi, sem ekki standi undir eft-
irspurn eftir vinnuafli í þekking-
ariðnaðinum svo sem raunvís-
indamönnum og tæknifólki ým-
iss konar, og grunnrannsóknir.
„Einkageirinn leggur ekki
mikið fé til grunnrannsókna,“
segir Vihjálmur, „en það er hins
vegar umframeftirspurn á meðal
fjárfestingaraðila eftir verkefn-
um á sviði þróunar og hagnýtra
rannsókna. Áhættufjárfestar eru
hreinlega að leita að verkefnum
til þess að taka við og þróa
áfram. Það er því mikilvægt að
ríkið leggi meira fjármagn til
grunnrannsókna svo að hægt sé
að virkja þetta líf á fjármagns-
rnarkaðnum. Ríkið þarf með öðr-
um orðum að fylgja eftir þeirri
viðhorfsbreytingu sem orðið hef-
ur til rannsóknastarfsemi og
þekkingariðnaðar.“
Kvenlaus
mannauður?
ÞJÓNUSTA,
menntun, þekking og
reynsla. Þetta eru
„framleiðsluverðmæti"
næstu aldar, ef marka
má orð framtíðarspek-
inga og vangaveltur
um þróun upplýsinga-
samfélagsins og al-
þjóðavæðingarinn-
arsvonefndu. Þetta
þýðir að þekking
starfsmanna mun vega
þyngra í þjóðhags-
reikningum en ýsu-
blokkinn og þjónustu-
stig fyritækja hafa
meira að segja fyrir
hagvöxtinn en
þorskígildin, svo að dæmi séu tek-
in. Gangi þessi þróun ekki eftir,
munum við að sögn framtíðarfræð-
inganna verða undir i samkeppni
þjóðanna og velferðarríki okkar
jafnvel heyra sögunni til.
Virkjun mannauðsins - mikil-
vægasti vaxtarsprotinn
Til að gera flókið mál einfalt, má
kannski segja að þetta snúist um
getu okkar til að nýta þann
mannauð sem þjóðin býr yfir í ört
vaxandi alþjóðasamkeppni. Versl-
unarráð Islands kynnti nýlega á
Viðskiptaþingi afar athyglisverða
skýrslu - Alþjóðavæðingu atvinnu-
lífsins, þar sem er ásamt öðru lagt
mat á þennan mikilvæga vaxtar-
sprota hagkerfisins, þ.e. upplýs-
ingasamfélagið og mannauðinn. Af
niðurstöðu skýrslunnar að dæma
stöndum við það vel að vígi að
kaupmáttur ráðstöfun-
artekna getur orðið
allt að helmingi meiri
árið 2003 en hann var
á árinu 1995, ef rétt er
að málum staðið. Hér
er því býsna mikið í
húfi.
Betur má ef duga
skal
En hvað þarf til?
Ekki ýkja mikið. Mið-
að við hátt mennta- og
tæknistig liggur al-
þjóðavæðingin nokkuð
vel fyrir okkur. En
bétur má ef duga skal.
Að mati VÍ er það
einkum tvennt. Annars vegar þarf
atvinnulífið, fyrirtækin í landinu,
að aðlaga sig breyttum áherslum
og harðnandi samkeppni. Hins
vegar þurfa stjórnvöld að leggja
sitt af mörkum við að bæta al-
mennt rekstrarumhverfi sem og
almenn búsetuskilyrði hér á landi.
Sem dæmi um það sem betur má
fara að mati VI má nefna aukna
einkavæðingu, endurskoðun úr-
eltrar skattalöggjafar og íþyngj-
andi reglubyrði, endurbætur á
menntakerfinu, viðhorfsbreytingu
meðal stjórnenda fyrirtækja og
svo mætti lengi telja.
Mannauður kvenna vannýttur
Með nokkurri einföldun má því
segja að samkeppnishæft rekstrar-
umhverfi og aðlaðandi búsetuskil-
yrði á alþjóðamælikvarða sé það
sem þurfi til þess að við getum
Vinnuafl
Með nokkurri einföldun
má segja að samkeppn-
ishæft rekstrarum-
hverfi og aðlaðandi bú-
setuskilyrði á alþjóða-
mælikvarða, segir
Helga Guðrún Jónas-
dóttir, sé það sem þurfi
til þess að við getum
ávaxtað okkar
mannauð komandi kyn-
slóðum til gagns.
ávaxtað okkar mannauð komandi
kynslóðum til gagns. Margt bendir
hins vegar til að með þessu tvennu
sé ekki nóg að gert. Miðað við ríkj-
andi kynjaskiptingu vinnumarkað-
ar og kynbundinn launamun, svo
að fáein dæmi séu nefnd, erum við
ekki að nýta mannauð kvenna sem
skyldi. Sagan sýnir okkur að konur
búa yfir ómetanlegum mannauði.
Höfum við efni á að sólunda þess-
um dýrmæta auði frekar, þegar
vöxtur og viðgangur hagkerfisins
snýst öðru fremur um virkjun
mannauðsins?
Höfundur er stjórnmálafræðingur,
Skrifstofu jafnréttismála.
Helga Guðrún
Jónasdóttir
Hvað vitum við um
aldraða á Islandi?
ÞESSI spurning
hljómar sennilega an-
kannalega í eyrum
margra. Er ekki búið
að skrifa og tala svo
mikið um aldraða og
málefni þeirra á
margumræddu ári
aldraðra að litlu er
við að bæta? Þegar
nánar er að gáð er
umfjöllunin að mestu
leyti um kjör þeirra
og aðbúnað svo sem
vonlegt er, en margt
annað hefur fengið
minni umfjöllun. Um-
fjöllunin vill einnig
litast af þeirri stað-
reynd að eftir tæpa tvo mánuði
verður kosið til Alþingis og verið
er að mana væntanlega þingmenn
til yfirlýsinga um hverju þeir
hyggist beita sér fyrir á næsta
kjörtímabili.
7/elÍnö
Laugavegi 4, sími 551 4473.
Það hefur hins veg-
ar ekki farið hátt að á
undanförnum misser-
um hafa ýmsar vís-
indarannsóknir verið
birtar um margvísleg
málefni aldraðra, en
sumt af því fer ekki
víðar en í tiltölulega
þröngum hópi vísinda-
manna og fagfólks.
Þessar rannsóknir eru
á sviði heilbrigðismála
og félagsmála í víðust-
um skilningi sem og
efnahagsmála.
Nú hyggst Öldrun-
arráð Islands bæta að
nokkru leyti úr því
með fyrirlestrum fyrir almenning
þar sem fjallað verður um ýmis
vísindaverkefni á aðgengilegan
hátt. Gert er ráð fyrir góðum
tíma í spurningar og umræður.
Fyrsti fundurinn af þessu tagi
Oldrunarmál
Umfjöllunin um mál-
efni aldraðra er að
mestu leyti um kjör
þeirra og aðbúnað, seg-
ir Jón Snædal, en
margt annað hefur
fengið minni umfjöllun.
verður í dag, þriðjudaginn 16.
mars, í húsnæði eldri borgara í
Reykjavík í Glæsibæ og er það
Sigurveig Sigurðardóttir félags-
ráðgjafi sem ríður á vaðið með
umfjöllunarefnið „lífsvenjur, lifn-
aðarhættir og vellíðan á efri ár-
um“ og hefst erindið kl 16:30. Að
mánuði liðnum er komið að Pálma
V. Jónssyni lækni að fjalla um
nýja rannsókn á afleiðingum af
beinþynningu og byltum á Islandi
og nokkrum viðmiðunarlöndum.
Síðasta erindið í vor verður svo
um arfgengi langlífis og hvort
hugsanlega verður hægt að finna
langlífisgenin með erfðarann-
sóknum. í haust verður síðan
haldið áfram með nokkur erindi
til viðbótar sem verða nánar
kynnt þegar nær dregur.
Aðgangur er ókeypis, en kaffi-
veitingar verður unnt að kaupa á
staðnum. Hér með eru allir sem
áhuga hafa á þessum málefnum
hvattir til að mæta og hlýða á for-
vitnileg erindi.
Höfumlur cr formaður
Oldrunarráðs Islands.
JÓII
Snædal