Morgunblaðið - 11.05.1999, Blaðsíða 76

MORGUNBLAÐIÐ
^*76 ÞRIÐJUDAGUR 11. MAÍ 1999
FÓLK í FRÉTTUM
OLIVER Reed og Glenda Jackson (hlaut Óskarsverðlaun-
in) í kvikmyndagerð Women In Love, kunnrar skáldsögu
D.H. Lawrence.
ÞAÐ gustaði af Vanessu Redgrave í Djöflunum, mynd sem
hneykslaði heiminn fyrir hartnær þrem áratugum (og ger-
ir sjálfsagt enn).
HINN umdeildi snillingur (fyrir miðju) við tökur á The
Boy Friend, sinni spökustu mynd.
UMDEILDUR, litríkur, há-
stemmdur, hálfóður, hugmynda-
ríkur. Það er ekki hægt að lýsa
breska leikstjóranum Ken
Russell í fáeinum orðum, til þess
—er maðurinn og myndirnar hans
alltof sérstæður kafli í kvik-
myndasögunni. Hitt er víst, að
fáir leikstjórar, ef nokkrir,
komast með tærnar þar sem
hann hefur hælana þegar komið
er að því að ofbjóða og hneyksla
almenning. Þá kúnst kunni hann
manna best á si'num blómatíma,
á áttunda og niunda áratugnum.
Gagnrýnendur voru ekki allir
kátir heldur með verk hans,
sem komu yfírleitt flatt uppá
’ áhorfendur, maður vissi sjaldn-
ast á hverju var von þegar
Russell átti í hlut. Því fór ijarri
að jafnvel hörðustu aðdáendur
hans hrifust af öllu því sem frá
honum kom. Hann þekkir ein-
faldlega ekki hugtakið takmörk.
Margir eru þeirrar skoðunar að
Russell hafi gert mörgum hinna
háleitu viðfangsefna úr lista-
mannastétt, hraksmánarleg skil.
Um það má deila. Hitt er stað-
reynd að Russell fékk fljótlega á
sig gælunafnið „vandræðabarn
(enfant terrihle) kvikmynd-
anna“, og það að gefnu tilefni.
Henry Kenneth Alfred
Russell er fæddur 1927 og fór
tiltölulega seint að fást við kvik-
myndir. Stóð á fertugu þegar
Billion Dollar Brain, fyrsta,
langa kvikmyndin hans, var
frumsýnd. Áður hafði hann
fengist við margvísleg störf,
leik, dans og ljósmyndun, var
kominn yfir þrítugt er hann
kynntist sjónvarpi. Vann sig
hægt og bítandi uppí leiksljóra-
stöðu hjá BBC, þar sem Russell
var kominn í fremstu röð um
1960. Hugðarefni hans voru þá,
sem jafnan síðan, ævi frægra
listamanna og erótík, oftar en
ekki samtvinnuð. Fyrir BBC
gerði hann m.a. leikna heimild-
> armynd um Debussy, þar sem
Oliver Reed fór með titilhlut-
verkið. Sá mistæki leikari átti
eftir að koma mikið við sögu
leikstjórans. Fór með hlutverk
skáldsins Rossetti í sjónvarps-
myndinni Dante’s Inferno (‘67).
Meðal annara verka sem leik-
stjórinn skrifaði og gerði fyrir
BBC um listamenn á þessum ár-
um voru rómaðar myndir um
Isadoru Duncan og Richard
Strauss. Giska óvenjulegar,
hneykslanlegar og ofsafengnar,
lítið skyldar öðrum heimildar-
myndum.
Þegar hér var komið sögu
hafði leikstjórinn stýrt og skrif-
að fleiri sjónvarpsmyndir en
nokkur annar Breti, gott ef
hann á ekki ennþá metið. Þær
urðu honum gott veganesti í
feril sem kvikmyndaleikstjóri.
Hann byrjaði ekki alltof vel með
KEN RUSSELL
RUSSELL skrifaði einnig handrit kvikmyndagerðar
Tommy, rokkóperunnar hans Pete Townshend, og fórst
hvort tveggja sköruglega. Sömuieiðis var magnaður leik-
hópurinn, þ.á m. Elton John sem kúluspilssnillingurinn.
njósnatryllinum fyrr-
greinda, Billion Doll-
ar Brain (‘67), sem þá
nutu geysivinsælda
fyrir atbeina Conn-
erys og Bonds. Mich-
ael Caine fór dável
með hlutverk Harry
Palmer í annars auð-
gleymdri mynd
byggðri á alltof hvers-
dagslegu efni fyrir
Russell.
Stórvirkis var ekki
laugt að bíða. 1969
kom Women In Love,
tilfinningarík kvik-
myndagerð umdeildr-
ar sögu D.H.
Lawrence. Flestir lof-
uðu bersögla myndina
(Russell var tilnefnd-
ur til Óskarsverðlaun-
anna í fyrsta og síð-
asta skipti, Glenda
Jackson vann þau),
aðrir hneyksluðust.
Þessi viðbrögð hafa
gjarnan fylgt mannin-
um. Þá var komið að
The Music Lovers
(‘70), um rússneska
tónkáldið Tsjajkovskí.
Báðar þessar myndir eru ótrú-
lega hugmyndaríkar og óheflað-
ar og vöktu geysilega eftirtekt,
og lítið síðri á Ieikstjóranum
sjálfum. Hann var orðin stjarna.
Russel dregur ekkert undan.
Myndin er óþægileg skoðun á
erfiðu lífshlaupi snillingsins,
sem átti við margvísleg vanda-
mál að stríða, fjárhagsleg og fé-
lagsleg. Hann var kynhverfur,
lýsingin á sambúð hans og kyn-
þyrstrar eiginkonunnar er
hrollvekjandi og sýnir ömurlegt
hlutskipti tónskáldsins í einka-
lífinu. Ekki síst í ógleymanlegri
vítisreisu í járnbraut þar sem
aðstæðurnar, ástleitni konunnar
og innilokunarkennd-
in eru að kæfa skáld-
ið. Richard Cham-
berlain er heldur slak-
legur í aðalhlutverk-
inu en Glenda Jackson
er snilld í hlutverki
eiginkonunnar. Atrið-
ið þegar Tsjajkovskí
heimsækir hana á
geðsjúkrahúsið þar
sem hún endaði h'f
sitt, er annað eftir-
minnilegt atriði.
Margir gagnrýnend-
ur, einkum bandarísk-
ir, hneyksluðust mjög
á frásagnarhætti
Russells, The Music
Lovers var yfirhöfuð
misskilin á þessum ár-
um. Ein aðalástæðan
fyrir hneykslun Kana
er vafalaust sú að þeir
höfðu aldrei séð slíkt
virðingarleysi við
glansmyndina - þær
rótgrónu hefðir og
klisjur sem þá höfðu
jafnan tröllriðið
myndum um stór-
menni. Ekki tók betra
við þegar The Devil’s
var frumsýnd 1970. Persónuleg-
asta og magnaðasta verk leik-
stjórans. Á hæla hennar kom
The Boy Friend, á allt öðrum og
huggulegri nótum. Nokkuð pen
af Russell-mynd, þó nokkurs
æðibunugangs gæti í fáeinum
söng- og dansatriðum, sem er
viðfangsefnið. Skemmtileg
Sígíld myndbönd
WOMEN IN LOVE (‘69)
★ ★★'/2
Bók D.H. Lawrence um jafnrétti
kynjanna, ekki síst í viðhorfí til
kynferðisamála, var langt á undan
samtíðinni. Glenda Jackson og
Jennie Linden leika systur á þriðja
tug aldarinnar í kolanámuhéraði í
Miðlöndunum bresku. Þær eru
frjálsbornar og sjálfstæðar og
stinga í stúf við krímóttar og bæld-
ar kynsystur þeirra. Mennirnir í
lífi systra eru Oliver Reed (annar
orðlagður villimaður og uppá-
haldsleikari Russells) og Alan
Bates. Atriðið þar sem þeir glíma
berrassaðir, varð mikil hneykslun-
arhella. Russell (sem þá naut frá-
bærrar aðstoðar fyrrum eiginkonu
sinnar, búningahönnuðarins
Shirley) skapar óaðfínnanlegt aft-
urhvarf til liðinna tíma, bæði út-
litslega og í andrúmi. Veisla fyrir
auga og eyra.
TOMMY (‘75)
Að þessu sinni snýr Russel sér
að rokkinu. Fyrir valinu varð
poppóperan fræga eftir Pete
Townshend og félaga hans í The
Who, um drenginn daufdumba sem
varð frelsari. Það takmarkalausa
hugmyndaflug, sem einkennir Rus-
sel og hans siðlegu sem ósiðlegu
uppátæki, koma ríflega við sögu og
gera annaðhvort að hrekja áhorf-
andann frá tækinu eða líma hann
við það. Karl er enginn málamiðl-
unarmaður. Hvað sem öðru líður er
leikhópurinn ekki af verri endan-
um (Nicholson, Reed, Roger Dal-
trey, Ann Margret, Elton John,
Tina Tumer) og tónlistin alltaf jafn
frískleg. Kraftmikil mynd og há-
vær.
DJÖFLARNIR
(„THE DEVILS“ (‘70))^^*Vfe
Russell virkjar hvergi með jafn
hrikalegum árangri sínar
verstu/bestu eigindir. Takmarka-
lausar sýnir, geggjað hugmynda-
flug, algjört siðleysi, allt þetta
nýtir hann til fullnustu í mynd
sem gerist á 18. öld í Frakklandi.
Nunnur og særingamaður pynta
prest til að meðganga að hann sé
sjálfur kölski. Ádeila á kirkjunnar
menn og stjórnmálarefi, hrollvekj-
andi og hæðin í senn. Hlaut óblíð-
ar móttökur á sínum tíma, þótti
afar ósmekkleg, sem má til sanns
vegar færa. Þessi metnaðarfulla
mynd er engu að síður yfirfull af
mögnuðum atriðum, einkum er
lokakaflinn, galdrabrennan, eftir-
minnileg, sjónræn upplifun. Va-
nessa Redgrave, sem bækluð
abbadís, og Oliver Reed, sem
klerkurinn, eru bæði mikilfengleg.
Mynd sem hneykslar, hrellir og
hrsífur.
Sæbjörn Valdimarsson
mynd og ljúf, með Twiggy og
Christopher Gable ótrúlega
góðum á dansgólfínu.
Nú var kominn tími að snúa
sér aftur að listamannsæfum.
Fyrst franska myndhöggvaran-
um Henri Claudier og platónsk-
um hjúskaps hans og Sophie
Bezeska, mikið eldri konu, í Sa-
vage Messiah (‘72), ágætri
mynd. Því næst fengu þau um-
fjöllun, tónskáldin Mahler (‘73),
í samnefndri mynd, og Liszt í
Lisztomania (‘75). Einkum
þeirri fyrri hefur verið hælt í
hástert, ástæðan líklegast sú að
þær eru hefðbundnari, en
standa The Music Lovers að
baki. Skortir eldmóðinn, og í
báðum myndunum er Russell
að endurtaka sig. Valentino
(‘77) er enn ein mynd hins
snjalla gallagrips, byggð á lífs-
hlaupi þekkts listamanns. Nú
er það kvennagull þöglu mynd-
anna, Valentino, sem verður
fyrir barðinu á karli. Harla
átakalítil, sögð í afturhvörfum,
hefst á útför leikarans. Fyrir
utan gassakennt og yfirborðs-
legt handrit er það leikurinn
sem helst fer fyrir brjóstið á
manni. Konurnar eru afleitar
og Nureyev hörmung í titilhlut-
verkinu.
Síðasta stórvirkið var Tommy
(‘75). Altered States (‘80) er
vissulega áhugaverð og vel leik-
in af William Hurt, í hlutverki
vísindamanns sem stundar
sjálfskönnun með hjálp einangr-
unar í vatnstanki og meskalín-
ferða, en endar í hnút. Kathleen
Turner er sexí og Crimes of
Passion (‘84) bæði erótísk og
skemmtilega perraleg (a.m.k. á
sínum tíma), en ruglingsleg og
leiksljórinn hættur að koma
áherslunum til skila. Gabriel
Byrne, þó enn frekar Julian
Sands, eyðileggja þá litlu
ánægju sem mætti hafa af hroll-
inum Gothic (‘86). Glenda
Jackson fer hinsvegar á kostum
í Salome’s Last Dance (‘88), þó
það bjargi ekki myndinni um
Oscar Wilde og uppsetn/ngii
gleðikvenna á pútnahúsi á Sal-
ome, hinu bannfærða leikriti
skáldsins.
Síðustu árin hefur gamli
vandræðagemlingurinn mest-
megnis haldið sig við gerð sjón-
varpsmynda, þar sem hann hef-
ur haft ærið nóg fyrir stafni. Án
umtalsverðs árangurs. Það síð-
asta sem ég sá til hans var
Whore (‘91), bíómynd sem kom
út hérlendis á myndbandi. Kyn-
tröllið Theresa Russell fer geyst
í titilhlutverkinu að hætti húss-
ins, maður er hinsvegar engan-
vegin með það á hreinu hvort
hún er að ofleika eða vill láta
taka sig alvarlega. Sem gæti
einsvel átt við skrautlegan feril
herra Russells.